Кіріспе. Қаракерейдің Қожамбет атасы осыдан жүз жыл бұрын сол кездегі Семей облысының Жайсаң

(Қ ожамбет шежіресіне)

Қ аракерейдің Қ ожамбет атасы осыдан жү з жыл бұ рын сол кездегі Семей облысының Жайсаң, Ө скемен уездерінде жә не Қ ытай, Монғ олия мен Тү ркия мемлекеттерінде мекен еткен. Негізі, ата қ онысы жө нінде ә ң гіме қ озғ ағ анда тек Кең ес дә уіріне дейінгі кезең ді тілге тиек етеді. Себебі, Қ азақ стан халқ ы, ә сіресе Ұ лы Отан соғ ысынан кейін, ө зара араласып, елдің тү кпір-тү кпіріне тарап кетті.

Қ ожамбет атасының қ онысын оң тү стігі мен батысында – Ертіс ө зені, Жайсаң кө лі, Қ ара Ертіс ө зені, шығ ысында – Қ ытай мемлекеті, ал солтү стігінде – Алтай тауы қ оршап жатыр.

Жер жағ дайына байланысты шығ ар, Қ ожамбет руының кө ршілес рулармен ара-қ атынасы ежелден сапырылысып жатпағ анғ а саяды. Ә рине, Ертіс ө зені арқ ылы арлы-берлі ө ткізетін паром ә р кезде болғ ан. Потанин 1864 жылы Марқ а ө ң іріне барғ анында Тана мырзаның екі паромы болғ анын сө з етеді. Бірақ, сауда-саттық, болмаса басқ а да мұ қ таждық тумаса, ақ ылы пароммен мал-жанды ө ткізу тиімсіз шаруа болар еді.

И.Сиверс [118] кү нделігіндегі: «Қ азақ тың малы Ертіс секілді ө зендерден ө туге машық екен», – деген сө здерден кө шпенді Қ азақ қ а судың да аса бө гет бола алмағ анын кө руге болады.

Ә йтсе де, жол қ атынасының қ иындығ ы, жайылым жағ дайы Марқ а ө ң іріндегі қ азақ тардың кө ршілес Қ ытай мемлекетіне жиірек қ атынасуына себеп болды. Бастарына кү н туып, алғ ашында патшалық Ресейдің, кейін келе Кең ес ү кіметінің қ ыспағ ына шыдамағ ан қ андастарымыздың бірсыпырасы «арғ ы бет» асып, сол жақ та ө сіп-ө ніп жатыр. Ұ жымдастыру (коллективтендіру) салдарынан ашаршылық қ а ұ шырағ ан кезде де, Кең ес шекарашыларының қ арша боратқ ан оғ ына қ арамастан, мал-жанын сауғ алап, тағ ы Қ ытайғ а жосылды. Сол кеткендердің ішінде Қ ожамбет атасының кө птеген отбасылары бар екендігіне осы шежірені жазу барысында кө зім жетті. Аса кү йзеліспен атадан балағ а жеткен естелік ә ң гімелерін, шекарадан ө ткенде кейбір ауыл адамдарының сатқ ындылығ ынан айырылып қ алғ ан бала-шағ а мен туыстары туралы айта отырып, сол жансыз-қ арабеттердің опасыздығ ына лағ наттарын да жаудырып жатты.

Кең ес кезінде Марқ а ө ң ірі шекарағ а жақ ын болғ андық тан, айрық ша шекаралық ережеге бағ ынғ ан. Шекара маң ындағ ы ауылдарғ а кіру ү шін, ол кезде сақ шылардан ерекше рұ қ сат қ ағ аз (пропуск) алу керек еді. Бейсауат адам бұ л жақ қ а қ атынай бермеген. Оның ү стіне, халық арасында жансыз тың шылар да болыпты. Ал ата-тегін қ уалап тарату, рулық, немесе діни ә ң гімелер айту – ескілікті, Патша ү кіметін аң сау деп табылатын болғ ан соң, бала-шағ аның болашағ ы ү шін, тек бұ л ө ң ірде ғ ана емес, бү кіл Қ азақ стан жерінде тұ ратын ақ сақ алдар заманына қ арай байқ ап сө йлейтін болғ ан.

Шекарағ а таяу тұ ратын байлар мен ескіше хат танып, сауатты деп саналатын моллалар аумалы-тө кпелі заманда Монғ олия, Ресей, Қ ытайғ а ауып кетіп, ал елде қ алғ ан қ арапайым халық ашаршылық пен қ уғ ын-сү ргіннен бас кө тере алмай, «байтал тұ р ғ ой бас қ айғ ы болып» дегендей, ә кесінің атын ұ мытуғ а таяу қ алғ ан. Ата-тегің ді айта бастасаң, «тү бінен бай немесе моллалардың аты, болмаса шет мемлекетке кеткен туыстардың аты шығ ып қ ала ма?» деген қ ауіп тағ ы бар. Ол тек қ ауіп қ ана емес, талай адам тү рмеге қ амалып, талай адамның қ ұ рбан болғ анын осы шежіреден кө ресіз де.

Шет мемлекетте туысы бар жандарғ а ала кө збен қ арап, сенімсіздік танытатын заманда «Қ ытайғ а бә ленше туысым кетіп еді...» - деу, аң ғ алдық болар еді. Міне осының салдарынан, Марқ акө л ауданын мекен еткен Қ ожамбет атасының ұ рпақ тары шежіреден бойларын аулақ ұ стап, Қ ытай, Монғ олия, Тү ркияғ а тарыша бытырағ ан туыстарынан айрылып, олардың ізін суытып алады. Осы себептермен де болу керек, бұ л ө ң ірдің адамдары ата-текке аса ден қ оймай, оғ ан кө п қ ызығ ушылық таныта қ оймағ ан іспетті. Оғ ан дә лел – Кең ес кезінде жиналғ ан бір де бір кө лемді шежіренің кездеспегені. Бү гіннің ө зінде де кө зі тірі ауыл ақ сақ алдары ата-тегін жарытып таратып бере алмайды. Бірақ, «Қ ожамбет атасының шежіресі мү лде ұ мытылғ ан екен» – дегеннен аулақ пыз.

Тұ ң ғ ыш рет Қ ожамбет атасының таралымын 1899 жылы жү ргізілген Щербина экспедициясының мү шелері жазып алып, баспадан шық қ ан ең бектеріне енгізіпті. Оның ө зі жарты-ақ бет қ ағ азғ а басылғ ан тек аталардың аттарынан ғ ана тұ рады (қ осымшада кө ресіз). Осығ ан қ арап, бұ л атаның ұ рпағ ы кезінде де ата-тектерін аса ажырата алмағ ан ба деп ойлаймын. Щербина кітабына кірмегендіктен болар, Қ ожамбет атасы 1925 жылы шық қ ан М.Тынышбаевтың шежіресінен [124] деқ алыс қ алыпты.

Қ ожамбет атасы хақ ында баспа бетін кө ргенкелесі ең бек – Ә лкей Марғ ұ ланның 1930 жылы басылып шық қ ан шежіресі. 1927 жылы Кең ес Одағ ының Алтайғ а жіберген Антропологиялық экспедициясының мү шесі, ол кезде аспирант, Ә.Марғ ұ лан Алтайда тұ ратын Найман атасының ата-тек шежіресін жазып алып, Кең ес Одағ ы Ғ ылым академиясының Ленинградтағ ы бө лімінің баспасынан «Наймандар» деген атпен шығ арыпты [87]. Міне осы шежірені ғ ана Қ ожамбет атасының тұ ң ғ ыш таралымы деп айта аламыз. Сол кезде кө зі тірі ақ сақ алдардан жазылып алынғ ан бұ л шежіре, кейін осы ө ң ірдің шежіресін жазғ ан Бошай Кітапбаев ағ амыздың шежіресіне де арқ ау болыпты [82]. Еліміз егемендігін алғ ан соң, ұ лт дә стү рін орнына келтіреміз деп, белсене кіріскен қ азақ зиялыларының бірі – Бошекең нің бұ л ең бегі Шығ ыс ө ң іріндегі наймандардың шежіреге сауатын ашуғ а зор ең бегін сің ірді. Ә рине, заман ө згере келе, келген ұ рпақ тың ө мірге кө зқ арасы, талабы да ө згереді. Бұ рын шық қ ан кітаптардың олпы-солпысы да анығ ырақ кө ріне бастайды. Ә йтсе де, Бошекең нің ең бегі ө з міндетін атқ арды деп санаймын. «Біз шежіреден қ алып қ ойыппыз» – деп шулап жү ргендер де баршылық, бірақ дә л 1994 жылы шағ ын ғ ана екі кітапшағ а бү кіл Шығ ыс ө ң ірінің наймандарын сыйғ ызу мү мкін емес еді. Бошекең ө ткен жылы ғ ана бұ рынғ ы шығ арғ ан кітаптарын ө ң деп, бірінші томын қ айта басып шығ арды. Ұ лы Жең істің 65 жылдығ ымен қ ұ ттық тап, телефон шалғ анымда: «Екінші томы да жуық арада жарық кө реді» – деді ардагер-батыр ағ амыз.

Баспа бетінен кітап болып шық қ ан келесі шежіре – Ә ділхан Сыдық ұ лы мен Жамбыл Туғ анбай ұ лының «Жарболды шежіресі» [117]. Бұ л Қ ХР-дағ ы «Мұ ра» қ азақ редакциясынан 2003 жылы жеке кітап боп шық қ ан басылым.

Ақ иқ атқ а жү гінсек, біздің егемен Қ азақ станнан гө рі, Қ ытай мемлекетіндегі қ азақ диаспорасының шығ арып жатқ ан шежірелері басым секілді. Абақ Керейдің он екі атасының ә рқ айсысына арналғ ан шежірелерінен басқ а да, Найман атасының ә р буынын талдап шығ арып жатқ ан кітаптары мол екен. Оның ішінде, Матайдың Қ ызай атасы ә р буындарын жеке-жеке кітап тү рінде шығ арғ ан кө рінеді.Амал қ анша, бұ л кітаптарғ а тек Қ ытай мемлекетінің ішінде ғ ана таратуғ а рұ қ сат берілген. Біздің елге олар еркін жете бермейді. Жете қ алғ ан жағ дайда да, бұ л шежірелер араб ә рпімен басылғ андық тан, біздің тісіміз батың қ ырамайды. Ә йтсе де, ө з басым Ахмет Байтұ рсыновтың ә ліппесін мең геріп, араб ә рпімен жазылғ ан осы кітаптарды оқ уғ а мү мкіндік алдым. Соның нә тижесінде, Қ ытай мемлекетінде шық қ ан біршама шежіре-кітаптардан ө з шежіреме бірсыпыра мағ лұ маттар енгіздім. Ал Қ ытайда мекен ететін Қ ожамбеттің басқ а аталары ө з шежірелерін ә лі шығ ара қ оймапты. Аздағ ан қ олжазба тү рінде шық қ андары бар секілді, бірақ толық қ анды кітап болып баспадан шық пағ ан. Оның есесіне, Жарболды шежіресін толық тырып қ айта шығ арамыз деушілер бар екен.

Осы шежіредегі «Шежірелер алқ асына» келер болсақ, кітапқ а қ осқ ан ү лесі жағ ынан, аты аталғ ан шежірешілерден басқ а, Тұ рғ атай мен Бекболат Дә рібаевтар кө зге тү седі. Тұ рғ атай марқ ұ м, кө зі тірісінде, Қ ожамбеттің, оның ішінде ө з атасы Сырымбеттің шежіресін жинап, баспадан шығ ара алмай кетіпті. Бірақ інісі Бекболатқ а аманат етіп, қ олжазбасын қ алдырып кеткен екен. Бекең кейінгі кезде ағ асының аманатымен сол істі қ олғ а алып, қ олжазбаларды толық тырып жү р. Жеке кітап етіп шығ ару да ойында бар. Осы шежіренің шығ уына ұ йытқ ы болып жү ргендер – Сырымбет атасының ұ рпақ тары болғ андық тан, Бекең сол қ олжазбаның кө шірмесін мағ ан да берді. Бұ рыннан басшылық қ ызметтерде болып, ә лі де ата-жұ рттан қ ол ү збей араласып жү рген Бекең, ағ асының шежіресін біршама толық тырғ ан екен. Авторлық қ ұ қ ығ ын сақ тап, аталмыш қ олжазбадан осы кітапқ а алынғ ан ә рбір жолды «Шежірелер алқ асындағ ы» сә йкес реттік нө мірімен кө рсетіп отырдым. Жалпы, тек Дә рібаевтардың ғ ана емес, шежіреге ү лес қ осып, ең бегі кірген ә р адамның аты аталады. Оны «Шежірелер алқ асы» деген бө лімнен оқ исыз. Бұ л жерде тек Қ ожамбет шежіресін жинағ ан негізгі шежірешілерді ғ ана атап отырмын.

2009 жылдың соң ында Мешелева Мә кен апайдың кө лемді кітабы Ө скеменнен жарық кө ріпті. Ү йіне барып, отбасымен танысып, бір кітабын сатып алдым. Ә йел адамның қ азіргі «дағ дарыс» атты алапат заманда ү й-ү йді аралап шежіре жинауы, кітап шығ аруы елеулі кө ң іл бө лерлік, азаматтарғ а ү лгі боларлық игі іс. Бұ л кітаптың Қ ожамбет атасына қ атысты жерлерімен танысып, керегін алып, шежіреме енгіздім. Кітаптың 200 беті Қ ожамбет шежіресін таратқ ан екен. Оның дені менде бар болып шық ты. Жоқ жерлерін шежіренің ә р тұ сына кіргіздім. Жұ мыс ү стінде байқ ағ аным, бұ л кітаптағ ы басқ а аталарды білмеймін, ал Қ ожамбет шежіресінде ағ аттық кө п екен. Біріншіден, онымен ө зім де жиі кездесіп жү ремін, айтушының ө зі ө з атасын анық білмеуінен. Сондық тан автор айтушының атасын ө з кү шімен іздеп, кей кездеаталарын шатыстырып жібереді. Екінші қ ателердің тобы, ата, адам аттары қ айталанып, кей кезде бір ата қ атарынан ә ртү рлі тармақ қ а жазылып кетуінде. Ол шежірені мұ қ ият тексермегендіктен кететін ағ аттық. Ондай кемшіліктердің неғ ұ рлым аз болғ аны абзал еді. Амал жоқ, ондай жағ дай кө птеген шежірелерде кездесіп отырады. Одан менің шежірелерім де қ ұ р алақ ан емес болар. Шежіреде кеткен қ ателіктің зиянды жері, ол ә бестік осы шежірені қ олданғ ан авторлар арқ ылы келесі кітаптарғ а да кө шіп, халық арасында қ алыптасып қ алады. Осындай кемшіліктеріне қ арамастан, Мә кен апайдың кітабы да жас ұ рпақ қ а ө з пайдасын тигізер деп санаймын.

Міне, Қ ожамбет атасының арқ а сү йердей негіз болғ ан шежірелер осылар еді. Жоғ арыдағ ы аттары аталғ ан ең бектерді Қ ытай, Монғ олия жә не Тү ркияда тұ ратын ұ рпақ тардың шежіресімен ұ штастырып, кейде телефон арқ ылы, кей кезде ө здерімен кездесіп, ауызба-ауыз сө йлесіп, толық тырып отырдым. Осындай қ ыруар жұ мыстың арқ асында, бұ рын-соң ды мұ ндай кө лемді шежіресі жиналмағ ан Қ ожамбет атасының барлық тармағ ы бір шаң ырақ тың астынан табылатын болып шық ты. Сонымен, аумалы-тө кпелі заманда бірін-бірін жоғ алтып, іздеп жү рген талай туыстардың аттары табылып, бір-бірімен қ ауыша жатар деген сенімдемін.

Шежіре Кү ршім бұ рынғ ы Марқ акө л аудандарының ауылдарынан ә дейілеп жиналып, Ө скемен, Семей, Алматы, Астана қ алаларына дейін қ амтыды. Қ аладан танымайтын адамды тек атасының атымен іздеу мү мкін емес. Сондық тан қ алада тұ ратын ұ рпақ тар таныстары арқ ылы ғ ана табылып отырды. Ә лі де болса қ алыс қ алғ андары аз емес болар.

Шежіре болғ ан соң аң ыз-ә ң гімесіз болмайды. Шежіре тарату барысында ел аузындағ ы ә ң гімелер, тү рлі мә ліметтер тиісті адамдардың тұ сына жазылып отырды. Ал, бұ рын баспа бетін кө рген деректі ә ң гімелер кітаптың соң ғ ы бө ліміне қ осымша ретінде енгізілді. Оның ішінде ерекше ауызғ а аларлық қ ұ жаттар: И.Сиверстің 1793 жылы Қ ожамбет ауылында Сырымбет бидің ү йінде 10 кү н болғ анда жазғ ан кү нделігі, Потаниннің 1864 жылы Марқ акө лге саяхаты, 1899 жылы жазылып алынғ ан Щербина экспедициясының қ орытындысы, Қ ытай мемлекетінде шық қ ан «Жарболды шежіресінен» алынғ ан аң ыз-ә ң гімелер, т.с.с. кө птеген қ ызғ ылық ты мә ліметтер табасыз. Жалпы, осы шежірені жазу ү стінде мың дағ ан адамдармен сұ хбаттасып, жү зден аса тарихи кітаптар пайдаланылды.

Осы кітаптың ө мірге келуіне ат салысып, ақ ниетімен ақ жол тілеген Қ ожамбеттің барлық ұ рпағ ын шежірелерің нің шығ уымен қ ұ ттық таймын! Бұ л шежіре бә ріміздің жемісіміз, енді ұ рпақ тың азығ ы болсын.