Банк табыстылығының экономикалық мәні олардың жіктелуі

Банктің табыстары олардың қ алыптасу кө здері

Банк табыстылығ ының экономикалық мә ні олардың жіктелуі

Коммерциялық банктердің негізгі қ ызметі – пайда табу. Сонымен қ атар қ алыпты дамып келе жатқ ан банктің жоспарында ағ ымдағ ы кезең ге бірнеше мақ сат кө зделеді, бірақ бір ғ ана мақ сат пайдамен байланысты болып келеді. Бұ л мақ сат дамушы бантердің сандық жә не сапалық кө рсеткіштері меншік капиталына жә не оның қ ұ рылымына, ресурстарды тарту кө здеріне, қ ұ рал-жабдық тарғ а бағ ытталғ ан салымына, банктердің ө німдерінің тү ріне, қ аржылық технологияларына, банктің техникалық базасына, меншікті ұ йымның қ ұ рылымына, ұ йымның қ ұ рылымына, ұ жымның ө зара қ арым-қ атынасына қ атысты болады.

Бұ л кө рсеткіштер ө ткізу жағ дайларында банктің жеткілікті пайдасында болады. Осы тү рлеріне байланысты пайда мынандай: ө з-ө зімен жә не банктің басқ ада мақ саттарына жеткен жағ дайына қ атысты екі мә нде болады. Осы екі мә н банктің сенімділік ө лшемін жә не клиенттер мен қ арыз алушылардың тартымдылығ ын кө рсетеді.

Пайда – банктің қ ызметінің негізгі қ аржылық нә тижесінің кө рсеткіші болып табылыды. Банктің пайдасының мө лшері бұ л қ ызметке қ атысушылардың бә ріне маң ызды. Банкке қ атысушылар салынғ ан капиталдың табыс нормасы сияқ ты пайдағ а қ ызығ ушылық танытады.

Қ арызшылар банктің несие беру мү мкіндігін жә не меншікті капиталдың мө лшерімен қ ұ рылымымен байланысты банктің басқ ада салым салу пайдасының жеткіліктілігіне қ ызығ уда, ал пайда – оның негізгі бір кө зі болып табылады.

Табыстылық пен пайдалылық - коммерциялық банктердің ең маң ызды тиімді кө рсеткіші болып табылады. Табыстылық ты талдау кезінде ең бастысы есеп берудегі сенімділікті сол бойынша қ арастыру болып табылады. Белгіленген стандартты қ олданбай пайда жеткілікті кө рінуі мү мкін, ал расында ол асырылуы немесе жалғ ан болуы мү мкін. [1]

Пайдалылық ты ө лшеу ү шін бірнеше ә діс қ олданылады, бұ лардың ә рқ айсысының артық шылық тары жә не жетістіктері бар. Коммерциялық банктердің біртұ тас жү йесі немесе бір банктің немесе басқ а банктермен пайдалылығ ын салыстырғ андағ ы бағ алы кө рсеткіші – пайданың активке қ атынасын кө рсетеді. Консервативті қ арыз инвестициялық саясат немесе тө тенше шығ ыс операциялар нә тижесі пайданың тө мен нормасы болуы мү мкін. Егерде салым сомасы жалпы депозиттер сомасына пропорционалды ү лкен емес болса, оларғ а деген пайыз шығ ындары тө лемі орташа сала дең гейін жоғ арлатуы мү мкін. Жоғ арғ ы пайданың активте қ атынасы банк қ ызметінің тиімді нә тижесі активте болуы мү мкіндігін немесе жалпы депозиттердің жинақ салымындағ ы тө мен ү лесі немесе активтен пайыздың ү лкен мө лшерлемесі болады. Банк соң ғ ы кездегі жағ дайда активтерден табыстың жоғ арлағ ан кезде жә не жоғ арыда кө рсетілген тә уекелдікте ө зін тә уекелге ә келу мү мкіндігі бар. Банктің пайдалылығ ының кө рсеткіші болып орташа активтер қ ұ нының қ айтарым коэффициентіне қ атынасы болып табылады. Ол келесі жолмен есептелінеді:

Салық тө ленгеннен кейінгі таза пайда, дивидентке дейінгі тө лем (1)

Активтің орташа қ ұ ны

498, 685 = 0, 00000433

Банктік жү йеде пайда кө лемі мен оның сенімділігін қ амтамасыз етеді жә не оның салымының қ ауіпсіздігіне кепілдеме береді. Жалпы алғ анда пайданың мө лшері ү ш ғ аламдық компонентке тә уелді: табыс, шығ ыс, салық жә не міндетті тө лемдерден тұ рады. Осығ ан сә йкес қ алыптастыру ү лгісі жә не пайданың анық талу мө лшерінде қ олданылуы келесі суретте кө рсетіледі:

+

-

-

=

Сурет 1. Банктің пайданы қ алыптастыруы

Пайданың соң ғ ы қ аржылық нә тижесі банктің есеп беру аралығ ында табыстың салыстыру жолымен анық талады. табыстың кемітіп кө рсетуі салық салынатын пайданың кемуіне ә келеді. Осығ ан байланысты есепке алудың толық тығ ының дұ рыстығ ын тексеру қ ажет. Есепке алудағ ы қ ателер салдарынан табыстың ө суі жә не басқ ада себептерден кері ә серін тигізеді, пайдадан тө лемдердің дә лелсіз қ айта қ айтарылуынан қ иындық тар туындайды.

Барлық табыс пен шығ ын баптарында есеп беру кезең інде таза пайда мен шығ ынның анық талуы қ осылады жә не осылармен бірге тө тенше баппен есепке алу бағ асындағ ы нә тижелер ө згерімі кіреді. Бірақ та пайда болғ ан жағ дайда белгілі баптар алынып тасталуы мү мкін. Мұ ндай екі жағ дай бар: елеулі қ ателіктерді тү зету жә не есепке алу саясатындағ ы нә тижелердің ө згерулері.

Барлық табыстар бабына есепке алу аралығ ындағ ы белгілі таза пайда кіреді жә не қ арапайым банк қ ызметінде пайда болады. Осығ ан байланысты кейбір жағ дайларда шаруашылық қ ызметі жә не тө тенше бабтар операциясы қ абілеттілігі пайда болады.[2]

Банк табыстары есептеу ә дісі бойынша тең гемен есептеледі жә не мыналардан тұ рады:

- тө мендегілер бойынша сыйақ ы (мү дде) алумен байланысты:

• Ұ лттық жә не басқ а банктердегі корреспонденттік шоттар;

• Ұ лттық жә не басқ а банктерде орналастырылғ ан депозиттер;

• Ұ лттық банк қ айта қ аржыландыруы ү шін жарамды қ азынашылық міндеттемелер мен басқ а да ө тімділігі жорғ ары бағ алы қ ағ аздар;

• сатуғ а арналғ ан бағ алы қ ағ аздар;

• басқ а да бағ алы қ ағ аздар;

• басқ а банктерге орналастырылғ ан салымдар;

• басқ а банктер ұ сынғ ан қ арыздар;

• клиенттерге берілген қ арыздар;

• капиталғ а жә не бағ ынышты борышқ а инвестиция;

- банктің келесі қ ызметтері бойынша комиссиялық табыстары:

• аударым операциялары;

• бағ алы қ ағ аздарды сату-сатып алу;

• шетел валюталарын сату-сатып алу;

• сақ тандыру операциялары;

• сенімгерлік операциялары;

• берілген кепілдіктер;

• шоттарды жә не клиенттердің салымдарын жү ргізу;

• басқ алары;

- пай, акция жә не басқ а да бағ алы қ ағ аздар бойынша дивидендтер;

- клиенттердің банкке есеп айырысу жә не кассалық қ ызмет кө рсеткені ү шін тө лемдері, клиенттердің телеграфтық (пошталық) жә не тағ ы басқ а шығ ындардың орнын жабуы;

- шетел валютасын, бағ алы қ ағ аздарды сату-сатып алудан тү сім;

- шетел валютасын, бағ алы металдарды жә не бағ алы қ ағ аздарды қ айта бағ алаудан тү скен табыс;

- кә сіпорындарғ а, ұ йымдарғ а, банктерге халық қ а кө рсетілген басқ а да қ ызметтер ү шін, соның ішінде инкассация ү шін тө лем;

- банк активін сатудан тү скен тү сім;

- банк шығ ындарының орнын жабу сомалары;

- есепті кезең де шық қ ан ө ткен кезең де табыстары (ө ткен жылдар қ ателерін анық тау нә тижесінде): ө ткен жылдарда алынғ ан алдын ала есептелінген пайыздар жә не комиссия, ө ткен жылдары банктің клиенттерге артық тө ленген талап етуге дейінгі сыйақ ы жә не комиссиялық ақ ы, алдында ү мітсіз деп есептен шығ арылғ ан қ арыздардың келіп тү суі, егер олар кү мә нді қ арыздар бойынша резервті кө бейтуге бағ ытталмаса;

- банк қ ызметкерлерінің олардың кінә сі есебінен банктің тө ленген айыппұ лдарының орнын жабуғ а тү сімдердің тү суі;

- алынғ ан айыппұ лдар, ө сімпұ л, тұ рақ сыздық тө лемі жә не басқ а да экономикалық санкциялар, соның ішінде есеп айырысу операцияларын орындау ережелерін бұ зғ аны ү шін клиенттерден алынатын айыппұ лдар, сонымен қ атар, мерзімінде жеткізбеу, корреспонденцияны жоғ алтқ аны ү шін байланыс кә сіпорынынан алынғ ан айыппұ лдар;

- банк меншігіндегі мү лікті жалғ а беруден тү сетін табыс, сонымен қ атар мә мілеге сә йкес факторингтік жә не форфейтингтік операцияларды жү зеге асырудан тү сетін тү сім;

- банк алатын басқ а да тү сімдер: сатылғ ан макулатура, металл сынығ ы, ө ң делген пломба, банк кө лігін пайдалану, істен шық қ ан материалдарды қ алдық заттар ретінде ө ткізуден тү скен табыс, негізгі қ орларды жоюдан тү сімдер, жұ мысшыларғ а ең бек кітапшасын жә не оларғ а қ осымша бет (вкладыш) беруден алынатын сомалар, тү гендеу кезінде анық талғ ан артық негізгі қ орлар, баланстан балансқ а ауыстыру тә ртібі бойынша қ абылданғ ан инвентарь қ ұ ны (сыйғ а тарту) жә не тағ ы сол сияқ ты.

- кү тілмеген жағ дайлар салдарынан туындағ ан басқ а да кү тілмеген табыстар.[3]

Кез келген кә сіпкерлік қ ызметтің ең маң ызды мақ саты – табыс табу болып табылады. Сонымен қ атар бухгалтерлік есептің ең басты қ ызметі – осы мақ саттарғ а жету жолындағ ы банктің жетістіктері мен сә тсіздіктерін анық тау жә не есептілікті кө рсету. Пайда – шаруашылық қ ызметті жү ргізу нә тижесіндегі капитал ө сімі; бұ л толық табыстан толық шығ ыстарды шегерге тең. Бірақ бұ л анық тамалар ә р тү рлі қ абылдануы мү мкін. Бухгалтерлер «бө лінбеген пайда немесе таза табыс» терминдерді қ олданғ анды жө н кө реді.

Таза табыс == табыс – шығ ыс (2)

Егер шығ ыс табыстан асып кетсе, онда жабылмағ ан шығ ын жайлы сө з қ озғ алады.

Шығ ындар – бұ л шаруашылық жү ргізуші субъектіге тиесілі келісімшарттар жә не оқ иғ алардың нә тижесінде, сонымен қ атар шығ ынның немесе акционерлік капиталды ү лестірудің нә тижесі болып табылатындарын қ оспағ андағ ы субъектіге ә серін тигізетін барлық басқ а да мә мілелер, оқ иғ алар мен жағ дайлар нә тижесінен капиталдың азаюы.

Табыс жә не шығ ыс ұ ғ ымдары ә р тү рлі анық талады. Жиі қ олданылатындары:

Табыс – есепті кезең аралығ ындағ ы активтер ағ ымы немесе ө суі немесе банк қ ызметінің табыс алуғ а бағ ытталғ ан жә не капиталды ө згерте алатын тү рлерінің нә тижесінде орын алғ ан, жалпы қ абылданғ ан есептілік қ ағ идаларына сә йкес ө лшенген жә не мойындалғ ан несиелік қ арыздың азаюы нысанындағ ы экономикалық пайданың кө беюі.

Шығ ыс - есепті кезең аралығ ындағ ы экономикалық табыстың активтердің кері ағ ыны немесе пайданылуы тү ріндегі азаюына ә келетін қ арыздардың пайда болуы, бұ лар меншікті капитал ү лесінің иелері арасында бө летіндерінен ерекше болады.[4]

Табыс банктің ө мір сү ру кө зі болып табылады. Банксіз табыс жоқ, табыссыз банк жоқ. Табыстың мә нін анық тау, бағ алау, жә не табысты уақ ытпен байланыстыру бухгалтерлік есептің негізгі мә селелері.

Табыстар екі тү рге бө лінеді: негізгі жә не негізгі емес қ ызмет тү рлеріне байланысты.

Нә тижелі шоттарды қ ұ ру тә сілін, табыстар мен шығ ыстардың қ ұ рамын, оларды есепке алу жә не есептеу тә ртібін Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкі анық тайды жә не сә йкес банкті басқ ару жә не оғ ан салық салу ү шін жеткілікті дең гейде тү сінікті болуы қ ажет.

Бухгалтерлік есептің жалпы қ ағ идалары тануды субъектінің қ аржылық есебіне бап енгізу ү рдісі ретінде анық тайды. Тану іске қ осылғ ан соманың есептің қ орытынды кө рсеткіштерінде кө рініс табуынан тұ рады.

Табыс жә не шығ ыс баптарын қ анағ аттандыру ө лшемдері мынадай:

- бап ө лшеу ү шін сә йкес негізде жә не іске қ осылғ ан сомағ а саналы бағ алау жү ргізу мү мкіндігіне ие;

- болашақ та экономикалық пайда алуғ а немесе жоғ алтуғ а негізделген баптар ү шін осындай пайдалар алынуы немесе алынбай қ алуы мү мкін ық тималдық кездеседі;

Табыстар ә детте мә міле орындалғ ан жә не тү сімді алу жә не оны ө лшеу мү мкіндіктеріне қ атысты қ атаң сенімділік болғ ан жағ дайда мойындалады. Шығ ыс немесе шығ ындар шығ ыс немесе алдында мойындалғ ан актив болашақ тағ ы экономикалық пайданы ұ стай алмағ ан жағ дайда мойындалады.

Ө німді сатудан тү скен табысты мойындаудың негізгі ө лшемдерінің бірі – сатушы сатып алушығ а сатылғ ан ө німге меншік қ ұ қ ығ ынан сыйақ ы жә не елеулі тә уекелдерді беруі болып табылады. Егер сатушы оны ө зінде қ алдырса, онда ереже бойынша, бұ л мә мілені сату ретінде тануғ а болмайды.

Ө німді ө ткізу кезінде табыс танылғ ан болса, онда табыс пен шығ ыстарды тану қ ағ идаларын қ олдану келесідей болуы мү мкін:

- ө ткізгенге дейін;

- ө ткізу кезінде;

- ө ткізгеннен кейін.

Ө німді ө ткізгенге дейін танылғ ан табыс. Екі ә діс арқ ылы жү зеге асырылады:

1) аяқ талғ ан мә міле, яғ ни мә міле аяқ талғ анкезде табыс жә не шығ ыс шоттарымен бірге барлық шоттар жабылады жә не жиынтық табыс мойындалады (ә детте қ ұ рылыс кезінде);

2) аяқ талу пайызымен – табыс, шығ ыс, жиынтық табыс ә р есепті кезең де қ ұ рылыс жобасының аяқ талуын бағ алау пайызы негізінде мойындалады.

Ө ткізу кезінде мойындалғ ан табыс. Табысты мойындау ү шін жағ дайлар – мә мілені орындау жә не тү сім алу мү мкіндігіне ә детте ө німді немесе қ ызметті ө ткізген кезде орындалуы мү мкін. Бұ л сату кезең і деп аталатын ә діс.

Ө ткізгеннен кейін танылғ ан табыс. Бұ л жерде екі ә діс қ олданылады: ақ ысын біртіндеп тө лейтіндей етіп сату жә не шығ ындардың орнын жабу.

Бірінші жағ дайда табыс сату кезінде емес, тек ақ ша алынғ ан жағ дайда ғ ана мойындалады. Екіншісі табыстардың немесе пайдалардың ақ ырғ ы ө ткізуін мойындауғ а болмайтын жағ дайда.

Табысты қ ызмет кө рсетілуі бойынша мойындау келесі ә дістермен жү зеге асады:

- нақ ты орындалу (бір операцияны орындау кезінде қ ызмет кө рсеткені ү шін алынғ ан табыстар есепке алу ү шін қ олданылады);

- ү йлесімді орындалу (кө п сатылы табыстарды мойындау ү шін қ олданылады);

- аяқ талғ ан орындалу (қ ызмет кө рсетуден тү сетін табысты есепке алу ү шін қ олданылады – орындалудың бірдей немесе бірдей емес кезең дер сериясы, олардың қ орытынды актісі қ ызмет кө рсету бойынша жалпы операцияларғ а байланысты айтарлық тай маң ызды);

- инкассолау (табыс ақ шалай қ аражат алынғ ан кезде мойындалады, себебі белгісіздік ө те жоғ ары).

Табыстар мен шығ ыстардың ә рбір тү рі банктің қ ызмет етуінің тиімділік дең гейін бағ алау ү шін жеке ашылады. Банктің қ аржы-шаруашылық қ ызметінің нә тижесі туралы есеп қ ұ ру ү шін табыстар мен шығ ыстар маң ызына қ арай сә йкестілік қ ағ идаларына сай топталады.

Табыстар жә не шығ ыстар баптарын бө лек ашып қ арастыруғ а алып келген жағ дайлар мыналарды қ амтиды:

- тауарлы-материалдық қ орлар қ ұ нының ө ткізудің таза қ ұ нына дейін, ғ имараттар мен қ ұ рал-жабдық тар қ ұ нының – қ алпына келтіру қ ұ нына дейін тө мендеуі, сонымен қ атар осындай тө мендеуді қ айта реверсиялау;

- банк қ ызметі қ ұ рылымының ө згеруі жә не қ ұ рылымның ө згеруі бойынша шығ ындарғ а арналғ ан кез келген резервтерді жою;

- жылжымайтын мү лік жә не қ ұ рал-жабдық баптарының істен шығ уы;

- ұ зақ мерзімді инвестициялардың істен шығ уы;

- ү зілген операциялар;

- сот ү рдістерін реттеу;

- резервтердің кү шін жоюдың басқ а да жағ дайлары.

Ә рбір ү зілген операция ү шін келесілер жү ргізіледі:

- ү зілген операция сипаттамасы;

- есепке алу мақ сатында операциялардың нақ ты ү зілу кү ні;

- ү зу ә дісі (сату немесе бас тарту);

- операцияны ү зуден тү скен табыс немесе шығ ын жә не оларды ө лшеу ү шін қ олданылатын есептілік саясаты;

- ә р есепті кезең де кү нделікті қ ызметтен сә йкес сомалармен тү сетін тү сім, табыс немесе шығ ын.[5]

Жалпы кө лемде елеусіз ү леске жә не бір реттік сипатқ а ие табыстар мен шығ ыстардың жеке тү рлері жеке аналитикалық жайғ асымғ а бө лімбей, банктің басқ а да табыстары мен шығ ыстары қ ұ рамында есептеледі.

Осылардың ә рбір тү рі клиенттерге ұ лттық жә не шетел валютасында қ ызмет кө рсетуге пайдаланыла алады. Ол ү шін валюталар шегінде ақ парат алуғ а мү мкіндік беретін жайғ асымдар (позиция) қ арастырылғ ан.

Жоғ арыда айтылып кеткендей, банк шығ ындары – бұ л есепті кезң е ішінде меншік капитал (дивидендтен басқ а) ү лесінің иелері арасында бө лінетін тү рінен ө згеше, капиталдың азаюына алып келетін активтердің жылыстауы немесе пайдаланылуы не болмаса қ арыздардың пайда болуы тү рінде экономикалық тиімділіктің азаюы.

Экономикалық шығ ындарды табыс алу ү рдісінде банк қ ызметтерін жә не ө німдерін пайдалану жә не тұ тыну ретінде анық тауғ а болады. Шығ ыстар тек банк ө німдері немесе қ ызметтері табысты қ алыптастыру ү рдісінде қ олданылғ ан кезде пайда болады. Шығ ыстардың бухгалтерлік есепшоттарында жә не қ аржылық есептілікте кө рініс табуы есептілік кезең де не кешігіп, не мерзімінен бұ рын орындалады. Есепті кезең қ абылданғ ан табыс тұ жырымдамасымен анық талады. Шығ ыстар ө німдердің немесе қ ызметтердің қ ұ ны тө мендеуі орын алғ анда немесе болашақ та бұ ларды пайдалану есебінен қ ұ н ө сімі ұ сынылмағ ан жағ дайда кө рініс табады. Ақ ша қ аражаттарының келіп тү суіне негізделген табыс тұ жырымдамасы шығ ыс шегу кезең іне уақ ыты бойынша шекті жақ ындатылып кө рсетілуі қ ажет.

Шығ ыстар есепке сә йкестілік қ ағ идасы бойынша себеп-салдарлық байланыс негізінде кө рсетілген табыспен мойындалады. Сә йкестілік тек табыстар мен шығ ыстар арасында негізделген байланыс бекітілген жағ дайда орын алады.[6]

1.2 Банк пайдасы жә не оның қ алыптасу кө здері

Коммерциялық банктердің табыс кө здеріне мынадай банктік бизнес тү рлерін жатқ ызуғ а болады:

• ссудалық бизнес;

• дисконттық бизнес;

• сақ тау бизнесі;

• банктік кепіл беру қ ызметі;

• бағ алы қ ағ аздармен жасалатын бизнес;

• салымдар қ абылдау жә не клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды жү зеге асыру бизнесі;

• басқ а банктермен корреспонденттік қ атынасқ а негізделген бизнес;

• дә стү рлі емес қ ызметтерді кө рсету бизнесі.

Ссудалық бизнес екі элементтен тұ рады: клиенттерге (жеке жә не заң ды тұ лғ аларғ а) ссудалар беру жә не бос ресурстарды басқ а коммерциялық банктерге уақ ытша пайдалануғ а пайыздық сыйақ ыда беру. Ссудалық бизнестен пайыз формасында табыс тү седі.

Дисконттық бизнес, тө ленбеген вексельдерді, чектерді жә не талаптарды банктің белгілі бір тө менгі бағ амен – дисконт негізінде сатып алуын сипаттайды. Дисконт бизнестің тү ріне факторинг операциясы айналымды жә не айналымсыз болуы мү мкін. Бірінші жағ дайда, банк тө леушінің тө лемеген міндеттемесін қ аражатты алушыдан (жабдық таушыдан) талап етуге қ ұ қ ылы. Ал екінші жағ дайда, банктің ондай қ ұ қ ығ ы жоқ, бірақ ол ондай операциядан тү сетін жоғ ары сыйақ ы ү шін тә уекелге барады. Факторингтік операциядан тү сетін сыйақ ының жоғ ары болуы, ө німді сатудан тү сетін жабдық таушының табысын азайтады. Мұ ндағ ы табыс екі элементтен тұ рады: 1) сатып алғ аннан тө лемнің тү суі арасындағ ы аралық та банктің несиелік ресурсын пайдаланғ аны ү шін тө ленетін пайыз жә не 2) факторинг операциясының тү ріне байланысты тә уекелге сә йкес шамасы ауытқ ып отыратын комиссиондық сыйақ ы. Факторинг операциясындағ ы комиссия пайызбен белгіленетіндіктен, факторингтік операциядан тү сетін табысты банктің пайыздық табысына жатқ ызады.

Сақ тау бизнесі банктің трасталық (сенім) жә не агенттік қ ызметтеріне негізделеді. Бұ л бизнес клиенттің мү лкін (жылжымайтын мү лік, бағ алы қ ағ аз, шоттағ ы қ аражатын) басқ арғ аны ү шін емес осы мү лікке байланысты клиенттің тапсырмаларын орындағ аны ү шін алатын комиссия формасындағ ы табыс тү рінде банкке табыс ә келеді. Мысалғ а, траст келісім-шарты негізінде банк клиентке шоттағ ы қ аражатын табыс ә келетін активтерге орналастыратындығ ына міндеттеме алады. Агенттік қ ызметте клиентпен нақ ты қ ай операцияғ а қ аража жұ мсау қ ажеттігін келісіп алады. Трасталық операцияларда тә уекел жоғ ары болуын қ алайды. Соғ ан сә йкес, трасталық операциялардан тү сетін комиссия мө лшері де агенттік қ ызмет кө рсетуден тү сетін табысқ а қ арағ анда біршама жоғ ары болып келеді. Мұ ндай ерекшелік, ө з кезегінде трасталық қ ызметен алынатын комиссиялық сыйақ ының қ ұ рылымын анық тайды. Ол мү лікті басқ арғ аны ү шін тө ленетін комиссиондық сыйақ ы мен жұ мыстың нә тижесі бойынша тө ленетін сыйақ ыдан тұ рады.

Бағ алы қ ағ аздармен бизнес мынадай элементтерді қ амтиды:

1) банктің ө зінің бағ алы қ ағ аздарын шығ ару;

2) оларды нарық та сату;

3) кә сіпорындарды жекешелендіруге байланысты қ ызмет кө рсетуде басқ а да эмитенттердің бағ алы қ ағ аздармен қ айталама нарық тағ ы операциялары.

Мұ ндай бизнестен тү сетін табыстар келесідей кө зден қ ұ ралады: 1) ө зінің жә не басқ а да эмитенттердің бағ алы қ ағ аздарын сату барысында бағ амдық айырмадан; 2) жекешелендіруге байланысты кө рсеткен қ ызметі (жекешелендірілетін кә сіпорынның есебін талап етілетін стандартқ а жеткізу, оның қ ұ нын бағ алау, акцияларын шығ ару жә не орналастыру, реестр жү ргізу) ү шін комиссия.

Банктің кепіл беру қ ызметі клиенттерге есеп айырысу ү шін жә не несие алу ү шін банктің ә р тү рлі формалардағ ы берген кепіл-хаты мен кепілдемесінен тү сетін ақ шалай сыйақ ы тү ріндегі табыс ә кә летін банктің қ ызметін сипаттайды. Егер клиент банк ү шін оның атын шығ аратын клиенттердің қ атарында болса, банк оғ ан ақ ысыз кепіл-хатын беруі мү мкін.

Салымдар қ абылдау жә не клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды жү зеге асыру бизнесі банкке мынадай формаларда табыс алуғ а мү мкіндік береді:

• комиссиондық сыйақ ылар:

а) шот ашқ аны ү шін;

б) шотты жү ргізгені ү шін;

• белгілі бір мерзім ішінде белгеленген комиссия (ақ ша белгісінде);

• айналымнан алынатын комиссия (айналымнан % тү рінде алу):

в) шот бойынша операциялар туралы кө шірме бергені ү шін;

г) шотты жабу ү шін;

д) қ олма-қ ол ақ ша беруге немесе есеп айырысуғ а байланысты операцияларды жү ргізгені ү шін.

• банктің корреспонденттік қ атынас бойынша басқ а банктердегі корреспонденттік шоттарындағ ы кредиттік қ алдық ү шін алатын пайызы;

• дә стү рлі емес табыс тү рлері банктің лизингтік, ақ параттық, кең ес беру, валюта айырбастауғ а байланысты, клиенттерге оқ ытып-ү йреткені ү шін жә не тағ ы басқ а алынатын табыстар. Мұ ндағ ы лизингтік операциялардан тү сетін табысқ а: лизингтік тө лемдер, пайыздық тө лем жә не комиссия жатады.

Банктің барлық табысын ү ш топқ а бө луге болады:

1. пайыздық табыстар;

2. банктік қ ызмет кө рсетуден алатын комиссиялар;

3. басқ а да табыстар (бағ амдық айырма, яғ ни баланстық қ ұ ны мен нарық тық қ ұ ны арасында айырма, алынғ ан айып пұ лдар, пенялар жә не тағ а сол сияқ ты.)

Пайыздық табыс пен комиссиялармен ұ штасуы мү мкін. Мысалғ а, несиелік жә не факторингтік операциялардан банк пайыздық тө лем мен комиссияғ а иеленеді.

Ссудалық пайыз – пайыздық табыстың басты кө зі ретінде банктің берген ссудалары ү шін қ арыз алушылардың тө лейтін тө лемі болып табылады. Ссудалық пайызды мынадай белгілерге байланысты жіктеуге болады:

• несие формасына қ арай: коммерциялық, банктік, тұ тыну несиелерінің пайызы жә не тағ ы сол сияқ ты;

• несиелік мекеменің тү ріне байланысты: Орталық банктің есепке алу пайызы, банктік, ломбардтық;

• ссудалардың мерзіміне қ арай: қ ысқ а мерзімді сссудалар бойынша пайыз, ұ зақ мерзімді ссудалар бойынша пайыз;

• ссудалардың тү ріне байланысты: овердрафт бойынша айналым қ ұ ралдарына берілген ссудалар, вексельдерді есепке алу, мақ сатты ссудалар бойынша пайызы;

• операциялар тү рлеріне қ арай: қ арыздар бойынша пайыз, банкаралық несиелер бойынша пайыз, депозиттік пайыз;

• есептеу тә сіліне қ арай: жай жә не кү рделі, қ арапайым жә не тура жә не тағ ы басқ а.

Комиссия – банктік операция ү шін сыйақ ы, латын тілінен аударғ анда “comissio” сө зі тапсырма дегенді білдіреді. Оның мө лшеріне кө рсетілетін қ ызметтердің ө зіндік қ ұ ны мен қ ажетті пайда жатады.

Табыс кө здері екіге бө лінеді:

•Тұ рақ ты, оғ ан банктік қ ызметтен алынатын пайыздық жә не пайызсыз табыстар жатады;

• Тұ рақ сыз, оғ ан қ айталама нарық тағ ы бағ алы қ ағ аздармен жасалатын операциялардан жә не кө зге кө рінбейтін операциялардан алатын табыстарды жатқ ызуғ а болады.[7]

2. БАНКТІҢ ТАБЫСТАРЫ МЕН ПАЙДАСЫНА ТАЛДАУ («БАНК ЦЕНТР КРЕДИТ» АҚ МЫСАЛЫНДА)

2.1 Банктің табыс кө здері мен пайдасын талдау

Банктің кірістерін талдау коммерциялық банктің қ ызмет етуінің нә тижелерін зерттеуге, сонымен қ атар оның коммерциялық кә сіпорын ретінде тиімділігін бағ алауғ а мү мкіндік береді. Банк қ ызметінің нә тижелілігін талдауы кірістер мен шығ ыстардың талдауынан басталып, пайданы зерттеумен аяқ талады. Ал қ аржылық қ ызметін талдау банк балансының ө тімділігін талдаумен бір уақ ытта жү ргізіледі, алынғ ан нә тижелер кезінде жалпы банктің сенімдлігі жө нінде тұ жырым жасалады.

Банк қ ызметінің нә тижелерін талдау процессінде ә ртү рлі ә діс-тә сілдер қ олданылады:

- банктің балансының кіріс жә не шығ ыс аналитикалық шоттардың экономикалық негізделген топтамалар;

- қ ұ рылымдық талдау;

- тоқ сан жә не жылдық мә ліметтер бойынша банк қ ызметінің қ аржылық нә тижелерінің кө рсеткіштерінің динамикасын бағ алау;

- қ аржылық нә тижелерінің кө рсеткіштерінің ә ртү рлі факторларғ а тә уелділігінің дә режесін айқ ындау;

- жекелеген факторлардың сандық ә серін экономикалық бағ алау мен олардың мазмұ ны;

- алынғ ан кө рсеткіштерді ұ сынылатын дең геймен салыстыру.

Банктің қ ызметін талдаудың мақ саты банктің пайдалылық тың ө су резервтерін айқ ындау жә не бұ ның негізінде пассив жә не актив операциялар аясында сә йкес саясатты жү ргізу бойынша банк жетекшілігіне ұ сыныстарды дайында.[8]

Коммерциялық банктердің кірістерді бағ алаудың негізгі ә дістемелерін қ арастырайық.

Банк табыстарын талдау.

Ең бірінші, кезең ішінде алынғ ан банктің кірістердің жалпы сомасын есептеп, ә ртү рлі банк операцияларын жү ргізуден тү скен табыстар тү рлеріне бө лу керек. Жиынтық кірістер, ә детте, пайыздық жә не пайыздық емес кірістерге бө лінеді.

Пайыздық кірістерге:

- тең гемен алынғ ан қ арыздар бойынша есептелген жә не алынғ ан пайыздар;

- шетел валютадағ ы қ арыздар бойынша есептелген жә не алынғ ан пайыздар.

Пайыздық кірістер қ ұ рылымы мына тү рінде беріледі:

- банкаралық қ арыздыр бойынша алынғ ан пайыз кірістері;

- коммерциялық қ арыздар бойынша тү скен пайыз кірістері.

Пайыздық емес кірістерге:

- инвестициялық қ ызметтен тү скен табыстар (бағ алы қ ағ аздар бойынша дивидендтер, кә сіпорындардың ұ йымдардың бірлескен қ ызметінде қ атысуынан табыстары, тағ ы басқ а)

- валюталық операциялардан кірістері;

- алынғ ан комиссия мен айыппұ лдардан кірістері;

- басқ а да кірістері.

Банк кірістеріне талдау жү ргізгенде жалпы сомада немесе сә йкес кіріс тобындағ ы ә рбір тү рінің ү лес салмағ ы анық талады. Кірістер баптарының динамикасы алдындағ ы кезең дерімен, соның ішінде тоқ сандармен салыстыруғ а болады. Банктердің тұ рақ ты ө сімі бірқ алапты қ ызмет пен басқ ару туралы дә лел етеді.

Ірілендірілген баптар бойынша банктердің кірістер қ ұ рылымына талдау жасағ аннан кейін жалпы кірістер кө лемінде ең кө п ү лес салмақ алатын ірілендірілген бабын қ алыптастыратын кірістер қ ұ рылымын зерттеу керек.[9]

Нақ ты бантің біруақ ытта кірістер мен баланс активінің қ ұ рылымының динамикасын талдап, банктің активтерінің барлығ ы бірдей табыс ә келмейтін активтерге қ атысты (мысалы, кассадағ ы жә не корреспонденттік шоттардағ ы қ аражаттар, Орталық Банктердегі резервтері жә не меншікті негізгі қ ұ ралдар), жә не бағ алы қ ағ аздар жә не банкпен сатып алынғ ан басқ а да қ атысу қ ұ қ ық тары, бірлескен қ ызмет жә не материалды активтер. Яғ ни бұ лардың сапасы жоғ ары емес деп айтуғ а болады. Сонымен, коммерциялық банктің кірісі қ арыз инвестициялық операциялар бойынша пайда нормасына, қ ызмет кө рсеткені ү шін банкпен алынғ ан комиссионды тө лемдер мө лшеріне, активтер сомасы мен қ ұ рылымына тә уелді.

Талдаудың келесі кезең і – сапалы. Яғ ни бұ л банктің кірістер дең гейіне ә сер ететін факторлардың ө згеруіне ә келетін себептерін айқ ындап алуғ а мү мкіншілік береді. Коммерциялық банктің жиынтық кірістің ең маң ызды қ айнар кө зі болып қ арыздарды ұ сыну («Ностро» шоттар бойынша пайыздарды қ оса алғ анда) табылады.

Несие саясатын жасағ ан кезде барлық банктер пайда сияқ ты факторды ескереді. Пайдағ а ү лкен мұ қ таждығ ы бар банк ө те қ атаң несие саясатын жү зеге асыруы тиіс. Мұ ндай саясат мерзімді жә не тұ тыну қ арыздардың салыстырмалы жоғ ары ү лесінде кө рініс табады.

Қ арыздыр бойынша пайыз ставкаларда банкпен жеке берілген ә рбір қ арыздың ерекшелігі де, сонымен бірге қ арыз капиталдар нарық тарында қ арызғ а деген сұ раныс пен ұ сыныстың қ атынасы бейнеленеді.

Қ арыздыр бойынша пайыз ставканың дең гейіне, оғ ан тә н тә уекелдің дә режесі, оның мө лшері, мерзімі, ө теу ә дісі ә сер етеді.[10]

Банктің пайыздық кірістерін талдау ү шін ұ сынылғ ан қ арыздырды жіктеу дұ рыс еді. Мысалы, қ арыз алушылар топтамасы бойынша: жеке тұ лғ алар, ө неркә сіп, ауыл шаруашылық кә сіпорындар, сауда ұ йымдары, қ аржы-несие мекемелері, тағ ы басқ а. ә рбір топ бойынша банк ұ сынылғ ан қ арыздың сомасы, қ амтамасыз етілуі жә не оның сапасы, ө теу, пайыз тө лемдері, пайыз ставка дең гейі туралы мә ліметтерді талдайды.

Пайыз кірістерді талдау кезінде жалпы тү рде жә не ә рбір қ арыз операциялардың табыстылық тың орташа дең гейін бағ алауғ а мү мкіндік беріледі.

Мұ ндай кө рсеткіштер ретінде:

- барлық қ арыз шоттар бойынша жиынтық пайыздың кірістердің орташа қ алдық тарғ а қ атынасы;

- қ ысқ а мерзімді қ арыздар бойынша орташа қ алдық тарғ а қ ысқ а мерзімді қ арыздар бойынша алынғ ан пайыздардың қ атынасы;

- ұ зақ мерзімді қ арыздар бойынша орташа қ алдық тарғ а ұ зақ мерзімді алынғ ан пайыздардың қ атынасы;

- зерттелетін топ бойынша орташа қ алдық тарғ а қ арыздырдың жекелеген топтар бойынша алынғ ан пайыздардың қ атынасы.

Осы кө рсеткіштердің динамикасы қ андай қ арыз операциялар есебінен пайыз табыстары ө сетінін кө рсетіп отырады. Пайыздық емес табыстардың талдауы банк табыстарды алудың несиелік емес кө здерін қ аншағ а тиімді пайдалана алатынын кө рсетеді. Сонда оларды операциялар тү рлері бойынша динамикада талдайды.[11]

Коммерциялық банктердің табыстың қ айнар кө зі ретінде мә ні бойынша бағ алы қ ағ аздар мен операциялардан тү сетін табыстар болады. Осы табыстардың мө лшері инвестициялық қ оржынының мө лшері мен қ ұ рылымына жә не ә ртү рлі бағ алы қ ағ аздардың табыстылығ ына байланысты. Банктер жү йелі тү рде ағ ымдағ ы ө тімділігі бар бағ алы қ ағ аздардан табысты алу мү мкіншілігін салыстырып отырады. Жоғ арыда айтылғ андай, бағ алы қ ағ аздармен операцияларды жү ргізу ү шін қ аражаттарды ө тімді қ аражаттарда қ ажеттілік қ анағ аттандырылғ аннан кейін бө лінеді. Сонымен, инвестициялық операциялардың бағ ынышты сипаты олармен басқ аруды қ иындатады жә не қ ор операциялардан табыстардың біркелсіздігін кү шейтеді.

Бұ дан басқ а, инвестициялық операциялармен басқ арудағ ы қ иыншылық тардың себебі: бағ алы қ ағ аздардан табысының активтердің қ ұ нының ө сімі, пайыз, дивиденд тү рінде болатынында.

Купон ставкасы – эмитентпен тө ленетін номиналғ а қ атысты пайыз. Ағ ымдағ ы табыс купон табысын нарық қ ұ нына бө лу арқ ылы шығ арады. Бұ л кө рсеткіш облигацияларғ а қ арағ анда, артық шылық ты акциялардың табыстылығ ының ө згеруін бағ алау ү шін жиі қ олданылады, себебі, мұ нда ө теу кезіндегі қ ұ ны есепке алынбайды жә не пайыздың тө ленуі ұ зақ мерзімде жү ргізіледі. Ө теу мерзімін есепке алумен табысы тұ рақ ты табысы бар инвестициялардың табыстылығ ының ең жағ ымды кө рсеткіші болып табылады. Сонда купон ставкасы, ө теу кезіндегі қ ұ ны, сатып алу бағ асы жә не ө теуге дейін қ алғ ан мерзім есепке алынады.

Жыл сайынғ ы ө сімі немесе шегерімі ү стеме немесе айырманың (нарық бағ асы мен номинал арасындағ ы айырма) ө теуге дейін жылдар санына қ атынасы ретіндегі есептеледі.

Берілген формула ә детте егер сату бағ асы номиналғ а жақ ын болса ө те нақ ты нә тиже кө рсетеді. Бірақ мұ нда ескеретін жә йт, егер нарық қ ұ ны мен номинал арасында ү лкен ауытқ ушылық болса, онда қ ате пайда болады, себебі осы формулада купон табыстарының уақ ыт мерзімімен ү стемені ө тейтіндігі немесе шегерімін тө лейтініні ескерілмеген.[12]

Банктің кіріс талдаудың келесі бір ә дістемесі.

Банк кірістерін талдау.

Банктің кірістерінің қ ұ рылымдық талдауы табыстың ә рбір тү рінің ү лесін жә не оның бағ ытын айқ ындауын білдіреді. Мақ саттары:

- табыстылық тың негізгі факторын анық тау;

- болашақ та сақ тау мү мкіншілігі болу ү шін табыстылық тың негізгі факторына сә йкес банктік қ ызметтерінің мақ саты нарығ ын зеттеу;

- табыстылық тың тұ рақ тылық дә режесін анық тыу.

Берілген ә дістеме банк табыстардың келесідей жіктелуі қ арастырылғ ан:

- тең гедемен қ ысқ а мерзімді, орта мерзімді, ұ зақ мерзімді қ арыздар бойынша алынғ ан пайыздар;

- басқ а банктерге берілген қ арыздар бойынша пайыздар;

- валютадағ ы қ ысқ а мерзымді, орта мерзімді, ұ зақ мерзімді қ арыздар бойынша алынғ ан пайыздар;

- шетел корреспонденттер шоттар бойынша алынғ ан пайыздар;

- кепіл мен аккредитив операциялар бойынша табыстар;

- бағ алы қ ағ аздармен операциялар бойынша табыстар;

- пай мен акциялар бойынша табыстар;

- тағ ы басқ а.

Коэффициенттер негізінде табыстар дең гейін бағ алау кезінде мыналар жү ргізіледі:

- Коэффициенттің нақ ты мә нін жә не банк табыстылығ ы бойынша оның рейтингінің ө згеруін анық тауғ а мү мкіншілік беретін нормативті дең гейін салыстыру;

- Есепті жә не алдың ғ ы кезең дегі коэффициенттің нақ ты мә нінің динамикасын талдау, алғ ашқ ы екі коэффициенттердің тө мендеуі жә не соң ғ ының ө суі банк рейтингін тө мендетеді;

- Алдың ғ ы кезең мен салыстырғ анда есептік кезең дегі коэффициенттердің ө згеруін анық тайтын факторларды талдау;

Соң ғ ы тұ жырым тек коэффициенттің дең гейін ғ ана емес, оның ө згеру факторларын анық тайды.

Тағ ы бір ә дістемесі келесідей. Табыстарды талдау – табыстарды стандартты жіктелуі берілген. Мұ нда табыстылық сипаты бойынша активтерді топтастыру табыс ә келетін жә не ә келмейтін активтерді айқ ындап алуғ а мү мкіншілік береді. Жиынтық табыстарын мына тү рде кө рсетуге болады:

Жиынтық табыстар = Операциондық + Банктік емес + Басқ а да (7)

Жиынтық табыстар = 183, 081+22, 824=205, 905

Табыстылық баптарының динамикасы кө лденең талдау жү ргізу арқ ылы зерттеледі. Операционды табыстардың ө су қ арқ ындарының біркелкілігі банк қ ызметін басқ арудағ ы жоғ ары кә сіптілігі туралы дә лел етеді.

Келтірілген ә дістемелердің талдаулардың ө зіндік артық шылық тары да, кемшіліктері де орын алады. Біріншісі: жұ мыстағ ы қ арапайымдылығ ы, ақ паратқ а қ ол жетімдігі, есептеудегі оң айлығ ы. Кемшіліктері: салыстырмалы талдау мақ сатымен рейтингтік кестелерді қ ұ руғ а мү мкіншіліктің болмауы, сипаттамалардың шектеулігі.[13]

№2-нысаны кірістер жө ніндегі есеп беру қ орытынды айналымдарды жә не қ аржылық есеп кестесін ескере отырып жасалғ ан баланстың негізінде қ ұ растырылады.

Банктің табыстары мен шығ ыстары жө ніндегі есепті ашып кө рсету немесе оның қ аржылық есептілігіне ескертулер бухгалтерлік есептің басқ а да стандарттардың талабына сә йкес ұ сынылатын ақ паратқ а қ осымша оны келесідей шығ ыс жә не табыс бабтарын ө здеріне қ осуы тиіс, бірақ мұ нымен шектелмеуі керек:

- сыйақ ы тү ріндегі жә не ұ қ сас (аналогты) табыс;

- сыйақ ы тү ріндегі шығ ыс жә не ұ қ сас (аналогты) шығ ыс;

- дивидент тү ріндегі табыс;

- комиссиондық жә не алым тү ріндегі табыс;

- комиссиондық жә не алым сомасын тө леу шығ ындары;

- шығ ындарды шегергендегі бағ алы қ ағ аздарды сату нә тижесінде алынғ ан табыс;

- шығ ындарды шегергендегі басқ а да бағ алы қ ағ аз бойынша табыс;

- басқ а да операциялық табыс;

- қ арыз алумен байланысты шығ ындар;

- жалпы ә кімшілік шығ ындар;

- басқ а да операциялық шығ ындар.

Банктік операцияларды жү ргізу нә тижесінде банктің алатын негізгі табыстарының тү рлеріне сыйақ ы, қ ызмет кө рсеткені ү шін алым, комиссиондық жә не бағ алы қ ағ аздар операцияларының нә тижесі жатады. Табыстың ә рбір тү рі банк қ ызметінің тиімділігін бағ алауғ а мү мкіндік алатындай бө лек ашып кө рсетіледі.

Банктің банктік операцияларды жү ргізу нә тижесінде пайда болатын шығ ындарының негізгі тү рлерінде сыйақ ы, комиссиондық қ арыздар бойынша шығ ындар инвестицияның, баланстық қ ұ нының тө мендеуімен байланысты шығ ындар, сонымен бірге жалпы ә кімшілік шығ ындар жатады. Шығ ындардың да ә рбір тү рі банк қ ызметінің тиімділігін бағ алауғ а мү мкіндік алатындай бө лек қ арастырылады.[14]

Сыйақ ы тү ріндегі табыс мынадай жағ дайларда танылады:

- мә міле жасаумен байланысты банкке экономикалық тыбыстың тү су ық тималдығ ы бар болса;

- табыс сомасы жоғ ары дең гейлі сенімділікпен бағ аланғ ан болса.

Мә мілеге сә йкес, банктерде контрагенттік ақ шасын пайдаланғ аны ү шін кезінде шығ ындар пайда болытын жағ дайларда ғ ана сыйақ ы тү ріндегі шығ ын танылады.

Активтерден (міндеттемелерден) алынғ ан нақ ты табысты (шығ ысты) есепке алатын уақ ыт арақ атынасы негізінде сыйақ ы тү ріндегі табыс танылады.

Банктің табыстыры мен шығ ыстары Қ азақ стан Республикасы «Бухгалтерлік есеп жә не қ аржылық есептілігі» Заң ына 5-бабына сә йкес бухгалтерлік есептің негізін қ алайтын барлық принциптерін ескереді. Тө лемі келесі жылдары жү ргізілген жыл ү шін банктің табысы жылдар аяғ ында есептелінеді. Тө менде кө рсетілетін операциялардан туындайтын табыстар таза негізде анық талады:

- сатып алуғ а арналғ ан бағ алы қ араздардың шығ уы жә не олардың баланстық қ ұ нындағ ы ө згерістер;

- шетел валютасымен жә не қ ымбат металдармен жү ргізілген дилингтік операциялар;

- сатуғ а жарамды, сол сияқ ты жә не ө теуге дейін ұ сталатын қ ұ нды қ ағ аздардың шығ уы жә не капиталғ а инвестиция салу.

Қ азіргі сә тте табыстардың қ ұ рамына қ осылып қ ойылғ ан сомаларды алу мү мкіндігіне қ атысты кү мә нділік пайда болса, олар табыстың бастапқ ы танылғ ан сомасына тү зету жү ргізу арқ ылы танылады.

Банк ө зінің активтеріне жә не баланстан тыс міндеттемеллеріне сыныптама жү ргізіп, оларғ а қ арсы Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық банк белгіленген шарттар бойынша провизияғ а жә не резервтерге қ ажетті соманы анық тайды. Провизияларғ а толық сомада қ алыптастырылуы керек жә не табыстың бар жоқ тығ ына тә уелсіз байланыссыз банк шығ ынына жатқ ызылуы керек. Қ азіргі сә тте шығ ындардың қ ұ рамында тұ рғ ан сомаларды банктің тө лемеуі немесе қ олданбауы жө нінде сенімділік бар болатын болса, олар шығ ындардың бастапқ ы танылғ ан сомасына тү зету ретінде танылады.

Бұ рын есептен шығ арылып тасталғ ан дебиторлық борыштар қ айтарылғ ан жағ дайда, келіп тү скен сомалар ағ ымдағ ы жылы олар қ ай шоттардың есебінен шығ арылса, сол баптардың орнын толтырады. Табыстар жө ніндегі есепте аздық ү лесі 1001 символы бойынша таза табысты азайтатын кө рсеткіш ретінде бө лек бапта кө рсетіледі. Бас банк пен еншілес компания арасында кредиторлық жә не дебиторлық қ арыздар болатын болса, бас банктің немесе еншілес компанияның борыштарын сол сияқ ты табыстар жә не дивидендтер бойынша топ ішілік операцияларды алып тастағ ан дұ рыс.

Соң ғ ы қ аржылық нә тиже – пайда немесе шығ ын – есепті кезең аралығ ында банк алғ ан шығ ыстар мен табыстарды салыстыру арқ ылы анық талады. Осығ ан байланысты табыстардың азаюы салық салынатын табыстың, орталық тандырылғ ан қ орларғ а жә не резервтерге аударымдардың тө мендеуіне, дивидендтердің азаюына негіз болатынын ескере отырып, олардың толық тығ ын, дұ рыстығ ын, мерзімділігін жә не бухгалтерлік есепте кө рініс табуы тексеру қ ажет. Керісінше, есептегі қ ателіктер салдарынан жә не басқ а да себептер мен табысты асырып кө рсету кері нә тиже туындады, қ айтарылуы ө те қ иынғ а тү сетін табыстан негізсіз тө лемдер жү ргізуге алып келеді.[15]

Банктің табыстары мен шығ ыстары есептіліктің, сақ тық жә не сә йкестіліктің негізгі халық аралық принциптерін негізге ала отырып танылады.

Ә детте есепті кезең аралығ ында танылғ ан табыстар мен шығ ыстардың барлық баптары таза пайданы немесе шығ ынды анық тауда қ олданылады. Осылармен бірге таза пайданы анық тауғ а тө тенше баптар жә не есепті бағ аларды ө згерістер нә тижелері қ олданылады. Осындай екі жағ дай бар: маң ызды қ ателерді тү зету жә не есептеу саясатындағ ы ө згерістер нә тижелері.

Іс жү зінде есепті кезең дегі таза табысты немесе шығ ынды анық тауда қ олданылытын барлық кіріс жә не шығ ыс баптары банктің кү нделікті қ ызметі барысында пайда болады. Сондық тан тек кейбір жағ дайларда ғ ана шаруашылық қ ызмет немесе операция тө тенше баптың пайда болуына ә келеді.

Тө тенше баптар – кә сіпорынның кү нделікті қ ызметінен айқ ын ерекшелінетін шаруашылық қ ызмет немесе операциялардың жү зеге асуы нә тижесінде пайда болатын табыстар немесе шығ ындар, сондық тан олар жиі жә не ылғ и да пайда болады деп кү тілмейді.

Шаруашылық қ ызмет немесе операциялардың тө тенше баптардың пайда болуына негіз болатын жағ дайлары активтердің экспроприациясы немесе жер сілкінісі, басқ а да дү лей апаттар.

Тө тенше баптардың сипатын жә не сомасын ашу табыстар жә не шығ ындар есебі қ ұ рамында немесе қ аржылық есеп ескертулерінде жасалғ ан кезде табыстар жә не шығ ындар есебінде жасалынуы мү мкін.

Ү зілген операциялар нә тижелері ә детте кү нделікті қ ызметтен тү сетін пайдағ а немесе шығ ынғ а енгізіледі. Алайда кейбір жағ дайларда ү зу шаруашылық қ ызметінің немесе қ алыпты емес операцияларды жү зеге асыру нә тижесінде пайда болса жә не олардың ү немі қ айталанып отырылуы қ арастырылмаса, ү зу нә тижесінде пайда болғ ан табыс немесе шығ ын тө тенше баптар ретінде қ арастырылады.[16]

Экономикалық қ ызметке тә н белгісіздік салдарынан қ аржылық есептің бірнеше баптары нақ ты ө лшене алмайды. Бұ л жағ дайда соң ғ ы мә ліметтерді қ оса есептегендегі пікір таластарды енгізетін бағ алау ү дерісі жү ргізіледі. Мысалы, ү мітсіз қ арыздар, тауарлы-материалдық қ алдық тардың ескіруі, пайдалы қ ызмет ету мерзімі немесе амортизацияланылатын активтердің экономикалық пайдасын тұ тынудың кү тілетін ү лгісінің бағ асы талап етілуі мү мкін. Тиімді бағ аларды пайдалану қ аржылық есептерді қ ұ рудың маң ызды бө лігі болып табылады жә не олардың нақ тылығ ының дә режесін тө мендетпейді.

Ә р тү рлі кезең дердегі қ аржылық есептердің сә йкестілігін қ амтамасыз ету мақ сатында, есептік бағ алардағ ы ө згерістердің бұ рын кә улігі кә сіпкерліктен тү скен табыс немесе шығ ындар есебіне қ осылғ ан бағ аларғ а ә сері таза пайда немесе шығ ын қ ұ рамына енгізіледі.

Қ аржылық есептерді толтыру кезінде қ ате математикалық дұ рыс есептемеулер нә тижесінде, есеп саясатын қ олдануда, фактілерді дұ рыс талқ ыламау, жалғ ан мә ліметтер алу немесе абайсыздық нә тижесінде туындауы мү мкін. Тү зетулер, соның ішінде кезекті кезең дегі ә детте ағ ымдағ ы жылдағ ы таза табыс немесе шығ ынды анық тауғ а негізделеді.[17]

Болашақ та кезең дерге қ атысты маң ызды қ атенің тү зетілуі сомалары есеп беруде бө лінбеген пайданың бастапқ ы сальдосын тү зету жолымен жү ргізіледі.

Кезекті кезең нің салыстырмалы мә ліметтерін қ оса есептегендегі қ аржылық есеп беруде маң ызды зор қ ателер сол қ ате жіберілген есепті кезең де тү зетілгендей етіп ұ сынылады. Сондық тан ә р ұ сынылғ ан есепті кезең ге жататын тү зету сомасы оның таза табысын немесе шығ ынын қ амтиды. Ұ сынылғ ан кезең дердің ең алғ ашқ ысының бө лінбеген пайдасының алғ ашқ ы сальдосы қ аржылық есеп берудегі салыстырмалы мә ліметтерге енгізілген кезең нің алдындағ ы жататын тү зету сомаларына тү зетіледі. Ө ткен жылдардағ ы қ аржылық мә ліметтерді баяндау сияқ ты кезекті кезең дерге кө рсетілген кез келген басқ а мә ліметтер де басылымдарғ а қ айта шығ арылады.

Табысқ а кірістірілген қ аражатты алу мү мкіндігіне қ атысты белгісіздік туындағ ан жағ дайда, алынбағ ан немесе алынуы мү мкін емес сома алғ ашқ ы мә ліметтерді тү зету ретінде танылады.

Банк ө з активтерін жіктейді жә не соларғ а қ арсы Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкісі анық тағ ан шарттарына сә йкес қ ажетті мә жбү рлі шығ ындарды анық тайды. Мә жбү рлі шығ ындарды қ ұ ру банктің шығ ысы ретінде танылады.

Егер шығ ынғ а қ осылғ ан соманы банктің тө лемеуіне немесе пайдаланбауына қ атысты сенімділік пайда болса, онда олар басында мойындалғ ан шығ ындарды тү зету ретінде танылады.

Алғ ашында есептен шығ арылғ ан активтердің сомасын қ айтару осы есептен шығ ару жү зеге асырылғ ан баптардың орнын толтырады.

Банк пайдасын макрореттеу оны тө мендету ү шін қ ызмет етеді жә не баланстық пайда мен таза пайдағ а қ атысты болып келеді. Сонымен қ атар жиынтық сомаларына толығ ымен тә уелді болатын жә не солармен қ атар ө сіп отыратын міндетті тө лемдер тү рі бар. Яғ ни табыс ө скен жағ дайда, оғ ан осы ү рдіспен ө суіне жол бермей, сә йкесінше шығ ыстарда ө седі. Жә рдемақ ығ а, жарнамағ а, амортизацияғ а, резервтерге, негізгі қ ұ ралдарды, техниканы жә не қ ұ рал-жабдық тарды сатып алу шығ ындарының шектен тыс кө п болуы банктің таза табысын азайтады.

Микрореттеу мақ саты баланстық жә не ә р уақ ытта максималдау кезіндегі салық салынатын табыстың азаюы болып табылады. Баланстық табыстың кө беюі таза имидждік ауыртпалық ты кө тереді: банк балансын баспағ а шығ ару, баспағ а шық қ ан банктердің кезекті рейтингіде алатын орнының жоғ арылау мү мкіндігі – банктің нақ тылығ ымен жағ дайымен тікелей балансты жә не оның болашақ тағ ы даму мү мкіндіктерін анық тайтын, экономикалық маң ызды зор жә не ө мір сү руін қ амтамасыз етуші мә селе.

Табысты макрореттеу ә дістері: несие бойынша пайыздарды тө мендету, депозиттер бойынша пайыздарды есептеу жолымен қ ызметкерлердің ең бека&