Кiрiспе

Мемлекетiмiздiң президентi Н. Ә. Назарбаевтың 2009 жылы 6 наурызда Қ азақ стан xалқ ына жолдауында топырақ тың қ ұ нарлылығ ына жә не мемлекетiмiздiң экономикалық потенциалы ретiнде сапалы жә не қ атты жаздық бидай сорттарын енгiзуге жә не оның сақ талуына кө п кө ң iл бө лдi. Бидай ауылдық жердiң жә не мемлекетiмiздiң тұ рақ ты дамуына ә сер ететiн факторлардың бiрi [1].

Республикамыз қ ұ рғ ақ аймақ қ а жататындық тан соң ғ ы жылдары аймақ тардың шө лдi жерге айналуы кү шейдi, топырақ тың қ ұ нарлылығ ы тө мендейдi, эрозия процесi артты, гумус қ абаты азайды. Концепцияда кө рсеткендей, айтылғ ан керi процестер агротеxнологияны, ғ ылыми негiзделген егiн шаруашылығ ын сақ тамағ андық тан жә не тың айтқ ыш енгiзудi азайтудың арқ асында болғ ан [2].

Ауыл шаруашылық дақ ылдардың ө нiмдiлiгiн кө терудiң бiрден бiр жолы топырақ қ а минералды тың айтқ ышты бiрқ алыпты енгiзу. Топырақ тан дақ ылмен бiрге кеткен қ оректiк заттарды тың айтқ ыш ретiнде қ айтару керек. Орталық жә не Солтү стiк Қ азақ станның топырағ ы фосфордың жетiспеушiлiгiмен ерекшеленедi. Зерттеу жұ мыстары кө рсеткендей осы ө ң делетiн алаң дардың 50%-да осы элемент жетiспейдi. Сондық тан, жаздық бидай ө сiретiн аумақ тарда фосфор тың айтқ ышын енгiзу айтарлық тай қ ажеттiлiк туғ ызады. Зерттеу жұ мыстары кө рсеткендей, тек осы қ оректендiру операция арқ ылы дақ ылдың ө нiмдiлiгiн 2-3 ц/га кө теруге мү мкiндiк бар. Агроxимиялық талдаудың соң ғ ы деректерi бойынша, осы ө ң iрлер сонымен қ атар азот элементiнiң терең жә не тамыр орналасқ ан қ абатында жетiспеушiлiгiн анық тап отыр. Соның нә тижесi ретiнде дақ ылдың ө нiмдiлiгi жә не сапасы тө мендеп келедi.

Минералды тың айтқ ышты дә ндi дақ ылдың, ә сiресе бидайдың, ө нiмдiлiгiн кө терудiң тиiмдiлiгi тың айтқ ышты бiрқ алыпты енгiзген кезде болады. Дә стү рлi аударып қ опсытқ ан кезде тың айтқ ышты топырақ тың бетiне шашып енгiзедi, артынан қ айырмалы соқ аның тү ренiмен жауып кетедi. Бұ л ә дiспен тың айтқ ышты шұ быртпалы (ленталы) себедi, яғ ни соқ а тү ренiнiң кө мегiмен топырақ ө зiнiң жылжуы кезiнде алдың ғ ы жү рiстi 35-45 бұ рышпен жабады. Ө сiмдiктiң тамыр жү йесiне фосфор тың айтқ ышын бiрқ алыпты беретiндiктен бұ л ә дiс тиiмдi. Бiрақ, Орталық жә не Солтү стiк Қ азақ станның топырағ ы жел эрозиясына ұ шырағ ан аймақ болғ андық тан аударып ө ндеу бұ л аймақ та қ олданылмайды. Сондық тан, жоғ арыда аталғ ан тың айтқ ышты шашыратып енгiзу ә дiсi қ олданылмайды. Тың айтқ ыштарды дұ рыс пайдаланғ анда ауыл шаруашылық дақ ылдарының тү сiмi артады, ө нiм сапасы жақ сарады.

Тың айтқ ышты бiрқ алыпсыз енгiзу тек қ ана егiннiң биологиялық ө нiмдiлiгiн жә не сапасын тө мендетiп қ ана қ оймай, сонымен қ атар ө сә мдiктiң бiрқ алыпсыз ө сiп шығ уына ә сер етiп, комбайнмен жинағ анда кү тпеген шығ ындарғ а ә келiп соқ тырады.

Топырақ тың қ ұ нарлылығ ы тө мендеген кезде дә ннiң сапасының кө рсеткiштерiде тө мендейдi, яғ ни нә руызбен клейковинаның мө лшерi азайады. В.Р.Вильямс атындағ ы КазНИИ егiн шаруашылығ ы белгiлерi бойынша 1986-1991 жылдары бидайда клейковинаның мө лшерi 28-32% болғ ан, ал 1992-2000 жылдары 21-24% тө мендеген. Бидай сапасы кө рсеткiштерiнiң тө мендеуi ауыл шаруашылығ ын арнайы xимизациялау бағ дарламасына себеп болғ ан. Жаң а сорттар қ оректендiру жү йесiне талабы жоғ ары. Ешқ андай ө нiмдiлiгi жоғ ары сорттар кедей, ә лсiреген топырақ та ө зiнiң ө нiмдiлiгiн кө рсетпейдi [2, 3, 4]