Дәріс. Терминалмен жұмыс жасау.

Мас-тың ә р қ олданушысы кү н сайын файлдарды қ ұ ру, кө шіру жә не жоюмен айналысады. Бұ л операциялар файлдық жү йе бойынша орын ауыстыру сияқ ты аса маң ызды болып табылады.

cp командасы файлдарды кө шіру ү шін қ оданылады. Оның синтаксисі мынандай:

cp [параметрлер] < файлдың аты > < каталог қ абылдаушысының аты> болады.

Каталогтың ішіндегі бә рін қ осқ анда ең кө п қ оданылатын параметрлердің бірі болып каталогтарды рекурсивті кө шіруге мү мкіндік беретін R параметрі болып табылады.

touch командасы файлдарды қ ұ руғ а мү мкіндік береді. Оның қ олданылуы ө те қ арапайым: touch < файл аты>. Егер осындай аты бар файл ағ ымдағ ы директориядан табылса, онда touch командасы оның қ ұ ру уақ ытын ағ ымдағ ы уақ ытқ а жаң артады, яғ ни ө жгертеді.

[student@ns lesson_3]$ ls

primer_1 primer_2 primer_3

[student@ns lesson_3]$ touch file

[student@ns lesson_3]$ ls

file primer_1 primer_2 primer_3

[student@ns lesson_3]$_

rm командасы файлдарды жояды.. rm командасы қ олдатын негізгі параметрлер - бұ л

-i (жоюды растау арқ ылы жою),

-r (рекурсивті жою) жә не

-f (растамай барлық файлдарды жою),

-v (жасалатын ә рекеттерді толық сипаттау).

-r жә не -f параметрлері файлдардың кө птеген бө лігін жою ү шін қ олданылады. Бірақ қ олдану кезінде мұ қ ият болу қ ажет, себебі осы параметрлер арқ ыла бү кіл жү йені жойып жіберуге де болады.

mkdir, rmdir команда каталогтарымен операция жасау.

Каталогтармен жұ мыс жасалатын операциялар файлдармен жұ мыс жасайтын негізгі операциялар секілді Linux қ олданушысы ү шін маң ызды. Каталогтармен жұ мыс кезінде қ олданылатын негізгі командалар – бұ л rmdir жә не mkdir.

mkdir командасы каталог қ ұ руғ а мү мкіндік береді:

[student@ns student]$ ls

file primer_1 primer_2 primer_3

[student@ns student]$ mkdir catalog

[student@ns student]$ ls

catalog file primer_1 primer_2 primer_3

[student@ns student]$_

Ал rmdir, кеісінше, каталогты жоюғ а мү мкіндік алады:

[student@ns student]$ ls

catalog file primer_1 primer_2 primer_3

[student@ns student]$ mkdir catalog

[student@ns student]$ ls

file primer_1 primer_2 primer_3

[student@ns student]$_

rmdir командасы қ осымша параметрлерді қ олданбағ анда тек бос каталогтарды ғ анажоя алады.

Root қ олданушысы su командасын қ олдану кезінде ол ешқ ашан пароль сұ рамайды. Newgrp командасы топ ауысуы айырмашылығ ына байланысты su мү мкіндіктеріне ұ қ сас болып келеді. Қ олданушы newgrp командалық жолда кө рсетілген топқ а қ осылуы керек. Root қ олданушысы newgrp командасын қ олдану кезінде ешқ ашан пароль сұ рамайды. Команданың синтаксисі su командасының синтаксисіне ұ қ сас: newgrp groupname, мұ ндағ ы groupname – қ олданушы ағ ымдағ ы атқ а ө згертетін топ аты.

Passwd командасы Linux-тегі пароль ауыстыратын қ ұ рал болып табылады. Ө зің нің парольің ді ө згерту ү шін командалық жолда passwd сө зін терсе болғ аны:

[student@ns student]$ passwd

Changing password for student

(current) UNIX password:

New password:

Retype new password:

passwd: all authentication tokens updated successfully

[student@ns student]$_

passwd, gpasswd, chage командалары.

Топты басқ ару жә не оның парольін ө згерту ү шін gpasswd командасы қ олданылады. Парольді ауыстыру ү шін gpasswd командалық жолғ а GROUPNAME сө зін енгізсең із жеткілікті. Егер сіз топ администраторы болсаң ыз ғ ана парольді ө згрте аласыз. Егер пароль бос есем болса, онда топ мү шелері ү шін newgrp шақ ыру керек емес, ал топ мү шелері еместер пароль енгізк керек. Топ администраторы сә йкес -a жә не -d параметрлерінің кө мегімен топтарды қ оса жә не жоя алады. Администраторлар -r параметрін топ парольін жою ү шін қ олданылады. Егер пароль берілмесе, онда тек топ мү шелері newgrp командсының кө мегімен топқ а кіре алады. -R параметрін кө рсету арқ ылы newgrp командасының кө мегімен пароль бойынша топқ а кіруге тыйым салуғ а болады (бірақ топ мү шелеріне бұ л ереже жү рмейді). Жү йелік администратор (root) топқ а администратор тағ айындау ү шін -A параметрін қ олдануы мү мкін. Chage командасы парольдің ескіруі мен есептік жазбалары туралы ақ паратты басқ арады. Жай қ олданушы (root емес) команданы тек ө зінің парольдерінің ескіруі параметрлерін қ арау ү шін қ олданады:

gserg@ADM: /$ chage -l gserg

Last password change: Май 03, 2007

Password expires: never

Password inactive: never

Account expires: never

Minimum number of days between password change: 0

Maximum number of days between password change: 99999

Number of days of warning before password expires: 7

Суперқ олданушы басқ а параметрлерді де қ олдана алады, олар тө менде кө рсетілген:

-d дата (жү йелік дата форматында, мысалы КК.АА.ЖЖЖЖ) – қ олданушы арқ ылы пароль ауыстырылғ ан датаны бекітеді.

-E дата – қ олданушы арқ ылы есептік жазбалардың ескіру датасын бекітеді

-I N – есептік жазбаларды блоктап болғ аннан кейін парольдің ескіру мезетінен бастап алынғ ан N белсенді емес кү ндер саны.

-m N – парольдерді ауыстыру арасындағ ы минималды кү ндер (N) санын береді

-M N – парольдерді ауыстыру арасындағ ы максималды кү ндер (N) санын береді

-W N – парольдердің ескіргені туралы ескерту берілетін кү ндер санын береді.

Linux-тегі рұ қ сат қ ұ қ ық тарын тарату ү шін арналғ ан кө птеген командалар бар. Олардың ішіндегі негізгілері – бұ л chmod, chown, chgrp.

Chmod (Change MODe – сменить режим)командасы файлғ а рұ қ сат қ ұ қ ын ө згертеді. Бұ л команданы қ олдану ү шін файл қ ожайынының рұ қ сат қ ұ қ ығ ы немесе root қ ұ қ ығ ы болу керек. Команда синтаксисі мындай:

сhmod mode filename, мұ ндағ ы

filename – рұ қ сат қ ұ қ ық тары ө згеретін файл аты;

mode – файлғ а орнатылатын рұ қ сат қ ұ қ ы. Рұ қ сат қ ұ қ ығ ын екі нұ сқ ада жазуғ а болады – символдық жә не абсолют тү рде.

Символдық тү рде сhmod командасын қ олдану тө мендегідей тү рде болады

мұ ндағ ы:

u, g, o, a – қ олданушы, топтар, қ алғ ан қ олданушылар, сә йкесінше барлық топ рұ қ сат қ ұ қ ық тарын орнату.

+, -, = - қ осу, жою, сә йкесінше рқ ұ сат беруді орнату.

r, w, x, X, u, g, o- оқ у, жазу, орындау қ ұ қ ығ ы. Орындау болады, егер оғ ан сә йкес қ ұ қ ық тағ ы рұ қ сат топтарында, қ ожайында, топтың ө зінде, қ алғ ан қ олданушыларда да болса.

Асолютті режимді қ олдану ү шін файлғ а рұ қ сат қ ұ қ ын ү ш екілік топтар тү рінде кө рсетуге болады. Мысалы:

wx r-x r—ө рнегі мынадай тү рде болады:

111 101 100

Енді ә р екілік топты сегіздік санғ а аударамыз:

111 -7, 101 -5, 100 -4.

chown командасының рұ қ сат қ ұ қ ығ ын тағ айындау.

Chown (Change OWNer- қ ожайынды ө згерту) командасы файл қ ожайынын ауыстыруғ а мү мкіндік береді. Бұ л команданы қ олдану ү шін ағ ымдағ ы файл қ ожайынын немесе root қ ұ қ ын иемденуі қ ажет. Команда синтаксисі оң ай:

chown username: groupname filename, мұ ндағ ы

username – қ олданушы аты – жаң а файл қ ожайынының;

groupname- топ аты - жаң а файл қ ожайынының

filename- қ ожайыны ауысатын файл аты;

Топ атын команда синтаксисінде кө рсетпесе де болады, сонда тек файл қ ожайыны ғ ана ө згереді.

chgrp командасының рұ қ сат қ ұ қ ығ ын тағ айындау.

Chgrp командасы файлдың топ – қ ожайынын ө згерту ү шін қ олданылады. Оның синтаксисі:

chgrpgroupname filename,

мұ ндағ ы:

groupname – файл кіретін топ аты

filename - ө згеретін файл аты

Сhown жә не сhmod командаларын тек файлдың қ ожайын – қ олданушысы жә не root қ олдануы мү мкін, chgrp командасын - файлдың қ ожайын – қ олданушысы, файлдың қ ожайын – тобын жә не root қ олданады.

Sticky bit.

Файл мен каталогтарғ а орнатылуы мү мкін кейбір ерекше қ ұ қ ық тары бар. Олардың кейбіреуі туралы “процесстер” тақ ырыбын оқ у кезінде талқ ылайтын боламыз. Бірақ біреуін қ азір қ арастырайық. Бұ л sticky bit (бекітілу биті) деп аталады

Юникстің бірінші нұ сқ аларында бұ л бит программа жұ мысы кезінде жү йе кодының образын жадыда қ алдыру ү шін қ олданғ ан болатын. Сонда программағ а келесідей қ арағ ан кезде оның жү ктелуіне кө п уақ ыт кетті, себебі қ ұ рылғ ыдан кодты оқ у қ ажеттілгі аз болды. Қ азір Linux-те файлдар ү шін бұ л биттің мағ ынасы бұ рынғ ыдай қ алады. Ал каталогтар ү шін бұ л атрибут жаң а мағ ынағ а ие болды. Егер sticky bit каталогқ а орнатылғ ан болса жә не егер қ олданушыда файлғ а жазу қ ұ қ ы бар болса, онда бұ л каталогтан файлдарды тек файлдың қ оданушы –қ ожайыны ғ ана ө шіре алады. Топ –қ ожайынның жә не қ алғ ан қ олданушылардың файлғ а жазу қ ұ қ ы болса да sticky bit каталогқ а орнатылғ ан жағ дайда оларды ө шіре алмайды.

Бекіту биті символды тү рде сhmod командасы арқ ылы орнатылады:

chmod + t filename

cat, less, head, more, tail, od, tac командаларының мә тіндік ақ паратты экранғ а шығ ару.

cat filename – файлдан экранғ а мә тіндік ақ паратты шығ ару ү шін қ олданылады.

cat командасының бірнеше параметрлері бар, олар:

-b (--number-nonblank) – барлық бос емес жолдарды номерлеп шығ у;

-n (--number) – барлық жолдарды номерлеп шығ у;

-s (--squeeze-blank) – бірінен соң бірі орналасқ ан бірнеше бос жолдарды бір бос жол тү рінде кө рсету;

-T (--show-tabs) – “^|” сияқ ты кө рсетілген табуляция символдарын кө рсету;

-E (--show-ends) – жол соң ының символдарын “$” сияқ ты кө рсету.

tac filename – бұ л команда экранғ а ақ паратты файлдан кері ретпен шығ ару ү шін қ олданылады.

Бірақ экранғ а сия алатын жол санынан асып кететін файлдар ө лшемі болатындай жағ дай туындауы мү мкін. Ондай жағ дайда cat утилитін қ олданғ ан кезде біз файлды ың ғ айлы оқ и алмаймыз, ө йткені ол ө те тез шығ ып кетуі мү мкін. Мұ ндай жағ даймен кү ресу ү шін бізге more жә не less командалары кө мектеседі.

more filename – бұ л команда ұ зын файлдарды бө ліктеп қ арауғ а мү мкіндік береді.

more командасы екі пернені жү ргізу ү шін қ олданылады – пробел (келесі экранды кө рсету) жә не Enter (келесі жолды кө рсету).бұ л команданың бір кемшілігі бар – ол мә тінді тек алдығ а ғ ана жү ргізе алады.егер сіз екінші экранды қ арап жатсаң ыз, онда біріншіге қ айта оралу мү мкін емес болып қ алады. Бұ л проблеманы less шешеді:

less filename – кез келген ұ зындық тағ ы файлды кез келген жақ қ а жү ргізіп қ арауғ а мү мкіндік береді.

less командасы келесі пернелер комбинациясын тү сінеді:

Enter (стрелка тө менге) – бір жолғ а тө менге тү су;

Пробел (Page Down) – мә тін бойынша бір бетке тө мен тү су;

Page Up – мә тін бойынша бір бетке жоғ ары кө терілу;

стрелка жоғ арығ а – мә тін бойынша бір жолғ а жоғ арығ а ө ту;

/ - іздеу;

Home – мә тіннің басына бару;

End – мә тіннің соң ына бару;

q – less программасынан шығ у.

head filename1 [filename2 …] – ү нсіздік бойынша файлдың 10 алғ ашқ ы жолдарын шығ арады. Head командасына параметрлер беруге болады, тө менде солардың ең кө п қ олданылатыны келтірілген:

-n – 10 емес lines болатын файл басынан жолдар шығ ару;

-c bytes – файл басынан bytes байт шығ ару;

-q – шығ ару алдында файлдардың тақ ырыптарын басып шығ армау.

tail filename – ү нсіздік бойынша файлдың соң ғ ы 10 жолын шығ арады. Тө менде оның ең кө п қ олданылатын параметрлері келтірілген:

-n – 10 емес lines болатын соң ғ ы жолдарды шығ ару;

-c bytes – файлдың bytes соң ғ ы байттарын шығ ару;

-f – Файл соң ын оқ у бойынша тұ рақ ты циклге кіру. Осылайша, файлғ а жаң а ақ парат тү скен кезде қ олданушы оғ ан шынайы уақ ытта мониторинг жү ргізе алады. Бұ л режимнен шығ у + пернелер комбинациясымен жү ргізіледі.

od filename – дампа байттар тү ріндегі бинарлы файлдарды қ арастырады. od командасының белгілі параметрлері:

- A radix – адресстер кө рсетілген есептеу жү йесін кө рсету. radix параметрі келесі мә ндерді қ абылдауы мү мкін: d – ондық, o – сегіздік (ү нсіздік бойынша), x – он алтылық, n – адресстер шығ армайды.

- j bytes – файл басынан bytes байттар жіберу.

-v – тізбектелген бірдей жолдардың шыығ уын қ осу. Ү нсіздік бойынша od жиыннан тек бірінші жолды шығ арады, ал басқ аларының орнына – “*” символы.

man анық тамалық басшылық ты кө ру программасы.

Линуксте қ андай да бір команда бойынша анық тама алу ү шін man анық тамалық жү йесін қ олдануғ а болады. Линуксте man анық тамасын шақ ыру less командасы сияқ ты жү зеге асады.

man command:

man-де бірнеше параметрлер бар. Ең жиі қ олданылатындары мыналар:

-k keyword – keyword сө зі кездесетін басқ ару беттерінің барлығ ын кө рсетеді;

< число> - басқ аруды < число> номері бар бө лімнен алуды кө рсетеді.

Man командасының келедісей бө лімдері бар:

1.Қ олданушы дең гейіндегі командалар мен қ осымшалар.

2.Жү йелік шақ ырулар жә не ядроның қ ателік кодтары.

3.Библиотекалық функциялар.

4.Қ ұ рылғ ылар драйверлері жә не жү йелік протоколдар.

5.Файлдардың стандартты форматтары.

6.Ойындар жә не демонстрациялық программалар.

7.Ә ртү рлі файлдар жә не қ ұ жаттар.

8.Жү йелік басқ ару командалары.

9.Ішкі интерфейстер жә не ядро қ асиеттері.

man командасы бойынша басқ аруды толығ ырақ man man командасын қ олданып алуғ а болады.