Сабақта оқушылар мен қатынас жасау ерекшеліктері, мұғалімнің қарым – қатынас стилъдері.

Сабақ та сынып оқ ушыларын ү йіріп ә кету ү шін мұ ғ алім ә серлі сө зімен ө зіне тартып немесе тапсырманы орындауғ а жұ мылдыра алуы шарт. Сабақ ү стінде оқ ушыларғ а тү гел ие болу, негізінде, баяндалатын оқ у материалын нендей тілмен жеткізуге жә не жеке балағ а тү рлі ескертулердің қ алай жасауына байланысты. Ө йткені, сабақ ү стінде оқ ушының бірі тыныш отырмаса, мұ ғ алім онымен айналысып кетсе, онда ол ө з жоспарын орындап, мақ сатына жете алмайды. Сондық тан сабақ ты ойдағ ыдай жү ргізуде ескертулерді дұ рыс жасап, сыныптағ ылар мен қ атынас жасай алу – шеберлікті ң белгісі.

Кү нделікті тә жірибеге қ арағ анда мұ ғ алімнің сыныпқ а жасайтын ескертулерінің бә рі де бірдей нә тиже бере алмайды. Сондық тан осы жағ дайды еске алып, тә жірибесі мол мұ ғ алімдер ө зінің сыныпқ а арнағ ан сө зін орны мен қ олдануғ а тырысады. Бұ л мә селені біз сабақ тың ә р кезең іне байланысты қ амтып кө рейік. Мысалы, ү лкен ү зілісте оқ ушының кө бі ойнап келіп, сыныптағ ылардың біраз уақ ыт тынышталмағ анын кө рген мұ ғ алім: «Тынышталың ыздар!» – дейді. Осыны кейбір бала ескермеген жағ дайда мұ ғ алім оларғ а кө зін тіке қ адап, даусын кө терің кілеп, тыныш отырмағ ан оқ ушының атын атап: «Серік!» – десе, соң ғ ы сө з бір оқ ушығ а арнап айтылса да, басқ алар осының ө здеріне қ атысы бар екенін сезіп, тыныштала бастайды. Сабақ та мұ ғ алім ө зінің ескертейін дегенін тікелей сө з мағ ынасын да айтпай, кө ң ілі мен жеткізе алуы– оқ ушылар мен қ атынас жасаудағ ы шеберлікітің ең жақ сы тү рі. Мұ дай тә сіл, бір жағ ынан сыпайлық ты сақ тауғ а мү мкіндік берсе, екінші жағ ынан ә серлі ә рі оқ ушының санасына қ онымды келеді. Ө йткені оқ ушы ұ стазының не себепті оның атын атамай, кө пшіліктің кө зінше ұ ялтқ ысы келмей тұ рғ анын бірден тү сініп, алаң дауын тоқ тата қ ояды. Сабақ та оқ ушылар мен қ атынас жасаудағ ы шеберліктің ө зге тү рлері де кездеседі. Сабақ ты сынып бен байланыс жасаудың негізге тә сілдерінің бірі– мұ ғ алім сө зінің нақ ты жә не оқ ушыларды сендіретіндей болуы. Мұ ғ алім сө зінің сенімділігі – айтылатын сө здердің айқ ын, бірінен соң бірі жү йемен келуін айтады. Сонымен қ атар, шебер педагог сабақ ты тү сіндіріп тұ рғ ан кезінде сө зінің кө пшілігін баяндау ретінде ө ткізбей, жалғ ыз ө зі сө йлеп тұ рса да, оның сө зі екі кісі арасындағ ы ә ң гіме сияқ ты болып келеді. Мысалы, кейбір мұ ғ алім сабақ та ө зіне біреудің сұ рақ қ ойғ аны сияқ ты ө з– ө зіне сұ рақ қ ойып, кейін соғ ан жауап береді. Оқ у мазмұ нын сыныптағ ыларғ а тү сінікті етіп жеткізу ү шін бала ұ ғ ымына сай сө йлеп, ә ң гіменің арасында қ ызық ты мысалдар, ө ткір сө здер келтіріп отырады. Сол сияқ ты мұ ғ алімнің сабақ айтуы кө ң ілсіз, сылбыр баяндалмай, оқ иғ аларды ө зі басынан кешіргендегідей беріле тү сіндіруіде шеберлікке жатады. Сынып бен байланыс жасаудың тағ ы бір жолы – мұ ғ алім оқ у мазмұ нын оқ ушының кө кейіне қ онғ анын не қ онбағ анын оны бет қ ұ былысынан біліп, баяндайтын сө зін соғ ан айта алуы. Мұ ның солай болып келуінің қ ажет екенін мынадан: баяндалатын оқ у мазмұ нына педагогтің ө зі жақ сы тү сінсе де, осыларды оқ ушылар тап сондай дә режеде, тү сіне алмауы мү мкін. Сондық тан, шеберлік дегеніміз оқ у мазмұ нын оқ ушыларғ а қ арай ық шамдап, егер олар тү сінбеген жағ дайда, тү сіндірудің басқ а жолын іздестіру болып табылады. Мұ ғ алім ә ркез оқ ушылары мен қ арым– қ атынаста болады. Мұ ғ алімнің мынадай қ арым – қ атынас стилъдері белгілі: авторитарлық стилъ, демократиялық стилъ, либералды стилъ.

Авторитарлық стилъде оқ ушы тең дә режелі емес, педагогикалық ә сердің объектісі ретінде қ арастырлады. Мұ ғ алім шешімді ө зі қ абылдайды, жағ дайды жә не оқ ушылардың пікірін ескермей талап қ ояды. Авторитарлық стилъді ұ станатын мұ ғ алім ө те қ атал, ө зі айтқ аныны екі етпей орындағ анын қ алайды, оқ ушылар ө з ойын, пікірін ашық айта алмайды. Олар қ орқ ақ, селсоқ рө л атқ арады. Қ оғ амдық жұ мысты, сабақ ты мұ ғ алімнен қ орық қ анынан орындайды. Оқ ушы мұ ғ алімнің алдында тә ртіпті бола қ алады да мектептен тыс жерлерде тү рлі тә ртіпсіздік кө рсетеді.

Демократиялық стилъ оқ ушылар қ арым – қ атынаста тең дә режелі. Мұ ғ алім шешімді оқ ушылар мен бірлесіп қ абылдайды. Олардың ойларын, пікірлерін ескереді. Мұ ғ алім тек ү лгерімге ғ ана емес, оқ ушылардың жеке тұ лғ алық сапаларына мә н береді. Мұ ндай мұ ғ алімдерге ү лкен тұ рақ тылық, ө з мамандығ ына қ анағ аттану тә н.

Либералды стилъ. Мұ ғ алім шешім қ абылдаудан бас тартады, барлығ ын оқ ушыларғ а, қ ызметтестеріне ысырады. Оқ ушылардың іс – ә рекетін ұ йымдастыру жә не бақ ылау жү йесіз жү зеге асады, шешімсіздік, толғ аныс байқ алады. Сыныптан тұ рақ сыз микроклимат, жасырын келіспеушіліктер орын алады. Мұ нда оқ ушылардың пікір бостандығ ының мө лшерсіздігінен аузы барғ анша сө йлеп, аяғ ы барғ анша жү реді.

Матрица кестесінде І, ІІ, ІІІ деп кө рсетілген рим цифрлары таң далғ ан серіктер ретінде білдіреді, ал «–» белгісі партада бірге отырғ ысы келмейтін қ ұ рбыларды кө рсетеді. І – цифр бойынша таң далғ андар ды, Ә – суретіндегідей етіп социограмма жасап кө рсетіге болады. Ол ү шін сыныптағ ы тә жірибеге қ атыстырылғ ан оқ ушыларды таң дау алғ ан санына сә йкес 5 топқ а бө лу керек. 1– топқ а таң дауды кө п алғ андар жатады. Олар топ ішіндегі ұ йытқ ы, 2 – топтағ ылар қ ұ рбылар арасында беделді. Олар 25 – 75% таң дап алғ ан. 3 - топтағ ылар – ішінара, 25% таң далғ андар. 4 – топ – бірде – бір таң дау алмай, елеусіз қ алғ андар. 5 – топтағ ылар – қ ұ рбылары жаратпай не менсінбей, бір парта да отырғ ысы келмейтіндер