КІРІСПЕ. Халықтың орналасу проблемаларымен арнайы ғылым – шұғылданады

Халық тың орналасу проблемаларымен арнайы ғ ылым – шұ ғ ылданады. «Демография» терминінің шығ у тө ркіні грекше: «демос» - «халық», «графия» - «жазамын» деген ұ ғ ымды білдіреді, бұ л термин ХІХ ғ асырдың ортасында пайда болды, ол халық тың сандық қ ұ рамын, оның қ озғ алысын, физикалық, ойлау жә не рухани жағ дайын зерттейтін ғ ылымның атын білдіре бастады.

Демография дербес ғ ылым ретінде ХХ жү з жылдық тың 20-шы, 30-шы жылдары қ алыптаса бастады. Ең басында демографияны тар жә не кең мағ ынада пайымдаудың екі тә сілі айқ ындалды.

Тар мағ ынада демография немесе тұ рғ ындар статистикасы халық ты жынысы, жасы, жұ мысы жә не т.б. бойынша қ ұ рылымын жә не оның қ озғ алысын, туын, қ айтыс болуын, кө ші-қ он ү рдісін зерттейді.

Кең мағ ынада демография туудың, қ айтыс болудың, кө ші-қ онның сандық жә не сапалық заң дылық тарын, ә леуметтік, экономикалық, биологиялық, саяси, медициналық сипаттамалардың ү лкен тобының, заң ның демографияғ а ә серін, сондай-ақ демографиялық процестерге байланысты ә леуметтік-экономикалық проблемалардың жиынтығ ы. Тұ рғ ындар мен ресурстарды, депопуляцияны, отбасын жоспарлауды, мигранттардың жерсінуін, урбанизацияны (латынша «urbaus» - қ алалық), ең бек ресурстарын, кірісті қ айта бө луді жә не т.б. зерттейді.

Демография ең бек ресурстарының іске асырылуына, кө шіп-қ онушылардың тұ рақ тауына, отбасын жоспарлаудың саяси процестеріне байланысты ә леуметтік-экономикалық проблемалардың жиынтығ ан да қ орытады. Ө мірге бала ә келу дә стү рін реттеу жә не оны қ анағ аттандырудағ ы материалдық мү мкіндігін, отбасының ә леуметтік мә ртебесін т.б. зерттейді, соғ ан байланысты мемлекеттік билік ұ йымдарына тиісті ұ сыныстар жасайды.

Туу, ө лім, некеге тұ ру, ажырасу, қ ала мен село халқ ының саны жә не халық тың ә р тү рлі аумақ тарда алмасуының статистикалық кө рсеткіші мына белгілеріне байланысты сипатталады. Жынысы, жасы, отбасы жағ дайы, туғ ан, тұ рақ ты жері.

Халық тың жыныстық -жастық кө рсеткішінің екі белгісі болады:

Біріншісі – белгілі бір аумақ тағ ы (ел, аудан, қ ала) немесе ең бек ұ жымы қ ұ рамындағ ы ер мен ә йелдің;

Екіншісі - ә р тү рлі жастағ ы адамдардың қ атынасы. Бұ л қ ұ рылымдар биологиялық кескін ретінде қ аралады. Шын мә нісінде еркек пен ә йелдің арасындағ ы, болмаса бала мен арасындағ ы қ атынастың биологиялық негізі де болады. Бірақ адамдардың жынысы жә не жасына байланысты жыныстық сапалар ә леуметтік дамудың нә тижесі. Биология не себепті ө мірге ер бала қ ыздан кө п келеді, ал, кейін ө мірде ер балалар қ ыздан аз болатындығ ына тү сінік бермейді. Мұ ндай қ атыныстар ә лемнің ә р елінде ә р тү рлі жастық ерекшеліктер де солай.

Ерлер мен ә йелдердің сандық айырмашылық тары, ең бек ұ жымдарындағ ы ә р тү рлі жыныстық -жастық қ ұ рылым ә леуметтік-экономикалық жағ дайғ а, ө ндірістің кә сіби сипатына, ә йелдердің немесе ерлердің ең бегін қ ажет ететін шаруашылық пен кә сіптік салаларғ а байланысты.

Сонымен, демография қ оғ амдағ ы адам ө мірінің қ ажетті, елеулі сапалық қ ұ рылымын, қ олзғ алысын, оның ә леуметтік-экономикалық ө мірмен байланысты зерттеп, қ орытады. Демография қ оғ ам ө міріндегі ө те маң ызды қ ұ былыс. Демографияғ а сү йеніп қ оғ ам ө зінің ө ткен тарихын, қ азіргісін, болашағ ын аң ғ арады. Демография – ғ аламдық проблема.

Халық тың демографиялық санасы кө п қ атпарлы, ол ұ лттық санамыздың бастау алар мә йегі жіне оны ө сіре алатын басты дә некері.