Роберт Пенн Уоренн

Парасат майданы

(повесть)

Қ айда жатыр мә селе -

иә ө мiр, иә ө лiм,

Десе де,

Лайық па кө ндiгу тә лкегiне тағ дырдың,

Қ арсы тұ рып немесе,

ұ шан-тең iз нә убаттың,

Кө зiн жойғ ан дұ рыс па

Жан алысып, жан берiскен ұ рыста?!

Содан кейiн бақ илық қ а кө з жұ му,

тү нек қ ылып жарық ты,

бар дү ниеден безiнiп,

Жан мен тә ндi кү йзелдiрген

сан мың ауыртпалық ты

Жалғ астырғ ан, байластырғ ан

шынжырларды осылай,

Ү згенiң дi жү регiң мен сезiнiп.

Уильям Шекспир. (Гамлеттiң монологы)

Сен жақ сылық ты жамандық тан

жасауың керек, ү йткенi оны

жасайтын басқ а ештең ежоқ.

Роберт Пенн Уоренн

Мен бұ л кү нделiктi таныс дә рiгерден алғ анмын. Ең ғ ажабы - кү нделiк иесiн мен бiлетiн болып шық тым. Дү ние қ анша кең болса да, адам жолының қ иылысында да шек жоқ.

Жас кезде ө мiр қ айнағ ан базар секiлдi. Дос та кө п, жолдас та кө п. Достың досы сағ ан да дос болып жү ретiн кез. Сондай бiр сапырылысқ ан тұ ста аз-кем кү н аралас-қ ұ раластау болғ анымыз бар. Тү рi де есiмде: ұ зын бойлы, арық, ақ сары жiгiт. Жү йкесi жұ қ алау ма - ә зiл сө зге қ ызарып кететiн. Оғ ан бө тен елдiң адамына қ арағ андай, кө ң iлiн аулай сө йлеп, аяң қ ырап жү ретiнбiз.

Кө бiне жиын-тойларда, қ онағ асыларда кездесемiз. Сө йлеген сө зiнен, жү рiс-тұ рысынан зиялы от басынан шық қ аны, кiтаби тә рбиенi кө бiрек кө ргенi байқ алады. Мiнезi жұ мсақ. Онысы ө згелерге жағ ымды кө рiнгенмен, ө зiне ә лде бiр шарасыздық ә келетiн секiлдi. Арнайы сө зге тартпасаң, қ асың да бә ленбай сағ ат ү нсiз отыра беруге бар.

Сондық тан онымен аса бiр емен-жарқ ын сырласа кеткен кү н болғ ан жоқ. Бiр кемедегi жолаушылардай ғ ана таныстық қ алды. Кейiн кө рмей кеттiм...

Ендi мiне бiрнеше дә птерден тұ ратын жазбаларын оқ ып шық қ анда, оның мен бiлетiн ақ сары жiгiтке тү к қ атысы жоқ секiлдi кө рiндi.

Кү нделiк бойынша ө мiрбаянды қ алпына келтiрiп, қ ұ растыру мү мкiн емес. Кө бiне ө зiнiң iшкi сезiмдерi мен ой-пiкiрлерiн жазғ ан. Тек соң ғ ы дә птерде ғ ана оның тағ дырының ұ лы жобасы байқ алғ андай болады. Мұ ндағ ы оқ иғ алардың рет-ретiмен жан-жақ ты баяндалып, жазысқ ан хаттарғ а дейiн кү нделiкке мұ қ ият кө шiрiлуiне қ арағ анда, автор бұ л жазбаларды тү бiнде ө зге де бiреулердiң оқ уы мү мкiн екенiн жоқ қ а шығ армағ ан секiлдi. Оқ ырман назарына кү нделiктiң осы соң ғ ы бө лiгiн ұ сынып отырмын. Екi ұ дай сезiм қ ұ шағ ында - ү мiт пен кү дiктiң, шындық пен жалғ анның арасында сергелдең болғ ан жандарғ а бә лкiм пайдасы тиер.

Кү нделiк иесiнiң аты-жө нiн жария қ ылу ә бестiк болар деп ойладым. Кө п бейтаныс замандастың бiрi деп қ абылдаң ыз.

13 наурыз

Менiң ө мiрiмде ү лкен бiр ө згерiс болғ ан секiлдi. Не ө згерiс екенiн ө зiм де анық бiлмеймiн. Бә лкiм, Ол баяғ ыда бо­лып, Оны ө зiм тек қ азiр ғ ана байқ ап отырғ ан шығ армын. Бә рi де мү мкiн... Бiлетiнiм - жү йкем бiршама тозғ ан. Сол себептi бұ рынғ ыдай емес, ойлағ ан ойларымды тез ұ мытамын. Мә селен, кү нделiгiмде 3 наурыз кү нгi жазбаларым бар да, 4, 5, 6 наурыз мү лде жоқ, одан кейiн 7 наурыздан бастап жазбаларым ә рi қ арай жалғ асады. Ал жазылмағ ан кү ндерде не iстедiм, қ айда болдым - есiмде жоқ. Адамның жадынан ө шiп қ алатын сә ттердiң болатынын бұ рында да естiгенмiн. Бiрақ, ол неге байланысты - ол жағ ы мағ ан беймә лiм.

Рас, ғ ұ мыр ұ зағ ан сайын жадың нан шығ атын заттардың саны да кө бейедi. Кезiнде ө мiрiң нен орын алғ ан оқ иғ алар ұ мытылып, қ айсыбiр мә нсiз кө рiнген сә ттер есiң де қ алуы ә бден мү мкiн. Бiрге оқ ығ ан, бiрге жү рген адамдардың аты-жө нiн есiң е тү сiре алмайсың, шырамытсаң да, жығ а танымайсың. Ескi достық тан, кездескен кү ндерден iз де қ алмайды. Ө мiрiң ә лде бiр қ ұ рдымғ а қ ұ йып жатқ ан ө зен секiлдi. Адам жадының ө з заң ы бар.

Оның себебiн дә рiгерден сұ расаң, шаршағ аннан дейдi. Рас шығ ар. Жарық дү ниеге келген адамның кө рмейтiнi бар ма? Оны ойласаң, ойдан ой бө лiнiп, сан тарам жолдың қ айсысына тү серiн бiлмей, дал болғ ан жолаушығ а ұ қ сайсың. Дү ние сыры беймә лiм. Не қ ұ дайды, не адамды кiнә ларың белгiсiз. Бiр қ арасаң, қ ұ дайдiкi дұ рыс секiлдi - адам қ ылып жаратты, ө сiп-ө н, рақ ымды бол, iзгiлiкке сен дедi. Одан артық не керек? Ә йтсе де, қ ұ дайдың ә мiрiмен iс қ ылып, жаманатын жалғ ыз ө зi кө теретiн адам байғ ұ сты тағ ы аяйсың.

Жақ сығ а да, жаманғ а да дә лел кө п. Бiреудiң кө зiн бiрдең еге жеткiзу мү мкiн емес. Сондық тан ә р кiм ө зiне ү й iшiнен кү рке жасап, сол кү ркенiң заң ымен ғ ана ө мiр сү рiп, ө з тiлегiн ө зi қ анағ аттандырғ аннан басқ ағ а лаж жоқ.

Кү ркеде ө мiр сү рген адамның ең сесi қ айдан кө терiлсiн. Ө зiмнен ө зiм ә лде бiр атын атап, тү сiн тү стеуге келмейтiн

қ орлық пен зорлық тың қ ыспағ ында жү ргендеймiн.

Тө ң iректе болып жатқ ан оқ иғ алардың ә серi жоқ - кү ннiң нұ рын, табиғ ат кө ркiн, кө ктемнiң жұ пар самалын бұ рынғ ыдай сезбейтiн секiлдiмiн. Бә лкiм, ө зiмнi" iшкi ә лемiме кө п ү ң iлгеннен болар.

" Сұ м ө мiр абақ ты ғ ой саналығ а..."

15 наурыз

" Ү ш кү ннен кейiн адам тозақ қ а да ү йренедi" дейдi. Қ иындық қ а, тауқ ыметке тө зу, қ алыптасу, бә лкiм, тiршiлiк ү шiн қ ажет те шығ ар, бiрақ адамның кү нә мен қ ылмысқ а, арсыздық пен ә дiлетсiздiкке етi ү йренуi - ең зиянды, ең қ атерлi дағ ды.

Баспасө з беттерiнде жарияланып жү рген неше тү рлi хабарлардан ә лдебiр жа­н тү ршiгерлiк рухани кү йреудiң нышандары сезiледi. Ал солардың бә рiне адамдардың еттерi ү йренiп, тiтiркенбеуi, шiмiрiкпеуi, ештең е болмағ андай, жайбарақ ат жү руi одан бетер зә ремдi алады. Мағ ан олар адам ө лiгiн селт етпей қ олымен тү ртiп, қ ызық тап жү рген жарымес жасө спiрiмдер секiлдi елестейдi.

Газет оқ удан қ алдым. Бетiн ашсаң болды, не бiр сұ мдық оқ иғ алар тасқ ыны сенi жаң қ а ғ ұ рлы кө рмей ала жө неледi:

Ө зiнiң анасын зорлағ ан немесе ө лтiрген...

Ө зiнiң балиғ ағ а толмағ ан қ ызын зорлағ ан не ө лтiрген...

Сә биiн ө лтiрiп, қ оқ ысқ а тастағ ан келiншек...

Ө з ұ лына тұ рмысқ а шық қ ан миллионер ә йел...

Адам етiн жеген маньяктар...

Еркекке ү йленген еркектер...

Ө лiкпен жыныстық қ арым-қ атынас жасағ андар...тағ ы сол сияқ ты сорақ ылық тар туралы шар тараптан жеткен хабарлар.

Мен бұ зылғ ан бiрдең е жеп қ ойғ ан адамдай лоқ судамын. Жиiркенiштен қ ан-тамырларым тас боп қ атып, шек-қ арыным сiресе, ышқ ына лоқ симын. Былғ аныштан қ ұ тылар амал жоқ. Дә ретхананың тү бiне қ ұ лағ ан адамдаймын. Бә рi былғ анғ ан...

Жанымдағ ылар жайбарахат. Осынау жан тө згiсiз былғ анышты сабырмен " тү сiнгiлерi" келетiн секiлдi. Заң дастырғ ылары келетiн секiлдi...

Кө не ертегi - аң ыздарда адамдарғ а қ атер тө ндiрiп, мезгiл-мезгiл қ ұ рбандық тiлеп тұ ратын айдаһ ар болады. Адамдар басқ а лажы болмағ ан соң, iштерiнен бiр сұ лу қ ызды жемге берiп, қ алғ ан амандық қ а риза болар едi. Осындай бiр лажы жоқ мей­рiмсiз кү ш бү кiл ә лемдi тұ қ ыртып, ең сесiн кө тертпей, кө зiн аштырмай, кү ндi кө легейлеп, ә лсiн-ә лсiн соғ ыс аштырып, қ анғ а бө ктiрiп, дауыл тұ рғ ызып, жер сiлкiндiрiп, ауру таратып, ә лгi айдаһ ар секiлдi ө зiне керек қ ұ рбандығ ын алып отырғ анағ а ұ қ сайды. Ол аз болғ андай ә лгi айдаһ ар ендi сенен бү кiл адами қ асиеттерiң дi қ ұ рбандық қ а сұ райды.

Бальзак айтқ андай: " Жер бетiнде бақ ытсыздық тан басқ а толық жү зеге асатын ештең е жоқ ".

Газет-журнал беттерiнде адам зә ресiн ұ шыратын хабарлардың бұ дан басқ а да тү рлерi бар: ядролық, экологиялық катаклизмдер, метеорит жаң быры секiлдi космостық апаттар, ә лемдiк топан су т.б. Жә не бұ лардың бә рi ә шейiн жайдақ болжам тү рiнде емес, болу мү мкiндiгi ғ ылыми-теориялық тұ рғ ыдан делелденген қ исынды тұ жырымдар. Ә рине, оның қ ашан, қ алай боларын дә л бү гiн ешкiм анық тап бере алмас, бiрақ қ ай ғ асырда болса да, ә йтеуiр, болуы мү мкiн деген қ атерлi ойдың қ ұ рығ ына бiр iлiксең, одан босануың оң ай шаруа емес.

Миллиондағ ан, миллиардтағ ан жылдармен ө лшенетiн космостық дә уiрдiң бiр тұ сында жарқ ырағ ан кү ннiң де ә йтеуiр бiр сө нетiнiн, адамзат ғ ұ мырының да мә ң гi емес екенiн ақ ылмен тү сiнуге болатын секiлдi. Бiрақ бү гiнгi бү кiл жү йке-тамырың мен сезiп тұ рғ ан анық тiршiлiк, рухани ә лем: адам баласының жарық дү ниеге келгеннен бергi бастан кешкен тарихы, қ ызығ ы мен қ асiретi, ү мiтi мен ө кiнiшi, сан мың жылдар бойына сананы сарғ айтып келген парасат биiгi - рақ ымшылдық, жанашырлық, аяушылық, жақ сы кө рушiлiк, iзгiлiк жолындағ ы жанпидашылдық тағ ы басқ а тiршiлiктiң мә нiне айналғ ан ә улие қ асиеттер - осының бә рi мә ң гiлiк тү некке сiң iп жоқ болады дегенге кө ң iл шiркiн кө нгiсi келмейдi.

Ә рине, оны ойлап бас қ атырғ анмен, ештең е ө згермейдi.

Адамзаттың ажалының қ айдан боларын бiр қ ұ дайдың ө зi бiлер. Бә лкiм, баяғ ы Нұ х пайғ амбардың тарихы қ айта оралар. Бә лкiм, ештең е де оралмас, бә рi де мә ң гi тү некке кетiп, тiршiлiк ә у басынан - микробтар мен бактериялардан қ айта басталып, келесi адам баласының дү ниеге келуiне тағ ы да миллиардтағ ан жылдар қ ажет болар. Оны ешкiм де анық болжап бере алмайды.

Ә йтседе, осы апаттардың болу-болмасына менiң келсiмiмдi сұ раса, адамзаттың iштей iрiп-шiрiп, адамгершiлiктен азғ ындап, тiршiлiк ә лемiне қ ажетi жоқ немесе қ атерлi қ ұ былыс ретiнде рухани апаттан мерт болғ анынан гө рi, ә йтеуiр тiршiлiктен бiр кету қ ажет болса - ө зектi жанғ а бiр ө лiм - осындай жойқ ын табиғ ат апатынан кетiп, ең болмаса, ө зiнiң ары мен ұ ятын, ө зiне деген болмашы бiр қ ұ рмет сезiмiн жү регiнде сақ тай кеткенi жө н секiлдi.

25 наурыз

Тә ннiң ауруы астан дейдi. Ал кермек ойдан жаның аурады. Мiнеки соның нә тижесi - жан-жағ ы тас дуалмен қ оршалғ ан ауруханада жатқ аныма жетiншi кү н. Талай ауруғ а пана болғ ан бiр адамдық шағ ын палата ә ркiмнен қ алғ ан ескi киiмдей жү деу, кө ң iлсiз. Кө шеге қ арағ ан терезенi қ арсы беттегi биiк ү й кө легейлеп тұ р. Тек оң жақ та екi ү йдiң арасынан тау шың ының кiп-кiшкентай бө лiгi қ ылтиып кө рiнедi. Менi сыртқ ы ә леммен байланыстырып тұ рғ ан содан басқ а ештең е жоқ.

Мұ нда келгелi аяқ астынан жоқ болып кететiн кү ндердi ойлап, ө зiмдi ө зiм ү рейлендiрмес ү шiн, анда-санда, айрық ша оқ иғ алар тұ сында ғ ана болмаса, қ олғ а қ алам алмасқ а бекiнген едiм. Ақ ыры кү нделiкке қ айта оралдым. Ү йткенi менi таң қ алдырғ ан бiр тү сiнiксiз оқ иғ а болды.

Тә ң ертең гi астың алдында дә рi iшуге бас жақ тағ ы ста­канғ а қ олымды соза бергем, кенет (бұ ғ ан дейiн байқ амаппын) шкаф ү стiнде бү ктеулi жатқ ан хатқ а кө зiм тү стi.

Бұ л сә ттi мен ешқ ашанда ұ мыта алмаймын. Сарғ ыштау қ ағ азды тө рт бү ктеп, сыртына айбақ -сайбақ қ олын қ ойыпты. Жазылуында мағ ан таныс бiрдең е бар. Бiрақ не екенiн ө зiм де бiлмеймiн. Жарылғ ыш зат ұ стағ ан адамдай ә лденеге сақ танып қ ағ азды ашып, iшiндегi жазуды оқ ыдым:

" Бейтаныс қ ұ рбым! - деп бастапты. - Мен сiздiң кү нделiгiң iздi оқ ып, ү лкен ойғ а қ алдым. Сұ раусыз оқ ығ аныма, ә рине, кешiрiм сұ раймын. Тiршiлiктң " мағ ынасын iздеу деген бiр қ иын iске бел буғ ан екенсiз. Мұ ның ө зi, шындап келгенде, рух деп аталатын ұ лы ә лемге сапар шегу ғ ой. Бұ л iс, тегiнде, соншалық ты қ ауiпсiз де бола қ оймас. Сондық тан сапарың ыз оң болғ ай деп тiлеймiн.

Менiң ойымша, адам ө мiрi - жақ сылық пен жамандық тың мә ң гiлiк қ ақ тығ ысы деген қ алыптасқ ан тұ жырым ә лi де ойлануды қ ажет етедi. Себебi жаң ағ ы Жамандық пен Жақ сылық ты жеке-жеке бұ ғ алық тап, екi жақ қ а бө лiп қ оя ал­майсың. Кө шеден кез келген бiр адамды ұ стап алып, оның жақ сы-жаманын айыру мү мкiн емес. Ү йткенi, ол бiреуге жақ сы болса, бiреуге - жаман; жауларына - жексұ рын, жарына - ая­улы, достарына - сү йкiмдi т.с.с. Адамның жақ сы кө ру, жек кө ру сезiмдерi де ә лгi екi ұ ғ ымғ а тiкелей қ атысты емес. Яғ ни адам ү немi жақ сыны жақ сы кө рiп, жаманды жек кө ре бер­мейдi. Жақ сы мен жаманның достығ ы немесе жақ сының екiншi жақ сыны жек кө руi ө мiрде аз ба? Сондық тан ө мiр - iзгiлiк пен зұ лымдық тың, жақ сылық пен жамандық тың қ ақ тығ ысы ғ ана емес, iзгiлiк пен iзгiлiктiң де, жамандық пен жамандық тың да қ ақ тығ ысы. Жақ сы мен жақ сы да бiр бiрiмен айтысады, бiрiн бiрi қ ұ рта алады. Ендеше Жақ сы-Жаман деген ұ ғ ымдар - шартты ұ ғ ымдар. Оны тек жағ дайғ а қ арап қ ана жо­балауғ а болады. Бiрақ бұ л да мә селенiң бiр-ақ жағ ы.

Ең қ ызығ ы - Жақ сылық пен Жамандық қ анша кереғ ар болғ анмен, бiрiмен бiрi ө зектес, сабақ тас, бiр бiрiнсiз кү ндерi жоқ егiз қ ұ былыс.

Мә селен, қ ытай философиясында қ айырымды кү ш - " Ян" ө зiне қ арама-қ арсы қ айырымсыз кү ш - " Инь" -мен алмасу заң ы бойынша ө з ара тығ ыз байланыста болады. Анығ ырақ айтсақ, " Инь" белгiлi бiр уақ ытта бiрте-бiрте " Ян" -ғ а айналса, ендi бiр мезгiлде " Ян" ө зiнiң шырқ ау шегiне жетiп, " Инь" кү шiне айналады. Жер бетiндегi тiршiлiк ымырашыл осы екi кү штiң тепе-тең дiгiнiң тұ рақ тылығ ына байланысты. Бұ л философияны ө мiрлiк фактiлерге ә келсек, былай болып шығ ар едi.

Айталық, ө зен суы - тiршiлiк кө зi. Бақ ша ө сiрiп, жайлым жасап, егiстiктi суару ү шiн, адамдар тоғ ан жасап, бө гет тұ рғ ызып, су жинайды. Игiлiкке жұ мысалатын бұ л су - ырыс немесе қ айырымды кү ш -" Ян."

Бiрақ осы су кө ктемде ө зен қ атты тасығ анда ү йлердi ағ ызып, малдарды мамыта қ ылып, тоғ андар мен бө геттердi бұ зып яғ ни ө зiнiң шырқ ау шың ынан асып кетiп, апатқ а - қ айырымсыз кү ш - Инь" -ге ауысады.

Одан кейiн бiрте-бiрте сабасына тү сiп, қ айтадан адам игiлiгiне қ ызмет ететiн қ айырымды кү шке айналады. Бiрақ оның да ө мiрi ұ зақ емес. Келесi кө ктемде қ айырымды " Ян" тағ ы да қ айырымсыз " Инь" -ге ауысады. Осылай кете бередi. Негiзi - су. Бiр-ақ нә рсе.

Бұ дан туатын қ орытынды - бiздің Жақ сы, Жаман деп жү ргенiмiз ә р тү рлi жағ дайда ә р тү рлi сипатқ а ие бола алатын бiр-ақ қ ұ былыс.

Ендеше iзгiлiк пен қ иянатты осынша алалап, бiр бiрiнен бө лудiң қ ажетi болар ма екен. Осыны бiр ойланып кө рiң iзшi.

Бейтаныс қ ұ рбым, байқ аймын, бұ л ә лi ә ң гiменiң басы ғ ана. Екеумiздiң ортағ а салар ойларымыз аз болмайтын секiлдi. Қ арсы болмасаң ыз, жақ ынырақ танысайық. Сырласайық. Хат жазсаң ыз, коридордағ ы столдың астың ғ ы қ абатына қ алдырың ыз.

Бейтаныс қ ұ рбың ыз."

Аң -таң болып, неге екенiн бiлмеймiн, қ ұ пия хатты басы­нан бастап қ айта оқ ып шық тым. Кенет жү регiм су ете қ алды. Бұ л қ алай келген хат? Палатада жалғ ызбын. Кiм кiруi мү мкiн? Неге мен жоқ та келедi? Неге менiң кү нделiгiмдi сұ раусыз оқ иды? Қ ажет болса, хатсыз-ақ неге таныс­пайды?

Ә лде бiр ү рей дедектетiп аяғ ымды жерге тигiзбейдi. Бiраздан кейiн ө зiмдi ө зiм сабырғ а шақ ырдым. Жарайды, осылай болғ ан шығ ар. Бұ л заманда iстеген iсi мен мiнезiне ешкiм тү сiнiп болмайтын жандар аз ба? Оның ү стiне жү йкесi ауратындардың iшiнде кiм жоқ дейсiң?

Мен ө зiмдi ө зiм осылай жұ батып, бұ л оқ иғ ағ а ендi мә н бермеуге тырыстым. Сағ ат 11-де аутотренинг сеансына бардым. Сеансты мен кө рмеген бiр ақ қ ұ ба жас қ ыз жү ргiздi. Сө йлегенде жұ қ а ерiндерi сә л-пә л тү рiлiп, маржандай аппақ тiстерiн кө рсете, кү лiмсiреп тұ рады екен. Жанары жанарың а тү йiскенде жү зiң дi нұ рымен шарпып, ә лдебiр жылы ағ ынғ а бойың балқ ып, жаның мен шомылғ андай боласың. Соны сезiп тұ рғ андай:

- Сiз балбырап, рахат сезiмiне бө ленудесiз, - дейдi ә лгi ерiндер санаң ды баурағ ан жұ мсақ ү нмен.- Сiз маужырап, ұ йқ ы қ ұ шағ ына батып бара жатырсыз, батып бара жатырсыз...

Алыстан талып музыка ү нi естiледi. Кү йсандық тан тө гiлген таң ғ ажайып бiр ә уен! Жер бетiндегi тiршiлiк сазына ұ қ самайды. Сә бидi ә лдилегендей бiр ырғ ақ пен ұ лы кең iстiкке - о дү ниелiк шексiздiкке бойлап барады. Жү ректен шық қ ан сағ ыныш сезiмi пенделiк бұ ғ аудан босанып, азаттық ә лемi - мә ң гiлiкке кө терiлiп, адами мақ сат-тiлек жетпейтiн бақ и биiкте қ алқ ып тұ рғ ан секiлдi. Шексiздiк...

Ә лде қ алай кү ннiң нұ ры жарқ ырап, кө ктiң иiсi мұ рынды жарып, айдын кө лдiң жағ асында самалдап отырғ андай бiр ә сер билейдi... Жасыл жайлау...

Кө з ұ шында бiреу қ ол бұ лғ ап шақ ыратын секiлдi.

Кенет:

- Ендi ояның ыз! - деген ү ндi анық естiдiм. - Сiздiң кө ң iл кү йiң iз сергек, денең iз жең iл, бойың ызғ а кү ш, жаның ызғ а жiгер қ осылды. Ояның ыз!

Маужырап кө зiмдi ашқ анда, сә биге қ арағ андай жымиып тұ рғ ан дә рiгер қ ызды кө рдiм.

- Ө те жақ сы! - дедi ол бiзге, ә лде ө зiне - кiмге риза болғ аны белгiсiз.

Мен алғ ашқ ыда ә лде бiр қ ұ пиясы ашылып қ алғ ан адамдай болмашы абдырап, жан-жағ ыма қ арадым да, ө зiм секiлдi бей-жай болып оянып жатқ ан ө згелердi кө рiп, кө ң iлiм орынына тү стi.

21 кө кек

Бү гiн кешегi оқ иғ аларды қ айтадан еске тү сiрiп, екшеп, зерделеген кезде ө з iсiмнiң қ айсы бiр келең сiз жақ тарын байқ ағ андай болдым. Бiрiншiден, кездеспек болғ ан адамың нан " жарайды" деген бiр ауыз сө здi естiмей жатып, келер-келмесiн бiлмей тұ рып, тұ ра жү гiру қ исынғ а жата ма? Шамасы, ө зiмнiң сол кездесуге асық қ аным сонша, оның келiсiмiне кө ң iл аударуғ а уақ ытым болмағ ан секiлдi.

Екiншiден, бейтаныс қ ұ рбының қ ай жақ тан екенi белгiсiз - сырттан ба, ә лде, осы ауруханадан ба - егер сырттан болса, оны тү нге қ арай подвалғ а кездесуге шақ ырудың жө нi дұ рыс бола қ оя ма? Тегiнде менiң кү нделiгiмдi сұ раусыз оқ ып, жазғ ан хатын палатама ә кеп тастап, менi мазақ қ ылатын, кiрмейтiн есiгi жоқ, кө зге кө рiнбейтiн, қ олғ а тү спейтiн, астың ғ ы коридордағ ы орындық тар қ ойылғ ан оң аша қ уысты менен артық бiлуге тиiстi ерекше қ у бейтанысты қ айда, қ алай шақ ырсаң да артық тығ ы жоқ деп ойлағ ан болуым керек.

Ү шiншiден, осы кездесу жалпы не ү шiн қ ажет болды? Дү ниетанымдық жекпе-жекке тiкелей қ атысы бар ма? Кiм бiледi... Жекпе-жектiң психологиялық жағ ы тағ ы бар. Бұ ғ ан дейiн ойын ережесiн ол жасап, мен соғ ан мойынсұ нумен келдiм. Хат жазысу, хатты коридордағ ы столдың астына қ алдыру, менiң рухани ә лемiме тә ртiп орнатпақ болғ ан ә рекеттер, ө зi туралы кү нi-тү нi ойлатып, тү сiме кiрiп, маза бермеу, жанымды жарақ аттап, қ орлануғ а мә жбү р ету - осының бә рi соның бастамасы. Ендеше менiң де бас кө терiп, ө з шарттарымды ұ сынып, оның сол шарттарды орындауына амал табуым керек қ ой...

Сағ ат 12 шамасында дә рiгер қ абылдады. Ештең е айтып та, сұ рап та жарытпайтын оғ ан мен де ештең е айтқ ан жоқ пын. Екеумiз ү нсiз отырмыз. Ә лден уақ ытта:

- Кө ң iл кү йiң iз қ алай? - дедi жол-жө некей " сә лә матсыз ба" дегендей бiр ү нмен. Турасы, " сә лә матсыз ба" - адамғ а қ ойылатын анық сұ рақ: " амансыз ба, денiң iз сау ма" деген ұ ғ ымды бiлдiредi. Бiрақ осы сө здiң ә шейiн рә сiмге айналып кеткенi соншалық, оғ ан ешкiм " иә, сә лә матпын" деп жауап берiп жатпайды, керiсiнше, екiншi жақ та " сә лә матсыз ба" деп керi сұ рақ қ ойып, оғ ан жауап та кү тпестен, ө тiп кете бередi. Қ ысқ асы, дә рiгердiң ә лгi сұ рағ ы осығ ан ұ қ сас бiрдең е болғ аннан кейiн, мен де жауап берген жоқ пын.

Бiраз отырғ аннан кейiн ол мағ ан:

- Барып дем алың ыз, - дедi.

Мен шығ ып кеттiм. Палатағ а келiп, бейтаныс қ ұ рбымның хаттарын асық пай қ айта бiр оқ ып шық тым.

Ойлап отырсам, оның алғ ашқ ы хатын алғ аннан бергi арада тұ тас бiр ғ ұ мыр ө ткен секiлдi. Ө з бойымнан ә лдебiр ө згерiстердi байқ аймын. Ә рине, мен ө з мұ ратымнан ешқ ашанда бас тартқ ан емеспiн. Тек iзгiлiкке қ арсы кү штiң тамыры мен шамалағ аннан ә лдеқ айда терең болар деп ойламағ ан екенмiн.

Рухани ә лемде екi бағ ыт бар: бiрi - пенделiк мү дде, екiншiсi - биiк парасат пен iзгiлiк қ ұ дiретi.

Пенделiк мү дде, негiзiнен, тобырғ а жақ ын, ал биiк парасат - сирек тұ лғ алардың еншiсi. Бiз қ азiр пенделiктi қ оғ амдық дә режеде ашық насихаттауғ а кiрiстiк, тобырдан жең iлгенге ұ қ саймыз.

Пенделiк мү дденiң iшкi мазмұ ны негiзiнен ө мiрдiң лә ззатына, рахат-қ ызығ ына негiзделген. Лә ззат - шарап секiлдi. Жоғ арғ ы сапалы жұ пар иiстi, дә мдi шарапты кө пшiлiк бағ алайды; оны iшкенде кө ң iлiң кө терiлiп, жаның а ә лдебiр шуақ ты нұ р қ ұ йылғ андай болады. Бiр-ақ рет берiлетiн қ ысқ а ғ ұ мырда бұ дан артық не керек деп ойлауғ а болатын секiлдi. Бiрақ дә мдi шараптың қ атерi де аз емес. Шарапқ а қ ұ нығ ып, ақ ыр аяғ ында азғ ындық қ а ұ шырау - ө мiрде ең кө п кездесетiн оқ иғ алардың бiрi. Тә ттi ө мiрге тым елiгу, ө зiң дi шектемеу, ү немi мейiрiң қ анғ анша iшуге тырысу, тү птiң тү бiнде рухани маскү немдiкке, адамгершiлiк азғ ындық қ а ә келерi сө зсiз. Жолдағ ының бә рiн жайпап, ө лген тiрiлгенiне қ арамай байлық қ а ұ мтылу, ө лiктердiң ү стiмен жү рiп, билiкке ұ мтылу, ар-ұ ятты белге байлап, зинақ орлық қ а ұ мтылу, " жұ мыртқ а пiсiрiп алу ү шiн кө ршiнiң ү йiн ө ртеу" тағ ы сол сияқ ты асқ ынғ ан пенделiк ө зiмшiлдiктер азғ ындық тан басқ а тү к те емес. Осы қ атердi жұ рттың кө бi сезгiлерi келмейдi. Оғ ан қ арсы кү респек тү гiлi, кү ресу туралы ниет жоқ. Қ атерлi жаудың аты аталып, тү сi тү стелмеген.

Адами ынсапты аяқ қ а таптап, тамақ пен ұ йқ ыда да, нә псi мен қ ызғ анышта да, ө гiз қ ара кү шi бар ө зiмшiлдiкте де ат басын тежеп кө рмеген қ анағ атсыз есiрiк ө мiр. Иә, есiрiк ө мiр! Басқ аша айту мү мкiн емес.

Менiң бейтаныс қ ұ рбым мен кү ткен межелердiң бә рiнен де асып тү стi. Iзгiлiкке сенбеушiлiк, ол ү шiн кү респеушiлiк, немқ ұ райлылық, - бұ л жақ сылық қ а қ арсы кү штiң жең iлдеу тү рi; онымен жан қ ысылғ анда тiл табысуғ а да болады. Зұ лымдық қ а қ олдау кө рсету, онымен сыбайлас болу - бұ л жауластық тың ә лгiден гө рi ауырлау тү рi; онымен тiл табысу жоқ тың қ асы. Ал бейтаныстың ұ стап отырғ ан бағ ыты - зұ лымдық ты қ олдап қ ана қ оймай, оны дә рiптеу, мұ ратқ а айналдыру. Бұ дан ү лкен қ атер болуы мү мкiн емес.

Зұ лымдық ты, ө лiмдi, қ ара тү нектi мадақ тап жырғ а қ осқ ан Бодлердi оқ ып жатырмын деп тамсанады. " Адам ө мiрi Бодлердiң бiр жолына да тұ рмайды" деген сө зге, қ ай данышпан айтса да, келiсу мү мкiн емес. Алайда, ө з басым Бодлер туралы ә р тү рлi пiкiрлердi кездестiрсем де, ө лең дерiн оқ ымағ ан секiлдiмiн.

Бесiн кезiнде сыртқ а шығ ып бара жатып кiтапханағ а соқ тым. Кiтап сө релерi тұ рғ ан ұ зынша бө лменiң терезелерi кү н жақ қ а қ арағ ан, iшi қ апырық. Бояу мен лактың иiсi мұ рынғ а келедi. Бә лкiм, кө ршi бө лмелердiң бiрiнде жө ндеу жұ мыстары жү рiп жатыр. Кiтапханашы адамғ а қ арамай сө йлейтiн, ә лгiнде ғ ана бiреумен ұ рсысып қ алғ андай тырсиып, кiсi киiктенiп отырғ ан кә рiс ә йел екен. Жұ рттың қ ойғ ан сұ рақ тарына қ ысқ а ғ ана, ә лде бiр наразылау ү нмен жауап бередi.

Мен стол ү стiндегi газеттердi оқ ымай, суреттерiне ғ ана қ арап аударыстырып отырмын. Не жазатыны белгiлi: мемлекеттiң гү лденуi, ә р салада қ ол жеткен табыстар, болмашы проблемалар, шетелдiк хабарлар т.с.с. Адам жанын тү ршiктiретiн ұ ятсыз оқ иғ алардың ақ паратыннан ғ ана қ орқ амын. Ү йткенi одан кейiн ұ зақ уақ ыт жиiркенiш сезiмiнен арыла алмай жү ресiң.

Ә лден соң:

- Сiздерде Бодлердiң ө лең дер жинағ ы бар ма? - дедiм басымды кө терiп.

Кiтапханашы ө зiнiң iшкi механизмiн iске қ осқ ан роботша бiр сә т ү нсiз тұ рды да:

- Бар, бiрақ қ олда, - дедi мағ ан қ арамай ө з жұ мысымен шұ ғ ылданып отырып. Содан кейiн ә лдебiр карточкаларды аударыстырды да:

- Тапсыратын уақ ыты ө тiп кетiптi, - дедi ө зiмен ө зi сө йлескен адамдай. - Кiтап 10 палатада.

Мен селк ете қ алдым:

- Нешiншi? - дедiм кекештенiп.

- Оныншы, - дедi ол мағ ан таң ырқ ай қ арап.

Ә лдебiр ү рейден демiм тарылып тұ ншық қ андай болдым.

-Қ алайша? - дедiм бiр заманда ештең еге тү сiне алмай. - 10 плата - менiң палатам ғ ой. Мен ондай кiтапты алғ ан да, кө рген де емеспiн.

- Мiне, - дедi кiтапханашы карточканы кө рсетiп ө кпелегендей бiр ү нмен. - Кө рiң iз, сенбесең iз.

Мен орнымнан тү рып, кiтапханашының қ асына барып, карточкағ а ү ң iлетiн секiлдiмiн. Бiрақ тү к кө рмеймiн. " Мү мкiн емес! Мү мкiн емес! " - дей беремiн бей-берекет кү бiрлеп. Ү лкен бiр қ атердi сезiп тұ рмын. Бiрақ оның не екенiн айыруғ а шамам жетпейдi.

- Сiзге не болды? - деген ү рейлi дауысты естiдiм. - Бiр жерiң iз аурып тұ р ма? Қ азiр... дә рiгер шақ ыртайық. Отырың ыз... отырың ыз, қ озғ алмаң ыз...

" Неге қ озғ алмауым керек? - деймiн iштей таң қ алып.- Қ озғ алса, не болады? "

Тө ң iрегiме адамдар жиналғ анын сеземiн. Ә лден уақ ытта медбике келдi. " Басың ыз айнала ма? Жү регiң iз шанша ма? " деген секiлдi сұ рақ тарды естимiн. Бә рiне " жоқ " деп жауап берудемiн. Ал шындығ ында қ андай кү йде тұ рғ анымды ө зiм бiлмеймiн.

Медбике менi жетелiп палатама алып келiп, тө сегiме жатқ ызды. Одан кейiн кезекшi дә рiгер келдi. Менен не болғ анын сұ рады. Қ айта-қ айта кекештенiп, тұ ттығ ып, ауа жетпей демiгiп, болғ ан оқ иғ аны шатастырумен болдым.

- Мен ол кiтапты алғ ан емеспiн, - деймiн ентiгiп. Сенбей қ оя ма деп қ орқ ып, - Тiптi кө рген кiтабым емес, - деймiн кiтапты алмағ анымды дә лелдесем, бә рi орынына келетiндей.

Дә рiгер менiң жағ дайымды тү сiнген секiлдi. Медбикеге ә лдебiр тапсырмалар берiп кетiп қ алды.

Дә рi iшiп, сә л-пә л тынығ ып, есiмдi жиғ андай болсам да, бiр дiрiл бойымнан кетпей қ ойды. Тек кешкi астан кейiн укол алып, iле ес-тү стен айрылғ андай, тү к сезбейтiн терең ұ йқ ығ а кеттiм.

22 кө кек

Тү с кезiнде бiр-ақ ояндым. Менi ә дейi оятпағ ан секiлдi. Тамақ ты палатама ә кеп тастапты. Қ атты ұ йқ ыдан есiмдi жия алмай, мең -зең болып жү рiп, жуынып, киiнiп, тамақ тан ауыз тидiм. Кешегi оқ иғ алар есiме тү стi. Адам санасы ұ қ пайтын бiр беймә лiм қ ұ пия жағ дайдың уысында отырғ андаймын. Ө зiмдi ө зiм қ анша сабырғ а шақ ырсам да, кө ң iлiм тыншымады.

Медбике менi дә рiгерге алып барды. Дә рiгер басқ а шаруасының бә рi бiтiп, тек менiмен кездесудi ғ ана кү тiп отырғ андай, столында бостан-бос отыр екен. Мен келiп жайғ асқ аннан кейiн, саусақ тарымен столды тық ылдатып, тағ ы бiраз отырды. Ақ ыры:

- Мен сiзбен ашық сө йлескелi отырмын, егер сiз осы ә ң гiмеге дайын болсаң ыз, - дедi жақ ын адамның қ азасын естiрткелi отырғ андай тү нере сө йлеп.

- Дайын болу ү шiн мен не iстеуiм керек, - дедiм айтқ анына толық тү сiнбей.

Ол менен мұ ндай сұ рақ кү тпеген адамдай тө мен қ арап ойланып, отырып қ алды. Ә лден соң:

- Онда ә ң гiменi сiз бастаң ыз, - дедi мағ ан кө зiлдiрiгiнiң ү стiнен сү зiле қ арап. - Мағ ан қ оятын қ андай сұ рағ ың ыз бар?

- Бар, - дедiм ө з сө зiмнен ө зiм ү рейленгендей, ентiге сө йлеп.- Ауруханағ а тү скелi берi ә лдекiмнен хат алып жү рмiн...- демiм бiтiп, сө зiмдi ә рең аяқ тадым.

- Асық паң ыз, - дедi ол мағ ан ә лдеқ алай тұ ң ғ ыш рет кү лiмсiрей қ арап.- Темекi шеккiң iз келмей ме? - Алдындағ ы сигарет қ орабын мағ ан қ арай жылжытты.

Мен басымды шайқ адым.

- Жоқ рахмет. Темекi шекпеймiн. Айтайын дегенiм, хат иесiн қ анша аң дысам да, таба алмай қ ойдым. Кейде, басынғ аны сонша, хатын бө лмеме ә келiп тастайды. Бiрақ ең бастысы бұ л емес, ең бастысы - ол бү кiл денесiн жарылғ ыш заттармен орап алғ ан террорист секiлдi ең қ атерлi идеялармен қ аруланғ ан кесапат адам. Ондай идеялар iндет секiлдi тез тарайды. Ү йткенi адами жауапкершiлiктен гө рi хайуани еркiндiкке кө бiрек негiзделген ө мiр шарты қ алың тобырдың сұ ранысына сә йкес келiп тұ р. Миллиондардың ө мiрiн жалмайтын iндет те алдымен бiр адамның ауруынан басталады. Ә зiрге бiр адамның басында жү рген мына идея ертең адамзаттың қ асiретiне айналмасына ешкiм кепiл бола алмайды. Мен бұ л адамммен қ алайда кездесуiм керек едi. Оғ ан қ арсы қ оятын менiң де дә лелдерiм жеткiлiктi. Бiрақ ө зi кездесуден жалтарып жү р. Ең сұ мдығ ы, бiр хатында зұ лымдық жыршысы атанғ ан француз ақ ыны Бодлердiң ө лең дер жинағ ын оқ ып жатырмын деп жазғ ан болатын... Кеше кiтапханағ а барсам, кiтап 10 палатада дейдi. 10 палата - менiң палатам... Ол кiтапты мен алғ ан емеспiн... Шынымды айтсам, ақ ыл-естен айрылудың аз-ақ алдында жү рмiн...- Тағ ы да жү регiм кө терiлiп, демiм бiтiп, сө йлей алмай қ алдым. - Ә йтсе де, - дедiм ә лден соң демiмдi басып, - басқ а бiреудiң кө мегiнсiз бiр адамның осынша ойына келгенiн iстеуi мү мкiн емес секiлдi. - Содан кейiн басымды кө терiп, дә рiгердiң жү зiне тура қ арадым. -Айтың ызшы, ол кiсiнiң сiзбен байланысы бар ма?

Арамызда ауыр ү нсiздiк орнады. Дә рiгер не айтарын бiлмегендей, саусағ ымен столды баяу тық ылдатып, тө мен қ арап, ойланып отырды да, кенет:

-Бар, - дедi.

Орынымнан қ алай атып тұ рғ анымды ө зiм бiлмеймiн. Тiлiм байланғ андай сө йлей алмаймын. Бiрнеше сө з бiр бiрiмен қ абаттасып, кө мейiмде кептелiп қ алғ ан секiлдi.

Дә рiгер тағ ы да мағ ан жылы жү збен кү лiмсiрей қ арап, қ олымен отыр дегендей ишара жасады. Мен екi кө зiмдi дә рiгерден алмай, ақ ырын отыра бастадым.

- Мен сiздiң басың ыздан ө ткен жағ дайдың бә рiн бiлемiн, - дедi ол айрық ша сабырлы ү нмен.- Ол жағ дайды дұ рыс тү сiну ү шiн сiз менi мұ қ ият тың даң ыз. Мен ә ң гiменi ә рiден бастайын.

Адам псхикасы медицина ә лемiндегi ең бiр кү рделi, сыры терең, жұ мбағ ы кө п айрық ша сала. Сол себептi бұ л салада ғ ылымнан гө рi мистика басымырақ деуге болады. Мә селен, адам тұ лғ асының екiге бө лiнуi деген қ ұ былыс бар. Мен ө ткенде де бiр рет сiзге шет жағ асын айтқ ан болатынмын. Бұ л ә лi де толық ғ ылыми анық тамасын таба қ оймағ ан нә рсе. Бiр адамның бойында кезектесiп бiр бiрiне ұ қ самайтын екi тұ лғ а пайда болады. - Дә рiгер тү сiнiп отырсың ба дегендей мағ ан қ арап қ ояды.- Ал кейде екi тұ лғ а кезектесiп ауысып отырады. Бұ л ешқ андай ертегi емес, психика ә лемiнде кездесiп жү рген қ ұ былыс. Мен сiзге ә лдеқ ашан тарихқ а енген белгiлi деректердi ғ ана айтайын. 1887 жылдың қ аң тар айының аяқ кезiнде ә лдебiр орта жастағ ы ер адам Американың Норристаун деп аталатын шағ ын қ аласына келедi. Ө зiн Браун деп таныстырғ ан бұ л адам келе салып, кең се тауарларын сату iсiмен шұ ғ ылданады. Ө з тамағ ын ө зi iстеп, сатып алғ ан магазинiнiң тү пкi бө лмесiнде тұ рып жатады. Шiркеуден қ алмайды. Тауар ә келу ү шiн бiрнеше рет Филадельфияғ а барып келген. Ақ кө ң iл, жайдары осы адаммен қ ала халқ ы тез табысып кетедi. Алайда наурыз айының 14-i кү нi ол кү тпеген мiнез кө рсетедi. Кө шедегi кө рiнген адамғ а жалынып, қ ай қ алада тұ рғ анын сұ рап, ө зiнiң мистер Браун емес, мистер Берн екенiн, ешқ андай сатушы емес, Грин қ аласының дiн уағ ыздаушысы екенiн айтып, елдi айран-асыр қ ылады. Ақ ыры Грин қ аласынан ә йелi келiп, 17 қ аң тарда аяқ астынан жоғ алып кеткен кү йеуiн танып, алып кетедi. Бұ л оқ иғ аның тағ ы да жалғ асы бар. Бiрақ мә селе онда емес, мә селе адам бойында осындай беймә лiм қ ұ пия жағ дайлардың болатындығ ында. - Дә рiгер сигарет алып тұ татып, креслоғ а шалқ айып отырды да, ө зiнiң кез келген адамғ а айта бермейтiн маң ызды пiкiрiн ортағ а салғ андай ә р сө зiн ойлана сө йлеп, ә ң гiмесiн жалғ ады. - Жалпы осы мә селенiң ә леуметтiк астары тым терең де болуы мү мкiн. Ү йткенi мұ ндай қ ұ былыс медицинада негiзiнен паталогия саласына жатқ анымен, сау адамның жан дү ниесiнде де осығ ан ұ қ сас жағ дайлар аз емес. Ө зiнiң табиғ атына, мiнез-қ ұ лқ ына жат ә рекет жасап, қ ателескен адам " менi шайтан тү рттi" немесе " шайтан азғ ырды", " қ ара басты" деп ө кiнер едi, ал бұ л шын мә нiнде адам бойындағ ы екiншi қ осарлас тұ лғ аның билiктi сенен уақ ытша тартып алуы. Ал, ашығ ын айтсақ, бiз бә рiмiз де екiге бө лiнген тұ лғ алармыз. Iшiмiзден " жоқ " деп отырып, сыртқ а " иә " деп келiсе салатын болсақ, жек кө рiп отырып, жақ сы кө рем деуге ү йренсек, ө зiң сенбей отырғ ан жалғ ан iстi сыртқ а шындық ретiнде қ олпаштап, қ олдап отыратын болсақ, осының бә рi бә рiмiздiң қ ос тұ лғ ағ а айналғ анымыздың белгiсi емей не? Немесе кiшiпейiл, iзеттi адамның не байығ анда, не ү лкен билiкке қ ол жеткiзгенде ө ркө кiрек, дө рекi мү лде басқ а адамғ а айналуы жә не сол адамның ө зiнен жоғ ары бастық тың алдында қ айтадан кiшiпейiл, iзеттi адамғ а айналуы да ә лгi айтылғ ан қ ұ былыстың бiр тү рi. Мұ ны екi жү здiлiк дейсiз бе, ә лде тұ лғ аның екiге бө лiнуi дейсiз бе - одан ештең е ө згермейдi. - Дә рiгердiң жү зiнен ә лдекiмге деген жек кө рiнiш сезiмi байқ алғ андай болды. Кiржиiп отырып, темекiсiнiң кү лiн тү сiрдi де, кiммен сө йлесiп отырғ аны есiне тү скендей, мағ ан қ арап, ә ң гiмесiн жалғ ады. - Лев Толстойдың " Тойдан кейiн " деп аталатын ә йгiлi ә ң гiмесi есiң iзде шығ ар. Той ү стiнде бишiлiгiмен, бекзаттық қ алпымен, зиялы мә дениетiмен кө зге тү скен егде полковник дә л сол кү нi таң алдында қ атыгез, найсап жендет кү йiнде тағ ы да кө зге тү седi. Бiр адам iшiндегi екi адам дегенiң осы емес пе?

Мен шыдай алмай дә рiгердiң сө зiн бө лдiм:

-Жақ сы, айтқ аның ыздың бә рiмен келiсейiн. Бiрақ осының бә рiнiң мен қ ойғ ан сұ рақ қ а қ атысы қ анша?

- Қ атысы тiкелей, - дедi ол бұ рынғ ыша бойын тiк ұ стап, мағ ан қ адала қ арап.- Мен адам бойындағ ы қ остұ лғ алылық ты бекер айтып отырғ ан жоқ пын. Сiзбен бiр айғ а жуық хат жазысқ ан бейтаныс адам ешқ айдан келген жоқ, ол ө зiң iздiң iшiң iзде.

- Не деп тұ рсыз? - деймiн дә рiгердiң сө зiне толық тү сiнбей.

- Сiз ә р ү ш кү н сайын, кейде тө рт кү н салып, тә ң ертең басқ а бiр адам болып... яғ ни бейтаныс қ ұ рбы болып оянасыз. Қ ұ рбың ыз мына сiзге қ арағ анда ашық, жайдары, бейiмделгiштеу екен. Бұ л жағ дайды ол сiзден бұ рын бiлдi. Сiзбен хат жазысып, танысу жө нiнде шешiм қ абылдағ ан ө зi. Бiз сiздi шошытып аламыз ба деп қ орық тық. Сол себептi айта алмадық. Ендi шегiнетiн жер қ алмады. Сондық тан сабыр сақ тап, ө зiң iздi ұ стай бiлгенiң iз жө н. Алайда...

Жан дү ниемдi қ алтыратқ ан ү рей тасқ ыны тағ ы да басталды. Ү лкен апаттың жақ ындап қ алғ анын сезiп, ө зiмдi қ анша жiгерлендiрмек болсам да, " осынау кесапат идеялар менiң ө зiмнiң iшiмде екен ғ ой" деген ой келгенде, одан ә рiге шыдауғ а менiң сорлы жү йкем шыдамады. Есiмнен танғ анымды есiмдi жиғ ан кезде бiр-ақ бiлдiм. Қ олқ амды кү йдiрген ащы иiстен басымды шайқ ап, қ ашқ ан боламын. Ә лдекiм мү сә тiр спиртiн танауыма тық палайды.

-Терезенi ашың дар, - деп айғ айлайды дә рiгер бiреулерге. Ө зi анда-санда шапалқ апен бетiмнен ұ рып қ ояды.

Ақ ыры есiмдi жидым. Менi медбике палатама ә кеп салды. Бұ дан кейiнгi оқ иғ алардың бә рi мағ ан буалдыр тү с секiлдi. Кө п ұ замай дә рiгер келiп, оның мына жағ дайды естiрту ө зiне де қ иын болғ аны, бiрақ қ атерлi сә ттiң ендi артта екенi, ө зiнiң гипноз терапиясын ойластырып жү ргенi туралы айтқ андарын мен басқ а бiреуге айтылғ ан ә ң гiмедей тың дап отырдым. Тек менiмен айтысып жү рген бейтаныстың мiндеттi тү рде тә ң ертең гi ұ йқ ыдан оянғ ан кезде ғ ана пайда болатын ерекшелiгiн айтқ ан кезде ү рей дауылы қ айта кө терiлiп, тынысымды тарылтқ андай болды.

- Ол ендi қ ашан пайда болады? - дедiм соң ғ ы сө зге демiм ә рең жетiп.

-Бү гiн тө ртiншi кү н бе? - дедi дә рiгер тө беге қ арап ойланып. Содан кейiн ә лдеқ айдан растағ ан хабар алғ андай: - Онда ертең тә ң ертең...- дедi онсыз да белгiлi ғ ой дегендей соң ғ ы сө зiн айтпастан мағ ан қ арап.

Мен шошынғ андай ә рi таң ырқ ағ андай " А-а" деген бiр дыбыс шығ аруым керек едi, бiрақ қ атты ентiккеннен демiм таусылып, ү нiм шық пады. Тә ң ертең мү лде басқ а адам болып қ алай оянатынымды ақ ылғ а сидыра алатын емеспiн.

Кешкi тамақ тың бетiне қ арауғ а зауқ ым болмады. Тү ннiң бiр уағ ында палатама аутетренинг жү ргiзушi дә рiгер қ ыз келдi. Кезекшi екен. Басқ а уақ ытта келсе, шын қ уанғ ан болар едiм. Бiрақ ондай қ уанышқ а менде қ ауқ ар қ алмады. Бiр байқ ағ аным, ол бұ рынғ ы мен кө рген нә зiк, сезiмтал, қ ылық ты қ ызғ а ұ қ самайды, басқ а бiр адам секiлдi. Ө мiрдiң ыстық -суығ ын тегiс кө рген егде ә йелдей мағ ан мү сiркей қ арайды.

- Бiз бә рiмiз де бұ л жағ дайдан хабардар болатынбыз... Сiздiң жү йкең iздi толық зерттеу ү шiн дә рiгер есебiнде кү нделiгiң iздi де оқ уғ а тура келдi...- дейдi ә лдебiр кiнә лi ү нмен.

- Бә рi болғ анда кiмдер? - деймiн, " бә рiмiз" деген сө зге толық тү сiнбей.

- Осындағ ы бә рiмiз, бас дә рiгерден бастап. Медбикелер де бiледi...- Менiң жү зiмнен ә лдебiр жайсыздау рең байқ ағ андай, - ендi мұ ндай жағ дайды бә рi бiлмеуі мү мкiн емес қ ой, - дедi ақ тала сө йлеп.

Мен ө зiмнiң тә жрибе жасалғ ан кө жек секiлдi осындағ ы кө рiнгеннiң ермегiне айналғ анымды сездiм.

- Сiздiң бойың ыздағ ы қ асiрет, ә рине, ауыр жағ дай, - дедi ол қ амық қ андай ү нмен.- Бiрақ... мен ө з басым сiздiң кү нделiгiң iзбен танысқ ан кезiмдi ө мiрiмдегi ең ү лкен оқ иғ аның бiрi деп бiлемiн. Шынайы тазалық бұ л ө мiрде онсыз да қ ұ лағ алы тұ рғ андай кө рiнедi. Бә лкiм, оны қ ұ латпай тұ рғ ан сiз секiлдi санаулы адамдар шығ ар, егер мү лде жалғ ыз қ алмағ ан болсаң ыз... Мен сiзге де, ә улие қ асиеттердiң бар екенiне де сенемiн. Тiптi ә улиелiк аномалия-ақ болсын, бiрақ жер бетiнде миллиондардың iшiнен екi бас, бiр денелi кембағ алдар да туып жатады ғ ой. Ең болмаса, сол табиғ ат заң ына қ айшы кембағ алдар ғ ұ рлы дү ниеге келуге хақ ысы жоқ па?

Мен оның айтқ ан сө здерiне аса ү лкен мә н бере қ ойғ ан жоқ пын. Ү йткенi ойыма онымен ү нсiз сырласқ ан сә ттер орала бердi.

- Мағ ан қ азiргi сiз емес, менi азапты ойлардан қ ұ тқ армақ болғ ан, менiмен ү нсiз сырласқ ан Сiз ұ найсыз, - дедiм ә ң гiменi басқ а арнағ а бұ рып.- Сiз қ азiр тым ақ ылды, тым пысық, тым бiлiмдiсiз. Мен сiздерге зерттеу объектiсi ғ анамын. Бә рiң iз де менi қ орлап отырсыздар... Менiмен сырласқ ан Сiз жоқ...Сондық тан...

- Ол кiсi менiң жан сарайымда, - дедi ол кө кiрек тұ сын қ олымен нұ сқ ап.

Мен онымен ө ткендегiдей ү нсiз сө йлескiм келiп, " Оны қ ашан кө руге болады? " дегендi жанарыммен бiлдiрген болдым.

Ол менiң " сұ рағ ыма" тү сiнбедi.

" Мен оны сағ ынатын боламын, " - дедiм тағ ы да ү нсiз.

Ол " естiмедi".

Мен торығ ып, жерге қ арап, ү нсiз қ алдым.

- Бiз бә рiмiз де басқ а адамғ а айналдық, - дедi ол бiр кезде даусы қ арлығ ып.- Сә билiк перiште кү йiн сақ тап қ алғ ан ешкiм жоқ. Шайтанғ а жанын сатқ ан Фауст секiлдi ө мiрдiң пендешiл қ ағ идасына арын сатқ ан миллиондағ ан жандардың бiрiмiз. Рас, ә регiдiк бiр кездегi кiршiксiз сә би кө ң iл шырылдап, бой кө рсетедi. Оны тiптi сағ ынатын кездерiмiз бар. Бiрақ оғ ан бұ л дү ниеде орын жоқ екенiн қ ынжыла отырып мойындауғ а тура келедi.

-Апыр-ау...

- Солай... ә улием...- Оның қ алтырағ ан ү нiнен селк етiп, басымды кө тергенде, кө зiндегi жасты кө рдiм.

- Апыр-ау...- Тө ң iрегiм бұ лдырап кө рiнбей кеттi.

Ол орынынан кө терiлiп, ә рi-сә рi тұ рды да, сө зiнiң соң ын кейiн айтпақ болғ андай, ү н-тү нсiз шығ ып кеттi.

Ол кетiсiмен ауыр минуттар басталды. Бө лме iшiнде сенделiп жү рмiн. Есiктiң қ асындағ ы айнадан ө зiмдi кө рдiм. Кө птен тү рiмдi кө рмеген екенiмiн, кө зiм алды кү лтiлдеп, қ абағ ымның арасына тiк сызық ә жiм тү сiптi. Кенет ә лдеқ алай денем дiр ете қ алды. Ө з кө зiме қ адалып қ арағ ан сайын, аржағ ынан басқ а бiреудi кө ретiн секiлдiмiн. Жү регiм атқ ақ тап айнаны аудара салдым. Шамды сө ндiруге қ орық тым. Сө ндiрсем болды, бө лме iшiнде жү рген тағ ы бiреу " ендi менiң кезегiм келдi, орынды босат" дейтiн секiлдi.

Дә рiгердiң: "... тә ң ертең басқ а адам болып оянасыз, " - деген даусы қ ұ лағ ыма естiлгендей болды. Менiң арым мен жанымды қ орлағ ан зұ лымдық ертең менiң бойымнан оянбақ шы...

" Жоқ! - дедiм ышқ ынып.- Жоқ! Жоқ! Ешқ ашан да...Ешқ ашанда..."

Сә л тыныстап, ентiгiмдi бастым. Арқ а ысатын жө ке, орамал, сабынымды алып, коридор тү пкiрiндегi ваннағ а бардым. Тү нге қ арай ванна бос тұ рады. Денемдi жө кемен ысқ ылап, жуынып, тә нiмдi тазарттым. Жуынып болғ ан соң, ваннаны шайып, ыстығ ын басымдау қ ылып, су ағ ыздым.

Палатағ а келiп, сақ ал алатын алмастың бiреуiн жалаң аштап, қ асыма қ ойдым. Кө ң iлiмде ө кiнiш те, ренiш те жоқ. Тек ойғ а алғ ан мақ сатты тезiрек орындасам деген жалғ ыз тiлек. Қ азiр ваннағ а тү сiп, бiлек тұ стағ ы кү ре тамырды алмас жү збен ақ ырын ғ ана қ иып жiберемiн. Аржағ ы қ иын шаруа емес. Су ыстығ ырақ болса, қ иылғ ан тамырдың ауырғ аны аса қ атты сезiлмейдi. Бiрте-бiрте маужырап, бiрте-бiрте ә лсiреп, жарық дү ниеден алыстай бересiң. Тек қ анды кө рiп, жү регiм кө терiлмес ү шiн, кө зiмдi жұ мып алуым керек. Содан кейiн боқ дү ниенi боқ қ а былғ ай тү спек болғ ан кесапат бейтаныс, сен де қ айтып оянбайтын мә ң гi ұ йқ ығ а кетесiң... Амал жоқ, сенiң арам ө лiмiң е ортақ болдым. Тағ дырдан ешкiм қ ашып қ ұ тылмайды...

" Ойым бар менiң,

Ойым бар менiң ерекше,

Жақ сылық жауып,

Дү ниенi мынау сел етсе,

Жауыздық тардың, жамандық тардың барлығ ын

Кө рге алып кетем керексе.

Адамның бү кiл айыбын

Арқ алап алып,

Азабын ө зiм кө рер ем.

Жамандық басқ ан денемен

Жандырып жатқ ан,

Тоң дырып жатқ ан тамұ қ қ а

Жамандығ ыммен тө нер ем.

Бү кiл дү ние жамандық тарын

Артың дар мағ ан кө терем!

Қ арызым болсын ө теген,

Жауыздық бiткен менiмен ғ ана бiрге ө лсе,

Бү гiн-ақ ө лiп кетер ем.

Армансыз барып,

Кө рiмнiң аузын жапқ асын,

Дү ниедегi тiрiлер

Жамандық iздеп бақ пасын!

Жауыздық жатқ ан,

Арамдық жатқ ан кө рiмнiң

Қ ақ пасын келiп қ ақ пасын! "

***

Кү нделiк осылай ақ ын М.Мақ атаевтың ең ауыр ө лең дерiнiң бiрiмен аяқ талады.

... Тазалық ты тә ң iрi тұ тқ ан қ орғ ансыз жанның одан арғ ы тағ дыры мағ ан беймә лiм. Ғ айыптан-ғ айып тiрi жү рген болса, бағ ы жансын, iзгiлiкке деген сенiмiнен айрыла кө рмесiн. Адам баласының жетiм сә уледей сығ ырайғ ан ү мiтiн жақ сылық пен жалғ ап ә уре болғ ан ә улие жан қ айда жү рсе де аман жү рсiн. Ал егер ол бұ л дү ниеде жоқ болса, онда... амал қ анша, иманы саламат болғ ай. Ә умин!