Калий тыңайтқышының өсімдіктер үшін маңызы 4 страница

Билет

1. Ө сімдіктердің ә р тү рлi даму кезең iнде қ оректену ерекшелiктерi

Ө сімдік ө зінің бү кіл вегетациялық дә уірінің барысында қ оректік заттарды бірқ алыпты сің ірмейді. Ө сімдік тіршілігінде қ оректік заттардың жетіспеуі ө німнің тө мендеуіне жә не оның сапасының нашарлауына ә сер етеді. Сондық тан ө сімдіктің ө су кезең інде қ андай қ оректік элементті қ анша мө лшерде қ ажет ететін білу, тың айту жү йесін тиімді тү рде дайындауғ а кө мектеседі.

Сыртқ ы ортадағ ы қ оректік заттарды қ абылдайтын уақ ыт аралығ ын, ө сімдіктің қ оректену кезең інің ұ зақ тығ ы дейді. Ө сімдік алғ ашқ ы ө су кезінде тұ қ ым қ ұ рамындағ ы қ оректік заттарды пайдаланады. Ал вегетациялық дә уірінің аяқ кезінде бұ рынырақ қ абылдағ ан қ оректік заттарды пайдалануды жалғ астырады. Демек‚ ө сімдіктің қ оректену кезең імен оның вегетациялық дә уірінің ұ зақ тығ ы бірдей бола бермеуі мү мкін. Мысалы‚ арпаның вегетациялық дә уірі 80 кү н‚ ал оның қ оректену кезең інің ұ зақ тығ ы 40 кү н. Жаздық бидайдың қ оректену кезең інің ұ зақ тығ ы 70 кү нге созылады. Қ ант қ ызылшасы‚ картоп‚ жү гері‚ асбұ ршақ сияқ ты дақ ылдардың қ оректену кезең інің ұ зақ тығ ы олардың вегетациялық дә уірімен сә йкес болады. Ө сімдіктің қ оректену кезең інің ұ зақ тығ ын тың айтқ ыш қ олдану ә дісін белгілеуде ескеру керек. Вегетациялық дә уірінде ө сімдіктер қ оректік заттарды бірқ алыпты қ абылдамайды. Мысалы‚ қ ант қ ызылшасы тіршілігінің алғ ашқ ы айында гектарынан екі килограмнан азот‚ фосфор‚ калий қ абылдаса, вегетациялық дә уірінің ортасында (шілде айы) ол гектарынан 96 кг азот‚ 34 кг фосфор жә не 133 кг калий қ абылдағ ан. Ал вегетациялық дә уірінің соң ғ ы айында азотты‚ фосфорды‚ калийді қ абылдауы гектарынан 7 килограмм болғ ан. Астық дақ ылдары тү тіктену мен масақ тану кезең і аралығ ында қ оректік заттарды мейлінше мол қ абылдайды. Мысалы‚ азот‚ фосфор‚ калий элемент-терінің жалпы мө лшерінің бидай 76%-ін‚ арпа 67%-ін‚ сұ лы 47% -ін масақ тану кезең інде қ абылдағ ан.

Ө сімдіктердің қ оректік элементтерді сің іру қ арқ ыны да тү рліше болып келеді. Мысалы, бастапқ ы кезде азотты, гү лдеу-жаппай пісу фазаларында фосфор мен калийді кө бірек сің іреді

2. Жетіспейтін қ оректену элементтерін білдіретін ө сімдіктер:

• азот ү шін - капуста;

• фосфор ү шін - картоп, қ ызанақ, тарна, жү гері, алма, мал азық тық шалқ ан;

• калий ү шін - картоп, қ ызылша, капуста, жү гері, тү йебұ ршақ, алма, жоң ышқ а;

• магний ү шін - капуста, картоп, қ арақ ат, алма;

• темір ү шін - капуста, картоп, таң қ урай, алма;

• бор ү шін - қ ант қ ызылшасы, кү нбағ ар, алма, зығ ыр;

• марганец ү шін - капуста, қ ызылша, картоп, сұ лы;

• жез ү шін - бидай, арпа, сұ лы, алмұ рт;

• цинк ү шін - жү гері, соя, тү йебұ ршақ, алма, алмұ рт, шырын жемісті ө сімдіктер;

• молибден ү шін - капуста, салат, бұ ршақ шө птер, шырын жемісті ө сімдіктер.

3. Ө сімдіктің ө сіп-даму кезең дерінде оның қ ұ рамындағ ы қ оректік элементтердің мө лшерін анық тау ә дісін ө сімдіктің қ оректену диагностикасы дейді. Жалпы ө сімдіктің қ оректенуі топырақ тағ ы қ оректік элементтердің сің імді тү рінің мө лшеріне байланысты. Сонымен қ атар ө сімдіктің қ оректік заттармен қ амта- масыз етілуіне метеорологиялық жағ дай, топырақ ерітіндісінің қ ұ рамы мен реакциясы ә сер етеді. Ө сімдік қ оректенуін диагнос- тикалау ү шін агрохимиялық картограмма мә ліметтерін жә не ө сім- дікті химиялық талдау қ орытындыларын пайдаланады. Ө сімдіктің қ оректену диагностикасының негізгі ә дістеріне мыналар жатады: 1. Ө сімдіктің сыртқ ы тү рінде байқ алатын ө згерістер арқ ылы диагностикалау. Бұ л ә діс ө сімдік қ оректенуінде элементтердің жетіспеушілігінен оның жеке мү шелерінің (сабақ, жапырақ) тү сінің, пішінінің, кө лемінің ө згеруіне сү йенеді. Ө сімдіктің қ оректенуінде азот жетіспесе ө суі нашарлайды. Жапырақ тары бозғ ылт, сары-жасыл тү сті майда болады. Даму кезең і мерзімінен бұ рын басталады. Тү птенуі нашарлайды. Жеміс- тері майда, ә рі ертерек піседі. Сабақ тары жің ішке, ә лсіз келеді. Фосфор жетіспесе ө сімдіктің ө суі мен дамуы ө те баяу ө теді. Сө йтіп оның гү лдеуі мен пісуі кешігеді. Жапырақ тары кү ң гірт-жа- сыл тү ске боялады жә не қ ызғ ылт-кү лгін, ақ шыл-кө к немесе қ ошқ ыл-қ оң ыр рең дер пайда болады. Калий жетіспесе ө сімдіктің ө суі кешігеді. Жапырақ тарында кө гілдір рең тү зіледі жә не қ ошқ ыл-жасыл тү ске боялады. Кейбір кө кө ніс дақ ылдарының жапырақ тарында сұ рғ ылт-жасыл немесе сұ рғ ылт-сары тү стер пайда болады. Кальций жетіспесе ө сімдік бү ршігінің ұ шында ақ рең, жапырақ жиегінде ақ тү сті жолақ пайда болады. Жаң а пайда болғ ан жапырақ тың ө суі мен дамуы баяу ө теді. Магний жетіспесе ө сімдіктің тө мен орналасқ ан жапырақ - тарының тү сі ашық -жасыл, сарғ ыш-жасыл тү ске ауысады. Жапырақ тақ тасында ашық рең пайда болады. Бор элементі жетіспесе ең алдымен ө сімдіктің сабағ ы мен тамырының ө суі нашарлайды. Жоғ ары орналасқ ан бү ршіктер мен олардың айналасындағ ы жас жапырақ тарда сарғ ылт тү сті рең пайда болады. Тамырдың ө су нү ктесінің тіршілігі ө те баяу ө теді. Марганец жетіспесе сабақ бойының жоғ ары жағ ында орналас- қ ан жапырақ тарда ашық -жасыл, қ ызыл немесе сұ р тү сті рең дер пайда болады. Мырыш жетіспеген жағ дайда ө сімдік сабағ ының буын аралығ ы қ ысқ арып, жапырағ ында ашық тү сті рең пайда болады. 2. Химиялық диагностика ө сімдік ү лгісінің немесе оның шырынының қ ұ рамы химиялық талдауғ а негізделген. Химиялық диагностика ә дістері екі топқ а бө лінеді: ө сімдік қ ұ рамындағ ы элементтің жалпы мө лшерін жә не оның қ ұ рамындағ ы қ оректік заттардың органикалық емес тү рінің мө лшерін анық тау. Химиялық диагностикада ө сімдіктің белгілі бө лігінің қ ұ рамындағ ы элементтің немесе сол элемент қ осылысының концентрациясын анық тайды. Ескеретін жағ дай - ү ш элементтен кем анық тауғ а болмайды. Химия- лық диагностика қ орытындысын ө сімдік массасының мә німен салыстыру керек. Ө сімдіктің қ оректену диагностикасы агрохимиялық ә діс тобына жатады. Бұ л ә дісті пайдаланғ анда топырақ қ асиеттерін, ауа- райының жағ дайларын жә не агротехникалық шараларды ескеру қ ажет. Химиялық диагностика нә тижелерін ө сімдікті ү степ қ оректендіру қ ажеттілігін анық тап, келесі жылғ а дайындалғ ан тың айтқ ышты қ олдану жү йесіне тү зету ең гізу мақ сатына пайдала- нуғ а болады. Ә лемдік жә не отандық агрономиялық ғ ылымының жә не тә жірибесінің ең бір кү рделі мә селесі - ауылшаруашылық да- қ ылдарына қ оректену элементтерінің қ ажеттігін жә не тың айтқ ыш- тардың қ олайлы шамасын болжау болып табылады. Бұ л мә селені шешуде топырақ тар мен ө сімдіктерге химиялық жә не физиология- биологиялық ә дістерді қ олдануғ а болады. Осығ ан байланысты ө сімдіктердің қ оректену диагностикасын келесі ә дістер бойынша жү ргізеді: • топырақ диагностикасы; • ө сімдік диагностикасы.

Билет

1.Картопқ а қ оректену элементтерінің жетіспеушілігін анық тау

Азоттың жетіспеуі

Тү сінің ө згеруі жапырақ тың басынан жә не шеттерінен басталып, біртіндеп барлық жапырақ тардың жасыл тү сі ақ шылданады, кейін жапырақ тар тү сі ақ шыл-сары тү ске айналады. Азоттың қ атты жетіспеу жағ дайында тө менгі жапырақ тардың шеттері хлорофиллден айырылып, қ айырылады, кейде «кү йікке» шалдығ ады. Ө суі тоқ татылып, жапырақ тары тү седі.

Фосфордың жетіспеуі

Жапырақ тары жиырылғ ан, кү ң гірт-жасыл. Фосфордың қ атты жетіспеуі жағ дайында тө менгі жапырақ тардың тү сі кү лгінденеді. Ө сімдіктер қ атты, тү зу болып келеді. Жапырақ тардың дің і жә не шеттері жоғ ары қ арай қ айырылады. Жапырақ пішіні тостағ антә різді болып келеді. Жапырақ тар тиісті шамасына жетпейді. Фосфордың қ атты жетіспеуі ө сімдіктің ө суін бә сең детеді. Тү йнектерде датты-қ оң ыр дақ тар пайда болады.

Калийдің жетіспеуі

Ө сімдіктердің пішіні қ исық танғ ан, буынаралығ ы қ ысқ арғ ан, жапырақ тардың тү сі кә дімгі тү сіне қ арағ анда кү ң гірттеу, жапырақ тары жиырылғ ан, ұ сақ тау болып келеді. Кейіннен кә рі жапырақ тар сә л сарғ ыштана бастайды. Алдымен жапырақ тың басы жә не шеттері, кейінінен ө сімдік толығ ымен қ ола тү сіне ие болады. Вегетация кезең інің соң ында ө сімдіктерге паразит ағ залары зиян келтіреді.

2. Кө кө ніс дақ ылдарына қ оректенуэлементтерінің жетіспеушілігін анық тау

Азоттың жетіспеуі

Ө сімдіктердің ө суі бә сең дейді. Сабақ тары жің ішке, талшық ты жә не қ атты болып келеді. Жапырақ тарда ірі сарғ ыш-жасыл дақ тар пайда болады. Азоттың қ атты жетіспеу жағ дайында бү кіл ө сімдік сарғ айып кетуі мү мкін. Басында тамыр жү йесі жер бетіндегі органдарына қ арағ анда жақ сылау дамығ анымен, азоттың жетіспеушілігі кү шейген сайын тамырлардың ө суі тоқ тап, тү сі қ оң ырланып, ө леді.

Фосфордың жетіспеуі

Сабақ тары жің ішке, ағ аштанғ ан. Жапырақ тары ұ сақ, жасыл тү сі кү ң гірттеу болып келеді. Жапырақ тардың астың ғ ы бетінде қ ызыл тү с пайда болады. Талшық ты тамырлары ө те ә лсіз дамиды. Жемістің салынуы жә не пісуі кешігеді.

Калийдің жетіспеуі

Ө сімдіктің тө менгі бө лігінде сұ рша-жасыл жапырақ тар пайда болады. Ө сімдіктің жапырақ тары қ ола немесе сары-қ оң ыр тү сін қ абылдайды. Олардың шеттері сарғ айып, кейінінен қ оң ырланады. Жапырақ тың жү йкелері бойында дақ тар пайда болады. Жапырақ ұ лпалары іріп, ө леді. Тамырлары қ оң ыр тү сті, ә лсіз дамығ ан.

Сабақ тары жің ішке, біртіндеп олар қ аттыланып, ағ аштанады. Бұ ршақ дақ ылдарына қ оректену элементтерінің жетіспеушілігін анық тау

Азоттың жетіспеуі

Ө сімдіктердің тү сі ақ шыл-жасыл болып келеді. Азоттың жетіспеуінен бірінші болып тө менгі жапырақ тар қ иналады, кейін жетіспеушілік белгілер басқ а жапырақ тарда да байқ алады. Тө менгі жапырақ тар солып, тү сі ақ шыл–сарығ а айналып, одан кейін қ оң ырланып, тү се бастайды. Ө сімдіктердің бойы аласа болады.

Фосфордың жетіспеуі

Ө сімдіктердің тү сі кү ң гірт-жасыл болып келеді. Жапырақ сағ ағ ы жә не жапырақ беттері жоғ ары қ арай қ айырылады. Ө сімдіктердің бойы аласа болады. Сабақ тары жің ішке, қ ызғ ылт тү сті.

Калийдің жетіспеуі

Жапырақ тардың шеттерін бойлай сары тең білдік пайда болады. Хлорозғ а ұ шырағ ан учаскелері қ осылып, жапырақ тың басын жә не бү йір жақ тарын бойлай анық ү здіксіз сары жолақ тарды қ ұ рады. Жапырақ тың бұ л аймағ ы кеуіп, ө лген ұ лпа ыдырайды. Майда жапырақ ты бү ршік тұ қ ымдастардың жапырақ тары ө сімдіктің барлық бө ліктерінде зардаптанады. Жапырақ тардың шеттерінде майда ақ дақ тар пайда болады. Ө сімдіктің ө суі тоқ татылады.

3.Минералдық тың айтқ ыштардың ө сімдікке ә сері қ андай?

Минералдық тың айтқ ыштардың қ олдану нә тижелігін арттыру, олардың дұ рыс сақ талуын ұ йымдастыру, тасымалдауындағ ы ысырапты азайту ү шін тың айтқ ыштардың негізгі химиялық, физикалық, механикалық қ асиеттерін білу керек. Бұ л қ асиеттерге тың айтқ ыштардың суда ерігіштігі, гигроскопиялығ ы, шекті су сыйымдылығ ы, басылуы, шашылғ ыштығ ы, гранулометриялық қ ұ рам жә не гранулардың беріктігі жатады. Оларды сақ тауда, олар- дың бұ лінуін алдын алу ү шін ү йінді тығ ыздығ ын, жаратылыс ең іс бұ рышын, кабаттану қ абілетін (аралас тың айтқ ыштар ү шін), жабыс- қ ақ тығ ын ескеру қ ажет. Минералдық тың айтқ ыштарды сақ талуын ұ йымдастыруда от жә не жарылыс қ ауіпсіздік сипаттамаларын, сондай-ақ химиялық қ асиеттерін – еркін қ ышқ ылдығ ын, аммиакты бө ліп шығ ару, бекітілу қ абілетін білу қ ерек. Ылғ алдылық. Тың айтқ ыштардың ылғ алдылығ ы бекітілген тех- никалық шарттардағ ы шамалардан аспау керек. Мысалы, аммо- нийлі азот тың айтқ ыштарының ылғ алдығ ы 0, 2-0, 6%, аммонийлі- нитратты жә не амидті тың айтқ ыштардың ылғ алдығ ы 0, 2-0, 3% жә не нитратты тың айтқ ыштардың ылғ алдығ ы 1, 0-2, 0%-дан жоғ ары бол- мау керек. Кальций селитрасының ылғ алдығ ы 14%-дан аспау керек. Суда еритін фосфорлы тың айтқ ыштардың ең жоғ арғ ы ылғ алдығ ы 3- 5%, ал суда ерімейтін фосфорлы тың айтқ ыштардың ылғ алдығ ы 1, 5- 2%-дан 8%-ғ а дейнгі шекте болу керек. Калийлі тың айтқ ыштардың ылғ алдығ ы 1-4%-дан 5-6% шегінде болуы керек. Гигроскопиялық. Бұ л қ асиет 10-баллдық жү йемен бағ аланады. Жоғ ары гигроскопиялы тың айтқ ыштар басылып қ алады, гранулалары беріктігін жоғ алтады, олардың сусымалылығ ы жә не шашылғ ыш- тығ ы нашарлайды. Кү шті гигроскопиялы тың айтқ ыштар 7-10 баллмен бағ аланады. Мысалы, кальций селитрасы 9, 5 баллмен, тү йірт- пектелген аммимак селитрасы 9, 3 баллмен бағ аланады, ал мочевина - 3, 6 баллмен, тү йіртпектелген қ ос суперфосфат - 4, 7 баллмен, ұ нтақ жай суперфосфат 5, 9 баллмен, калий хлориді 3, 2-4, 4 баллмен, калий сульфаты 0, 2-0, 0 баллмен бағ аланады.

Су сыйымдылығ ы. Шекті су сыйымдылығ ы тың айтқ ыштың ең жоғ арғ ы ылғ алдылығ ына сә йкес болады. Басылуы. Бұ л кө рсеткіш ылғ алдылық қ а, гигроскопиялық қ а, гранулометриялық қ ұ рамғ а, сақ тау жағ дайларына тә уелді. Басылып қ алуы 7 баллдық шкала бойынша бағ аланады. Тың айтқ ыштардың басылу дә режелері: карбамид (фракция 0, 2-1, 0 мм)-7; ұ нтақ жай суперфосфат-7; тү йіртпектекті аммонийленген суперфосфат, майда кристаллды калий хлориді, сильвинит-6; калий сульфаты, калимагнезия жә не калий хлориді –электролит – 1. Шашылғ ыштығ ы. Гранулометриялық қ ұ рамымен, сусымалы- лығ ымен, гранулалар беріктігімен себептеледі. Бұ л қ асиет 12–баллдық жү йемен бағ аланады. Гранулометриялық қ ұ рам. Бө лшектер мө лшерлері механикалық талдау арқ ылы анық талады. Тың айтқ ыштардың ба- сылуы жә не шашалғ ыштығ ы ә сер етеді. Гранулалардың беріктігі. Тың айтқ ыштардың ылғ алдығ ына, бө лшектерінің мө лшерлеріне, тү ріне қ аптау тығ ыздығ ына тә уелді. Химиялық қ ұ рамы бойынша барлық тың айтқ ыштар минералдық жә не органикалық тү рлеріне бө ліктенеді. Пайда болу жә не алу орнына байланысты тың айтқ ыштар ө неркә сіптік (азотты, фосфор- лы, калийлі, кү рделі жә не микротың айтқ ыштар) жә не жергілікті (кө ң, торф, кү л жә не т.б.) деп айырылады (3-сурет). Қ оректену заттарына, олардың санына байланысты минерал- ды тың айтқ ыштар екі топқ а бө лінеді: • қ арапайым - азотты, фосфорлы, калийлі, борлы, молибденді жә не т.б.; • кешенді - екі немесе бірнеше негізгі қ оректену заттардан тұ рады. Азот жер бетіндегі ең кө п таралғ ан элемент. Ол табиғ атта бос кү йінде жә не тү рлі қ осылыстар тү рінде кездеседі. Ауа қ ұ рамының 78 % осы газ болса, жер қ ыртысында азот қ осылыстары 0, 04% қ ұ райды. Қ оректік элемент ретінде ө сімдік тіршілігінде азот маң ызды рө л атқ арады. Ол барлық ақ уыз қ ұ рамына енеді де, ө сімдік клеткасы протоплазмасының басты бө лігі болып саналады. Ақ уызда азоттың мө лшері оның жалпы массасының салмағ ының 16-18 пайызыне тең болады. Азот фотосинтез қ ұ былысына қ атысатын хлорофилл мен протоплазманың клетка ядросының аса маң ызды бө лігі - нуклеин қ ышқ ылдарының қ ұ рамында кездеседі. Сонымен қ атар азот фосфатидтерде, алкалоидтерде, кейбір витаминдер мен фермент- терде жә не ө сімдік клеткасындағ ы басқ а кө птеген органикалық заттарда болады. Ө сімдік ү шін азот кө зі болып есептелінетін, топырақ тағ ы қ осылыстарды мынадай топтарғ а бө леді: 1) азот қ ышқ ылының тұ здары, 2) аммоний тұ здары, 3) азотты қ ышқ ыл тұ здары, 4) азоттың кейбір органикалық, қ осылыстары (мочевина, амин қ ышқ ылдары). Фосфор ө сімдік тіршілігіне аса қ ажетті элементтің бірі болып саналады. Кезінде орыс оқ ымысты А.Е.Ферсман ”Фосфор – тірші- лік пен ақ ыл-ой элементі” деген. Ө сімдік организміндегі синтездеу процесі мен зат алмасудың кө птеген сатысы фосфор қ ышқ ылының қ атысуымен ө теді. Ә сіресе, ә р тү рлі органикалық қ осылыстар қ ұ рамына енетін фосфордың маң ызы зор. Солардың ішінде нуклеин қ ышқ ылдарын бірінші орынғ а қ оюғ а болады. Нуклеин қ ышқ ылының екі тү рі де РНК (рибонуклеин), ДНК (дезоксирибонуклеин) ақ уыздың синтезделуі, ө ніп-ө су, тұ қ ым қ уалаушылық сияқ ты тіршілә рекетінің ең маң ызды процестеріне қ атысады. Олар ө сімдіктің барлық мү шелері мен клеткаларында кездеседі. Кө пшілік ө сімдіктің жапырақ тары мен сабақ тарында нуклеин қ ышқ ылының мө лшері 0, 1-1, 0 пайызғ а дейін жетеді. Жас жапырақ пен ө ркеннің ө су нү ктесінде нуклеин қ ышқ ылы кө не жапырақ пен сабақ қ а қ арағ анда кө бірек болады. Фосфордың органикалық қ осылыстарына нуклепротеидтерді - ақ уыздың фосфор қ ышқ ылымен қ осылысын жатқ ызуғ а болады. Олар биохимиялық реакцияның ө туін жылдамдатады жә не клетка ядросының бө лінуіне қ атысады. Фосфор ө сімдікте фосфатидтер, фитин, қ ант фосфаты сияқ ты қ осылыстар қ ұ рамында да кездеседі. Фитин кейбір ауыл шаруашылық дақ ылдарының тұ қ ымдары мен вегетативтік мү шелерінің қ ұ рамында, фосфор қ осылыстарының арасында мө лшері жағ ынан бірінші орын алады. Мысалы, майлы дақ ылдарда 1-2%, астық дақ ылдарының тұ қ ымында 0, 5-1% фитин болады. Фитиннің ө зінің қ ұ рамында 27, 5 пайыз фосфор қ ышқ ылы кездеседі. Фосфор ө сімдікте жү ретін тү рлі биосинтез процестерін жү зеге асыру ү шін, кө п энергия бө ліп шығ аратын қ осылыстар қ ұ рамына енеді. Олардың ішінде ең маң ыздысы АТФ (аденазин ү ш фосфор қ ышқ ылы) болып саналады. Калий-ө сімдіктер тіршілігіне қ ажетті элементтердің бірі. Орыс ғ алымы К.А.Тимирязев: “Ө сімдікке калий қ ажет, ол калийсіз тіршілік ете алмайды” деген болатын. Калий ө сімдікте ион тү рінде, цитоплазма коллоидтарында, ал негізінен (80-пайыз шамасында) клетка шырынында тұ здар тү рінде кездеседі. Ол органикалық қ осы- лыстар қ ұ рамында болмайды. Калий ө сімдіктің жас мү шелерінде кө бірек болады. Кө пшілік ө сімдік кү лінде оның мө лшері едә уір, ал картоп тү йнегінде барлық кү л мө лшерінің 50-пайыздан астамы ка- лий ү лесіне тиеді. Егер азот, фосфор дә нде кө п болса, калий дә нді дақ ылдардың сабанында кө бірек кездеседі. Калий ө сімдіктердің бір мү шесінен екіншісіне тез еніп, тү нде оның біразы ө сімдіктен топырақ қ а бө лінеді. Кө не жапырақ тағ ы осы элементтің біраз бө лігін жаң быр суы шаяды. Оны ө сімдік қ айтадан қ абылдайды. Бұ л қ ұ былысты реутилизация деп атайды. Ө сімдік тіршілігінде калий кө птеген физиологиялық ү рдістерге қ атысады. Ол қ арапайым жә не кү рделі кө мірсулардың синтезделуіне ық пал етіп, жапырақ тағ ы кө мірсулардың тамырғ а жылжуына себепші болады. Сө йтіп қ ант қ ызылшасының тамырында қ анттың, картоп тү йнегінде крахмалдың молаюына кө мектеседі. Фотосинтез жә не тыныс алу ү рдістері ө сімдіктің калиймен қ оректену дең гейіне байланысты. Калий ө сімдік организмдегі кейбір ферменттердің қ ызметіне ә сер етеді. Мысалы, амилаза, инвертаза сияқ ты ферменттердің белсенділігін арттырады.

Билет

1. Магний. Хлорофилл кұ рамында фосформен бірге ұ лпа жә не тұ қ ым қ ұ рамына кіреді, жасыл ө сімдіктердің бірқ алыпты қ оректенуіне қ атысады. Оның шамадан тыс кө п болуы ө те зиянды. Ол қ ұ м, қ ұ майт жерлердегі басқ а топырақ тың бә рінде кездеседі.

Магний хлорофилл, фитин, пектинді заттардың клетка шырынында ион тү рінде, цитоплазмада ақ уыздармен байланысқ ан кү йінде кездеседі. Бү кіл магнийдің 15-30 пайызы хлорофилл қ ұ рамында болады. Магний фотосинтез қ ұ былысында маң ызды физиологиялық рө л атқ арады. Ол тотығ у-тотық сыздану процестеріне ә сер етеді. Фермент жү йесі арқ ылы магний кө мірсулар, ақ уыздар жә не липидтер алмасуына қ атысады. Магний жетіспесе азотты заттардың синтезделуі ө те нашар жү реді. Ө сімдіктерде магний жетіспеушілігінен ең алдымен жапырақ тарының тү сі ө згереді. Кө пшілік ө сімдіктер бұ л элементке аса сезімтал келеді.

Ө сімдік қ ұ рамындағ ы магнийдің орташа мө лшері мынадай болады (пайыз есебімен): кү здік бидай дә нінде - 0, 15, ас бұ ршақ та - 0, 13, қ арақ ұ мық та - 0, 15, картоп тү йнегінде - 0, 06.

Топырақ та магний кө пшілік жағ дайда карбонаттар тү рінде кездеседі. Қ ара топырақ та магнийдің жалпы мө лшері 0, 9 пайыз, боз топырақ та 1, 45 пайызғ а дейін жетеді.

Ө сімдіктің магнийді қ абылдауына оның топырақ тағ ы жылжымалы тү рінің мө лшері жә не катиондардың антагонизмі ә сер етеді. Мысалы, аммиакты азот жә не калий тың айтқ ыштары ө сімдіктің магнийді сің іруіне қ арама-қ арсы тұ рады. Нитратты азот тың айтқ ыштарын қ олдану ө сімдіктің магнийді қ абылдауын жақ сартады.

Ө німнің магнийді пайдалану дең гейі дақ ыл тү ріне, ө нім мө лшеріне, топырақ типіне тағ ы басқ а жағ дайларғ а байланысты ө згереді. Магний элементін қ ант қ ызылшасы, картоп, малазық тық қ ызылша, темекі, дә нді бұ ршақ тұ қ ымдастар жә не бұ ршақ тұ қ ымдас шө птер кө п сің іреді. Ылғ алды жылдары, жең іл жә не калий хлоридін қ олданғ ан топырақ тан магний кө п шайылады. Орта есеппен, 1 гектар егістіктен жыл сайын 10-20 кг магний ысырап болады.

2. Мыс клеткадағ ы тотығ у-тотық сыздану процестеріне, ондағ ы ферменттер қ ұ рамына кіреді. Мыстың қ атысуымен амин қ ышылдары ұ зыннан ұ зақ шұ батылып, кү рделі органикалық қ осылыстар тү зеді жә не онық химиялық қ ұ рамына ә сер етеді. Мырыш секілді оны да дақ ылдардың дә ні мен тү йнегі бойына жақ сы сің іреді.

Ө сімдіктер мен жануалардың бірқ алыпты ө сіп, жетілуі ү шін аздағ ан мө лшерде болса да мыс ө те қ ажет. Ол хлорофилл сияқ ты аса кү рделі органикалық қ осылыстардың тү зілуін тұ рақ тандырып, оны ыдыраудан қ орғ ап тұ рады. Клеткаларында болатын тотық тандыру процестеріне қ атысып, ферменттердің қ ұ рамына кіреді, ол ферменттердің кейбіреулері В тобындағ ы витаминдердің ә рекетін кү шейтіп, ө сімдіктердегі кө мірсу мен ақ уыздың алмасуына ә сер етеді. Топырақ та мыс жеткілікті болса, ө сімдіктердің саң ырауқ ұ лақ ауруына шалдығ уы азаяды. Мысалы, картоптың тамырымен бірге оның жер бетіндегі сабағ ы мыс тұ зымен ү степ қ оректендірілсе, оның «кө к» жә не «қ ызыл шірік» ауруына шалдығ уы азайып, тү йнектерінің ауруларғ а тө зімділігі арта тү седі.