Саванналар

Африканың табиғ ат зоналары экватордан солтү стікке жә не оң тү стікке қ арай ендік бағ ытта ауысатын ылғ алды экваторлық ормандар мен ауыспалы ылғ алды ормандардан, саванналар мен сирек ормандардан, тропиктік шө л зонасы мен субтропиктік жерортатең іздік ормандардан тұ рады.

Ылғ алды экватолрлық ормандар Конго қ азаншұ ң қ ыры мен Гвинея шығ анағ ы жағ алауын алып жатыр. Бұ л орман зонасы табиғ ат жағ дайлары жө нінен Оң тү стік Америкадағ ы Амазония ормандарына ұ қ сайды. Биік ағ аштар орманның ең жоғ арғ ы қ абатын қ ұ райды. Мұ нда биіктігі 80 м-ге жететін алып фикустар, сейба ағ ашы, майлы пальма мен шарап пальмасы – рафия, эбен жә не қ ауын ағ ашы ө седі. Орманның банан, ағ аш тә різді папортник, либериялық кофе ағ ашы, лианалардан тұ ратын тө менгі қ абаты адам ө те алмайтын қ алың ну (джунгли) қ ұ райды. Жануарлар дү ниесі бай, Амазония ормандарынан басты айырмашылығ, ы мұ нда жануарлар орманның тө менгі қ абатында да кездеседі. Ормандарда шашақ қ ұ лақ шошқ а, ергежейлі бегемот, жираф тұ қ ымдас окапи, ергежейлі антилопа, маймылдардан мартышка, шимпанзе, мандрил, павиан, адам тә різдес ең ірі горилла маймылы, жыртқ ыштардан қ абылан, қ ауырсындары тү рлі тү сті, денелері ірі қ ұ стар мекендейді.

Ылғ алды экваторлық ормандар жауын-шашынның азаюына байланысты біртіндеп ауыспалы ылғ алды ормандарғ а, одан кейін саванналар мен сирек ормандарғ а ауысады.

Саванналар мен сирек ормандар Африка жерінің 40%-на жуығ ын алып жатыр. Ешбір материкте саванналар мұ ндай ү лкен аудандарды алып жатқ ан жоқ. Африка саванналары жалпы кө рінісі, тіршілік дү ниесінің қ ұ рамы мен қ ұ рылымы жағ ынан да басқ а материктердегі саванналарғ а ұ қ самайды. Мұ нда тығ ыз ө скен биік шө птесін ө сімдіктер арасында сирек ағ аштар кездеседі. Саваннада топырақ -ө сімдік жамылғ ысының таралуы жаң бырлы кезең нің ұ зақ тығ ы мен мө лшеріне тікелей байланысты. Жаң бырлы кезең де саванна тү рленіп, қ ызу тіршілік ортасына айналады. Ал қ ұ рғ ақ кезең басталысымен-ақ ө сімдіктер тез арада қ урап, ағ аштар жапырағ ын тү сіреді. Бұ л мезгілде саванна сү рең сіз сарғ ыш тү ске енеді.

Ылғ алды кезең 8-9 айғ а созылып, жауын-шашын мол тү сетін жерлерде қ ызыл ферралитті топырақ тарда паркті саванналар таралғ ан. Мұ нда биіктігі 3 м-ге жететін піл шө бінің арасында алып баобабтар, дум пальмасы мен майлы пальма ө седі. Жаң бырлы кезең 6 айғ а дейін созылатын жерлердегі қ ызыл-қ оң ыр топырақ жамылғ ысында онша биік емес шө птерден тұ ратын нағ ыз саванналар таралғ ан. Шө птердің арасында қ олшатыр тә різді акациялар ө седі. Шө лейт зонасына жақ ындағ ан сайын жаң быр ө те аз, ә рі 2-3 ай ғ ана тү сетін жерлерге қ ұ рғ ақ саванналар тә н.

Саванналарда шө птесін ө сімдіктер басым болғ андық тан ірі тұ яқ ты жануарлар кең таралғ ан. Мұ нда тек бө кендердің (антилопа) 40-тан аса тү рі, зебра, ұ зын мойын керіктер (жираф), буйволдар бар. Мадагаскарда шағ ын денелі маймылдардың ерекше тобын қ ұ райтын лемурлардың 26 тү рі мекендейді. Топталып тіршілік ететін Африкалық сурикат кездеседі. Лемур мен саяхатшылар ағ ашы Мадагаскар аралының символы болып табылады. Саванналар шө п қ оректі ірі жануарлар Африка пілі, мү йізтұ мсық тарымен жә не ө зен-кө л бойында тіршілі ететін бегемоттарымен де ә йгілі. Бұ л жануарлардың кө пшілігі негізінен саваннада кең таралғ ан жыртқ ыштарғ а қ орек болады. Жыртқ ыштардан арыстан, гепард, қ абылан, шиебө рі, қ орқ ау қ асқ ырларкездеседі. Ө зендерде қ олтырауындар тіршілік етеді. Ніл қ олтырауынының ұ зындығ ы 5-6 м-ге жетеді. Африка саванналарында қ ұ стар ө те кө п. Мұ нда жер бетіндегі ең ірі қ ұ с Африка тү йеқ ұ сы, жыландар мен кемірушілерді аулайтын ірі қ ұ с секретарь, ө те ә демі кішкентай шырынсорғ ыштар мекендейді. Кө лдер мен ө зен жағ алауларында қ оқ иқ аздар, тырна, кө кқ ұ тан, бірқ азандар, Африкада ғ ана кездесетін марабу тіршілік етеді. Жә ндіктерден, ә сіресе ауыл шаруашылығ ына ү лкен зиян тигізетін Марокко шегірткесі кең таралғ ан.

Саванналардан екі жақ қ а қ арай тропиктік шө лдер орналасқ ан. Олар ә сіресе, Солтү стік Африкада ү лкен ауданды алып жатыр. Сондық тан тропиктік шө лдерді Сахараның мысалында сипаттайық.

Сахарада жылдық жауын-шашын мө лшері 100 мм-ден аз, ішкі бө ліктерінде кейде бірнеше жылдар бойы жаң быр жаумайды. Бұ лт болмайтындық тан кү н сә улесі жер бетін қ атты қ ыздырады. Жазда кө лең кенің ө зінде ауа температурасы +40º, +50º С болады, ә сіресе шаң мен қ ұ мды боратып, аң ызақ қ ұ рғ ақ самум желі соқ қ ан кезде ыстық тан қ орғ ану ү шін жергілікті халық кең, ұ зын киім киіп, бетін тұ мшаланып жү реді. Ал тү нге қ арай кү рт тө мендеген температурадан адамдар қ алтырап тоң ады.

Жануарлар дү ниесі де шө л климатына бейімделген. Кө птеген жануарлар су іздеп алысқ а бара алады, кейбіреулері ұ зақ уақ ыт сусыз тіршілік етуге бейімделген. Сахарада бір ө ркешті жабайы тү йелер (дромедар), бө кендер, қ орқ ау қ асқ ырлар мен шиебө рілер, фенек тү лкісі, шағ ыл мысығ ы мекендейді.

Кемірушілер, улы жыландар, ү лкен сұ р келес (варан), ұ сақ улы жә ндіктер кө п.

Шығ ысқ а жә не солтү стікке қ арай Оң тү стік Африка шө лдері шө лей зонасына ауысады. Мұ нда тікенекті, жастық тә різді бұ талар мен сү ттіген, алоэ ө седі.

Субтропиктік қ атты жапырақ ты ормандар мен бұ талар Жерорта тең ізі жағ алауы мен Оң тү стік Африканың жағ алау бө лігіне тә н ө сімдіктер. Жерорта тең ізі жағ алауында тас емен мен тоз емені, зә йтү н ағ ашы, олеандр, фисташка, мә ң гі жасыл кипарис, атлас самырсыны, жабайы алмұ рт пен жү зім, ал Канар аралдарында бү лдірген жә не айдаһ ар ағ аштары ө седі. Оң тү стіктегі Кап тауларында ылғ алдың кө бірек тү суіне байланысты кап шамшаты, кү міс ағ аш, лавр жапырақ ты зә йтү н ағ ашы, тү йнекті жә не тамыржемісті ә демі ө сімдіктер, кап орхидеясы ө седі. Субтропиктік климат бұ л зонада цитрустарды ө сіруге мү мкіндік береді.