Лекция № 3

Тақ ырыбы: Бас ми

Жолспар:

1. Сопақ ша ми-қ ұ рылысы, маң ызы

2.варолий кө пірі- қ ұ рылысы, маң ызы

3.ортаң ғ ы ми- қ ұ рылысы, маң ызы

Сопақ ша ми – жұ лынның ү стің гі жағ ында орналасқ ан. Оның ұ зындығ ы 2, 5-3 см., салмағ ы 7 г. Ол екі тү рлі қ ызмет атқ арады: рефлекторлық жә не ө ткізгіштік. Сопақ ша мида тыныс, қ ан айналыс, сору, шайнау, жұ тыну, жө тел, тү шкіру, сілекей шығ ару, қ арын жә не қ арынасты бездерінің сө лдерін шығ аратын нерв орталық тары орналасқ ан жә не IX-XII ми нервтерінің ядролары орналасқ ан. Сопақ ша ми ас қ орыту жү йе бездерінің қ ызметін реттейді.

Вароли кө пірі - сопақ ша мидың ү стің де орналасқ ан. Оның ұ зындығ ы 2, 5 см. Сопақ ша ми мен вароли кө пірін артқ ы ми деп атайды. Рефлекторлық жә не ө ткізгіштік қ ызмет атқ арады. Кө пірден V VI ми нервтері шығ ады жә не кө пір сопақ ша мидың арасынан VII VIII ми нервтері шығ ады. Артқ ы жә не ортаң ғ ы ми. Артқ ы мидың негізгі фунциялары.Омыртқ алылардың физиогенетикалық дамуының ерте кезең дерінің ішкі ортаның қ ұ рамын жә не реакцияның тұ рақ тылығ ын сақ тауғ а қ атысатын органдардың, ә сіресе тыныс алу, қ ан айналу жә не ас қ орыту органдарының қ ызметтері кү рделене береді.

Ортаң ғ ы ми– вароли кө пірінің ү стің гі жағ ында орналасқ ан. Мұ ндағ ы сұ р заттар:

Ызыл ядролар.Оның қ ызметі – бұ лшық еттердің тонусын реттейді.

Ара субстанция. Оның қ ызметі – саусақ тардың нә зік қ имылдарын реттейді.

3/.Алғ ашқ ы есту, кө ру орталық тары орналасады.

Эволюция барысында омыртқ алыларда алғ ашқ ы кезде ортаң ғ ы ми қ ызметі кө ру рецепциясымен тікелей байланысты болады. Дө ң гелек ауыздыларды кө ру рецепторлары ө те нашар дамиды.Оларда артқ ы ми қ ызметі мен байланысты вестибулярлық аппарат ең негізгі рецепторлар болып табылады.Сондық тан артқ ы ми ортаң ғ ы мидан ү лкен болады

Соң ғ ы ми, базальды ядролар

Лекция

Жоспар:

1.Аралық ми, мишық - қ ұ рылысы, маң ызы

2. Соң ғ ы ми, базальды ядролар-маң ызы

3. Ми қ арыншалары, қ ұ рылысы, қ ызметі

1.Мишық – сопақ ша мидың арт жағ ында орналасқ ан. Мишық ү ш бө лімнен тұ рады: мишық қ ұ рты деп аталатын ортаң ғ ы бө лім жә не мишық тың екі жарты шарлары. Мишық тың жарты шарларының ү стің гі сыртқ ы қ абаты сұ р затты мишық тың қ ыртысынан тұ рады. Оның қ алың дығ ы 1-2, 5 мм. Мишық тың қ ыртысы 3 қ абат болып орналасқ ан нейрондардан қ ұ ралғ ан:

I – сыртқ ы, молекулярлық:

Ii – ортаң ғ ы, ганглиялық;

Iii – ішкі, тү йіршіктік қ абаттары.

Оның негізгі қ ызметі – тонустық рефлекстердің жоғ ары дә режелі реттеушісі, тыныс алуды, жү ректің соғ уын қ имылдың тү ріне байланысты лайық тап отырушы. Мишық та тісті ядро орналасқ ан. Ең бірінші рет мишық дө ң гелек ауыздарда байқ алады, себебе онда дене тең дігін сақ тауғ а арналғ ан вестибулярлық аппаратбар. Олардың мишығ ын ертедегі мишық деп атайды. Артқ ы мида вестибулярлық аппараттан басқ а, еттерден, буындардан, сің ірлерден импульстер алатын нев клеткаларының жиынтық тары дамып жетіледі.Олар ө се келе ескі мишық қ а айналады.

Адамда мишық тың қ ызметі бұ зылса қ озғ алу функциясының реті бұ зылады, тең дік жоғ алады. Мишық ты толығ ымен алып тастағ анда анатомия байқ алады- еттертонусын жоғ алтады. Астазия туады- бұ лшық еттің ұ зақ уақ ыт жиырылып тұ ру қ ызметі жойылады, бір орнында басын, денесін тең селтпей тұ ра алмайды.Дисметрия –еттің жиырылу кү ші мен орындалатын қ ызметінің арасында сә йкестік жоғ алады.Атаксия- қ озғ алыстың нақ тылығ ы жоғ алады. Дистония - бұ лшық еттің тонусы бұ зылады, не жоғ ары не тө мен болуы мү мкін. Астения- бұ лшық еттің жиырылуы кү ші тө мендейді.

Мишық артқ ы мидың тең дік сақ тау қ абылдағ ыштарымен байланысты дамығ ан туындысы. Сондық тан оның қ озғ алыстарды ү йлестіруге тікелей

қ атысы бар, ағ заның дене салмағ ының негізгі қ асиеттері – ауырлық пен ық палдық ты жең уге бейімделу мү шесі.Жануарлардың қ озғ алып, кең істікте орын ауыстыру тә сілдерінің ө згеруіне сә йкес мишық тың эволюциялық дамуында ү ш кезең байқ алады.Мишық тың ең алғ аш кө лденең қ атпар тү рінде дө ң гелек-ауыздыларда жә не жыланбалық тарда кездеседі. Ал қ арапайым омыртқ алы жануарларда (балық тарда) қ ұ лақ ша тә різді бө ліктер мен сың ар дене ретінде ерекшеленеді. бауырмен жорғ алаушыларда, қ ұ старда қ ұ лақ ша тә різді бө ліктер рудименттік тү рде ғ ана кездеседі. Мишық тың сың арлары алғ аш сү тқ оректілерде пайда болды. Адамның тік жү руіне жә не ең бек етуіне, қ олдың қ ызметіне байланысты мишық кү шті дамығ ан. Мишық ү лкен ми сың арларының шү йде бө ліктерінің астын ала, кө пір мен сопақ ша мидан дорсальді, бас сү йегінің артқ ы шұ ң қ ырында орналасқ ан. Мишық ты қ ұ рылысы жағ ынан негізгі ү ш бө лікке бө леді: мишық тың сың арлары немесе екі бү йір бө ліктері жә не олардың арасында жатқ ан жің ішке қ ұ рты. Алың ғ ы жиегінде ми сабағ ына жанасып тұ рғ ан алдың ғ ы ойық, артқ ы жиегінде артқ ы ойыс бар. Мишық тың сыртқ ы беті оның қ ыртысын қ ұ райтын сұ р заттан, оның жү лгешелермен бө лінген қ атпарланғ ан жапырақ шалардан тұ рады. Мишық сың арларының жоғ ары бетін тө менгі бетінен қ атпарлардың ең терең і бө ліп тұ рады. Мишық тың беті ірі кө лденең жә не басқ а ірі жү лгелер арқ ылы бірнеше бө ліктерге бө лінеді. Олардың ең кішкентайы – тұ лымның қ ұ ртпен жің ішке жолақ ша арқ ылы байланыстын жерін тү йіншек деп атайды. Олардың арасын байланыстырып тұ рғ ан табақ ша тө менгі ми желкеніне айналады.

Мишық тың ішкі қ ұ рылысы. Мишық ты тіліп қ арағ анда ақ заттың арасында сұ р заттың жұ п тү йіндері болады. Орта сызық тың бү йір жақ тарында вестибулярлық аппаратпен байланысы бар шатыр тү йіні, қ апталында шар тә різді бү йір тү йіні, одан алыстау тығ ын тә різді нерв шоғ ыры орналасқ ан. Ол олива тү йіні тә різді. Бұ л екеуінің иірімдері бір-біріне сә йкес. Бұ лар тепе-тең дік сақ тауғ а қ атысады.

Мишық тың тү йіндерінің тарихи даму мерзімдері ә ртү рлі. Мишық тың шатыр тү йіні ең кө не бө лікке жатады. Одан кейінгісі – бү йір тү йіні дене қ озғ алыстарына байланысты пайда болғ ан ескі тү йін деп есептеледі. Нерв шоғ ыры жү руге, қ ол-аяқ тардың қ имылына байланысты пайда болғ ан жаң а бө лікке жатады.Мишық тың тү йіндері зақ ымдалса, олардың қ ызметіне сай кемшіліктер байқ алады. Егер шатыр зақ ымдалса – тепе-тең дік, шар тә різді зақ ымдалғ анда - мойын мен дененің (тұ лғ аның) бұ лшық еттерінің қ ызметі, нерв шоғ ыры зақ ымдалса – қ ол-аяқ тың бұ лшық еттерінің қ ызметі бұ зылады.

Мишық тың ақ заттың сырты сұ р затпен қ апталғ ан. Олардың бір-бірімен жаң асу тү рлері ағ ашқ а ұ қ сағ андық тан мишық ты «тіршілік немесе ө мір ағ ашы» деп те атайды. Ақ зат қ атпарларды бір-бірімен байланыстырып тұ рғ ан, немесе қ ыртысты мишық тың ішіндегі тү йіндермен байланыстырып тұ рғ ан тү рлі нерв талшық тарынан қ ұ ралғ ан. Мишық ты мидың басқ а бө лімдерімен байланыстырып тұ рғ ан нерв талшық тары ү ш жұ п болып мишық тың аяқ шаларының қ ұ рамына ө теді. Тө менгі аяқ шалар арқ ылы мишық қ а вестибулярлық аппарпттан жә не проприорецептивті алаң нан импульстер келеді. Олар проприорецептивті сезімтал тү йіне айналып, мидың басқ а бө лімдерінің қ озғ алысты реттеу қ ызметін автоматты тү рде тү зетіп отырады. Мишық тың тө менгі аяқ шаларында тө менге қ арай кері бағ ытталғ ан жолдар бар. Шатыр тү йіні кө лденең гі вестибулярлық тү йінге, одан жұ лынның алдың ғ ы мү йізшелеріне импульстер ә келіп, жұ лынғ а ә сер етеді. Ортаң ғ ы аяқ шалар арқ ылы нерв талшық тары кө пір тү йіндерін мишық тың қ ыртысымен жалғ астырады. Бұ л жол қ ыртыс-кө пір жолдарының жалғ асы болғ андық тан жол кө пір мен мишық сың арларының дамуы ү лкен ми сың арларының дамуына сә йкес болады: неғ ұ рлым ү лкен ми сың ары кү шті дамыса, соғ ұ рлым кө пір мен мишық сың арлары да жақ сы дамиды. Жоғ арғ ы аяқ шалар екі бағ ытта ө тетін талшық тардан қ ұ ралғ ан: 1-і мишық қ а, 2-і мишық тан ортаң ғ ы миғ а ө тетін. Бірінші жол арқ ылы жұ лыннан мишық қ а, екінші жол арқ ылы экстрапирамидалық жү еге импульстерді жіберіп, жұ лынғ а ә сер етеді.

Бірінші қ абаты алмұ рт тә різді нейрондар. Олардың дендрит терінің сезімталдығ ы кү шті жә не тармақ шалары кө п, ұ штары кө п тармақ ты болып, байланыс мү мкіндігі мол болады. Ә рбір алмұ рт тә різді нейронның 200000 тіркестік жалғ асы болады. Екінші қ абатында Пуркинье нейрондары орналасқ ан. Олар жұ лындағ ы Реншоу нейрондары сияқ ты тежеу міндетін атқ арады.

Ү шінші қ абат тү йіршік нейрондардан тұ рады. Олар бір-бірімен бірігіп, тү йнек қ ұ рады. Бұ л нейрондар басқ а қ абаттағ ы нейрондардан келген импульстерді талдап, мидың басқ а бө лімдеріне іріктеп ө ткізеді жә не ол бө лімдерден сезгіш нейрондар арқ ылы келетін импульстерді қ абылдайды. Мишық тың негізгі қ ызметі – адамның ө з еркімен орындалатын немесе бағ ынбайтын қ имыл-ә рекеттерді ү йлестіру. Егер тә жірибедегі иттің мишығ ын жартылай немесе толық сылып алып тастаса, оның қ имыл-ә рекеттері бұ зылады. Адамның мишығ ына қ ан кеткенде де солай болады. Мишығ ы толық алынғ ан иттің қ имыл-қ озғ алыстары бү лінеді, яғ ни атаксия байқ алады. Ол тә лтіректеп тең селіп, сирақ тарын адуындап алшақ басып жү реді. Оның қ ажетсіз орынсыз қ имылдары (астазия) кө п болады. Жануарлардың бұ лшық еттерінің тонусы болмайды (атония), босап солғ ын тартады (астения), бұ лшық ет топтарының тонусы ә р тү рлі (дистония), қ имылдары біркелкі дә л емес (дисметрия), дененің екі жағ ындағ ы бірің ғ ай еттердің қ ызметі ә р тү рлі болады (асинергия), жылдам орындалуды қ ажет ететін қ имылдары сә йкстелмейді (адиадохокинез).

Адамның мишығ ы зақ ымдалса, ә деттегі ырғ ақ пен сө йлей алмайды, біресе тез, біресе баяу, біресе созың қ ы сө йлейді. Кейде оқ ыстан-оқ ыс сө йллеп кетеді. Дауысына да ие бола алмайды (дизартрия): біресе қ атты, біресе ақ ырын шығ ады. Егер тә жірибедегі иттің мишығ ының бір жақ жартысын сылып алып тастаса, сол алынғ ан жақ тың ғ ана қ имылы бұ зылады. Л.А. Орбели мишық тың байланыс қ ызметін зерттеген ең бегінің нә тижесінде оның ішкі мү шелердің де қ ызметін басқ арып, реттейтінін дә лелдеді. Соғ ыста жараланғ ан жауынгерлердің ішек-қ арнының, бү йрегінің басқ а зә р шығ ару мү шелерінің, қ ан тамырының жә не басқ а да ішкі мү шелердің қ ызметін жө нге келтіріп емдеп, сауық тыру ү шін Орбелидің ілімнің медицинада маң ызы бағ а жетпес зор болды. Ғ алымның негізгі қ ағ идасы бойынша мишық ү лкен ми сың арлары қ ыртысына жә рдемші қ ызмет атқ аратын ә рі ағ заның тіршілігіне ө те қ ажетті жү рек, ө кпе-бауыр сияқ ты мү шелерден шық қ ан мә ліметтерді қ абылдап талдап, ағ задағ ы реттеу механизмдеріне тиісті хабар береді.

Аралық ми– ортаң ғ ы ми мен ми сың арларының арасында орналасқ ан. Ол 2 тө мпешіктен жә не тө мпешік асты аймағ ынан тұ рады. Тө мпешіктерді таламус, ал тө мпешік асты аймағ ын гипоталамус деп атайды.