Тақырып. Зейін. Қиял.

Дә ріс мақ саты: Студенттердезейін, қ иял туралы білімдерін терең дету. Болашақ педагог маманы ретіндегі білімін жетілдіру.

Тақ ырып бойынша қ арастырылатын сұ рақ тар:

1. Зейін жайлы тү сінік.

2.Қ иял жә не оның адам іс-ә рекетіндегі рө лі.

Жоспары:

1. Зейін жайлы тү сінік. Зейін психикалық феномен ретінде. Зейіннің негізгі сипаттамалары. Зейін қ азіргі уақ ытқ а дейін психологтар арасында бірдей кө зқ арас жоқ. Психологиялық феномен болып табылады. Зейін деп -психикалық іс-ә рекеттің белгілі бір нә рсеге бағ ытталуын жә не шоғ ырлануын айтамыз. Психикалық іс-ә рекеттің бағ ыттылғ ы деп- оның таң дамалы сипатын айтуғ а болады, яғ ни субьект ү шін айналадағ ылардан маң ызды нақ ты затты бө луі, бағ ыттылық тү сінігіне уақ ыттың белгілі бір сә тінде іс-ә рекетті сақ тау кіреді. Зейінді болу ү шін қ андайда бір іс-ә рекетті таң дап қ ана қ оймай, сонымен қ атар бұ л таң дауды ұ стап, сақ тау қ ажет. Зейіннің келесі сипаттамасы болып шығ армашылық табылады. Шығ армашылық деп іс-ә рекетке терең немесе таяз енуді тү сінуге болады. Егер тапсырма қ иын болса, сә йкесінше терең дік қ ажет. Бағ ыттылық пен шоғ ырлану бір-бірімен тығ ыз байланысты. Олар бір бірінсіз ө мір сү ре алмайды. Адам бір нә рсеге ө з зейінін бағ ыттаса, сол нә рсеге шоғ ырланады жә не керісінше бір нә рсеге шоғ ырланғ ан кезде, ө з психикалық іс-ә рекеттерді осығ ан бағ ыттыз дегенмен, бағ ыттылық -бір тапсырмадан 2-ге ө ту болса, шоғ ырлану тапсырмағ а терең ірек кіру.

Зейін эффектілері: айтылғ андай таныс елестетулер немесе тү йсіктер санада маң ызды басың қ ы ролді алып, маң ызсыздарды ығ ыстырады. Бұ л ә сердің санадағ ы ү лкен дең гейлігі зейіннің фактісі немесе эффектісі болып табылады. Бірақ сандар ретінде осы жерден қ осымшаэффектілеу де шығ ады. 1. Зейіннің аналитикалық эффектісі. елестетудің саналануына сә йкес, оларды жеке кө руге мү мкіндіктер, кө птеген мә ліметті байқ аймыз. 2. Факсациалаушы эффект-санада тұ рақ танады, жең іл жоғ алмайды. Ә лсізестілетін дыбыс зейіннің арқ асында қ атты сияқ ты естіледі. Зейін арабтың «зайын» сө зінен шық қ ан, қ азақ ша кө ң іл қ ою деген мағ ынаны білдіреді. Зейіннің физиологиялық негізін Павлов ашқ ан, ол индукция заң ына байланысты тү сіндірген. Егер ми қ абығ ының бір бө лігінде қ озу пайда болса, қ алғ ан бө лігінде тежелу пайда болады. Бұ ны теріс индукция заң ы деп атады. Ухтомский зейіннің физиологиясын доминанта теориясы бойынша анық тағ ан. Қ оршағ ан ортаның кө птеген тітіркендіргіштердің ішінде біреуі миғ а кө п ә сер етеді. Ол мидың бір алабын қ аттырақ қ оздырады. Осы алапты доминанта деп атады.

Н.Н. Ланге бойынша зейін процесі мен оның психологиялық табиғ атын зерттейтін бағ ыттарды топтастыру. Н.Н. Ланге зейіннің табиғ атын тү сінудегі негізгі ық палдарды талдай келе, барлық теориялар мен концепцияларды бірнеше топқ а біріктірді:

1. Зейін қ озғ алушы икемделудің нә тижесі ретінде. Бұ л бағ ытты қ олданушылар, адам егер зейінін ерікті тү рде бір заттан 2 затқ а ауыстыратын болса, зейін бұ лшық еттік қ озғ алыссыз болмайды дегенді қ олдайды. Тек бұ лшық еттік қ озғ алыстар ғ ана сезім мү шелеріне жақ сы қ абылдау жағ дайғ а ү йретуді қ амтамасыз етеді.

2. Зейін сана кө лемін шектеудің нә тижесі ретінде. Сана кө лемі деп нені айтатынын тү сіндірмей, И. Герберт пен У. Гамильтон интенсивтірек елестетулер аз интенсивтілерді басып шығ аруғ а қ абілетті деп санайды.

3. Зейін эмоцияның нә тижесі ретінде. Бұ л теория ағ ылшынның ассоционды психологияда жақ сы мойындалғ ан. Ол зейін елестетудің эмоционалды бояуларына тә уелді деген тұ жырымдамағ а негізделеді. (Рибо)

4. Зейін операциясының нә тижесі ретінде, яғ ни индивидтің ө мірлік тә жірибесінің нә тижесі ретінде

5. Зейін рухтың (рух) ерекше белсендететін қ абілеті ретінде. Бұ л позицияны жақ таушылар зейінді зейінді шығ у тегі белгісіз алғ ашқ ы жә не белсенді қ абілет деп қ абылдады.

6. Зейін жү йке тітіркендіргіштерін кү шейткіш ретінде. Бұ л болжамғ а сә йкес, зейін орталық жү йке жү йесінің орнық ты тітіркендіргіштерінің кө беюімен шартталғ ан.

7. Жү йкелікті басу теориясы зейіннің негізгі фактісін тү сіндіруге тырысады. бір физиологиялық жү йкелік процесі басқ а физиологиялық жү йелерді ұ стап қ алып жә не жоғ алту арқ ылы бір елестету екіншісін жең еді, нә тижесінде сана ерекше концентрацияланады.

8. Зейін іс-ә рекетті айыру нә тижесі болып табылады.

Зейіннің негізгі қ асиеттерінің сипаттамасы мен оларды практикада зерттеуге мү мкіндік беретін ә дістері. Зейін ө зін жеке психикалық процесс ретінде сипаттайтын қ асиеттер қ атарынан тұ рады. Зейіннің негізгі қ асиеттеріне тұ рақ тылық, шоғ ырлануы, бө лінушілігі, аударылуы жә не кө лемі жатады.

Зейін тұ рақ тылығ ы-белгілі уақ ытта бір жаң а обьектке шоғ ырлану қ абілеті. Зейіннің бұ л қ асиеті перифериялық жә не орталық факторлармен анық талады. Қ азіргі уақ ытта зейін тұ рақ тылығ ының негізгі шарты заттағ ы шоғ ырланғ ан жерін, жаң а жақ тары мен байланысын ашу мү мкіндігі болып табылатыны дә лелденген. Алдымызғ а қ ойғ ан мақ сат бізден қ андайда бір затқ а шоғ ырлануын талап етіп, нә тижесінде біз оның жаң а аспектілерін ашуғ а мү мкіндік (ө зара байланыстырғ анда, ө зара алмасуында) беріп, зейіннің ұ зақ уақ ыт бойы тұ рақ ты болып қ алады. Басқ аша айтқ анда, зейінді қ андайда бір затқ а ұ стап тұ ру ү шін затты қ абылдауымыз дамып, алдымызды жаң а мазмұ нғ а ие болып отыруы қ ажет. Зейін тұ рақ сыз болса, кез келген жұ мыс нә тижесіз болады. Зейіннің тұ рақ тылығ ын зерттеуге ү лкен қ ызығ ушылық танытқ ан ә дістер классикалық ә дістер болып табылады. Зейіннің тұ рақ тылығ ы зерттеу мақ саты ұ зақ уақ ыт ішінде зейіннің тұ рақ тылығ ы қ аншалық ты мық ты сақ талады, субьект зейіні қ осымша тітіркендіргіштердің арқ асында қ ашан шаршап, зейін бө леді солар мақ сат болғ ан. Зейіннің тұ рақ тылығ ын ө лшеу ү шін сандары бірдей ә р жолда қ айталанатын жеке ә ріптердің тә ртіпсіз орналасуынан тұ ратын Бурдан кестесі қ олданылды. Зерттелушіге ұ зақ уақ ыт (3, 5, 10 мин) ішінде берілген ә ріптерді (қ арапайым жағ дайда бір немесе екі ә ріпті, кү рделі жағ дайда берілген ә ріпті, егер ол басқ а дауысты ә ріптің алдында тұ рса) сызады. Экспериментатор ә р минутта сызылғ ан жә не қ алдырылып кеткен ә ріптерді санайды. Аналогиялық тү рде зейін тұ рақ тылығ ын зерттеуші ұ зақ уақ ыт бойы сандарды жиып, сандар бағ анынан тұ ратын Крепсмен кестесінің кө мегімен ө лшейді. Жұ мыс ө німділігі мен жіберілген қ ателер зейіннің тербелуі болып табылады.

Зейіннің шоғ ырлануы - бұ л зейін шоғ ырлануының интенсивтілігі немесе дең гейі; А.А. Ухтомский зейін шоғ ырлануы ми қ абығ ында доминатты (ү стемдік) жанудың қ озуының функционалдануының ерекшеліктерімен байланысты деген. Жеке алғ анда ол шоғ ырлану бас ми қ абығ ының қ алғ ан зоналарын бір уақ ытта тежелуінде доминатты қ озудың салдары болып табылады.

Зейін бө лінушілігі – адамның бір уақ ытта бірнеше іс-ә рекеттің тү рін орындай алу қ абілеті. Бірақ ө мірлік практика адамның бір ә рекетті ғ ана саналы тү рде орындап, қ алғ андарын бір іс-ә рекеттен екіншісіне тез ауыса алудың нә тижесі болып табылады. Вундт адам бір уақ ытта 2 кө рсеткен тітіркендіргіштерге шоғ ырлана алмайтынын дә лелдеген. Зейін бө лінуінің зерттеудің практикалық маң ызы зор. Мұ нда Шульте таблицасы қ олданылады (қ ызыл-қ ара кесте). Бұ л кестеде 2 қ атар қ ызыл жә не қ ара сандар тә ртіпсіз орналасқ ан. Зерттелінуші тә ртіппен қ ызыл жә не қ ара сандарды тізбектей сандар қ атарын атауы қ ажет.

Зейін ауысуы – зейіннің саналы жә не мағ ыналы тү рде 1 обьекттен 2 обьектіге ауысуы жалпы зейін переключениесі кү рделі жағ дайда тез бағ дарланумен қ абілеттілікті білдіреді. Зейіннің жең іл переключится етілуі ә р адамда ә р тү рлі жә не кө птеген шарттарда тұ рады (ең бір бұ л ө ткен жә не келер іс-ә рекеттің ө зара қ атынасы жә не субьектінің оларғ а деген қ атынасына байланысты). Іс-ә рекет қ ызық ты болғ ан сайын оғ ан зейіннің переключится етілуі жең іл.

Зейін кө лемі – бір уақ ытта қ анша обьектілердің санын тү сіне аламыз, сол зейін кө лемі болып табылады. Зейін кө лемінің маң ызды жә не анық таушы ерекшелігі болып оның оқ у (ү йрену) жә не жаттығ у кезінде мү лде ө згермейді. Зейін кө лемі зерттеу ә детте субьекттің анық қ абылдауын 1 уақ ытта кө рсететін элементтерді, сандарды анализдеу жолымен іске асады. Бұ л мақ сатта тахситоскоп – зерттелінушінің кө здері бір заттан 2-не тү спеуі ү шін белгілі тітіркендіргіштер санын тез кө рсететін қ ұ рал. Бұ л бір уақ ытта тануғ а мү мкіндік беретін обьектілер санын ө лшеуге мү мкіндік береді. Зейін кө лемінің кө рсеткіші болып, оның қ абылдағ ан заттар саны табылады. Зейін кө лемі – индивидуалды ө згеретін салмақ тың, ә детте адамдардағ ы оның кө рсеткіші=5+-2-ге тең.

Зейін аударылуы – зейіннің бір обьекттен екіншіге еріксіз ауысуы. Бұ л бір уақ ытта бір іспен шұ ғ ылданып отырғ ан адамғ а сырттан ә сер ететін тітіркендіргіштердің ә серінен пайда болады. З. аударылу сыртқ ы жә не ішкі болып табылады. Сыртқ ы аударылу сыртқ ы тітіркендіргіштің ә серінен болады. Ішкі аударылу қ азіргі уақ ытта адамның бір ә рекетпен айналысудағ ы жауапкершілік сезімі мен қ ызығ ушылық тың жоқ тығ ынан, бө тен эмоциялардың кү ші бастан кешіруінің ә серінен пайда болады. М: оқ ушы зерделі жақ сы оқ уы ү шін, сабағ ына кері ә сер ететін перексиваниялар: қ орқ ыныш, ыза, ө кпе-реніштерді шектеу қ ажет.

Зейін тү рлерінің отандық (Н.Н Ланге) жә не шетелдік (У. Джеймс) психологиядағ ы жү йелі классификациясы, олардың сипаттамасы.

Николай Николаевич Ланге (1858-1921)-орыс психологі, Ресейдегі эксперимент. психол. негізін қ алаушылардың бірі.

Зейін психикалық қ ұ былыстардың ерекше қ асиеті, себебі олар бір индивидуум санасына тә уелді. Бұ л қ ұ былыстар бір-біріне кедергі келтіруінен тұ рады. Біз бір уақ ытта ә ртү рлі нә рселерді ойлап, ә ртү рлі жұ мыстарды орындай алмаймыз. Сананың бұ л қ асиеті сананың тарлығ ы (узость) д.а.

Берілген уақ ытқ а қ атысты басқ арушы елестетулер обьективті қ арастырылып отырғ ан зейін болып табылады. Субьективтілік саналы адам ү шін осы ә серге шоғ ырланғ ан зейінді дегенді білдіреді.

Зейін тү рлері: Зейін тү рлері: ырық сыз, ырық ты, ү йреншікті.

Иял жә не оның адам іс-ә рекетіндегі рө лі. Қ иял-жаң а елестетулер негізінде қ ұ ралғ ан елестің іске асу процесі. Қ иял- шынайы ө мірмен байланысты, содан алынады. Қ иял ең бек процесінде пайда болғ ан деп саналады, яғ ни адам іс-ә рекетінің іске асу қ ажеттілігінен туғ ан. Мысалы: кө залдымыздағ ы бір ең бек затын кө рсе, адам онымен ең бек іс-ә рекетін орындауғ а қ ажетті басқ а бір зат туралы ретінде ойлап қ арастырады. Содан кейін адамның тарихи даму барысында қ иялды іс-ә рекеті ең бекте ғ ана емес, сонымен қ атар адамның фантазиясындағ ы жә не арманында да кө ріне бастады. Қ иялдау процесі ә рқ ашан ү здіксіз бойланыста -2 психикалық процеспен, яғ ни ес жә не ойлаумен жү реді. Қ иял іс-ә рекеті адамның эмоционалды бастан кешірулерімен тығ ыз байланысты. Қ алағ ан тілекті елестету адамда позитивті сезімдерді тудырады. Белгілі жағ дайларда бақ ытты батытты болашақ туралы арман адамғ а негативті жағ дайлармен шығ ып кетуге мү мкіндік береді, оғ ан болып жатқ ан жағ дайды анализдеуге жә не болашақ ү шін жағ дайдың маң ыздылығ ын тү сінуге мү мкіндік береді. Яғ ни қ иял адамның мінез-қ ұ лқ ын реттеуді іске асыруда маң ызды роль алады. Қ иял біздің ерік-жігерлі ә рекетімен де байланысты. Қ иял біздің кез келген ең бек іс-ә рекетінде болады, себебі бір нә рсені ұ қ тырмас бұ рын, оның қ андай болатынын қ иялдап аламыз- елестетіп, механикалық ең бектен алшақ тағ ан сайын, қ иялдың маң ыздылығ ы артады.

Қ иял процестері ырық тылық немесе дең гейі бойынша бө лінеді. Ырық ты қ иялдың адам ү шін маң ызы зор. Қ иялдың бұ л тү рі сырттан тү рткі келгенде немесе адам алдында бір мақ сат пайда болғ анда кө рінеді. Бұ л жағ дайды адам ө зі бақ ылап, бағ ыттайды. Ырық ты қ иялдың формасы мен тү рлерінің ішінде қ айта қ ұ рушы қ иял, шығ армашылық қ иял жә не арманды кө рсетуге болады. Қ айта қ ұ рушы қ иял обьектісі ө зіне сә йкес сипатта елестету сипатта елестету міндеті болғ анда кө рінеді. Бұ л қ иял тү рімен географиялық орындармен немесе тарихи орындармен, ә деби батырларды оқ ығ анда кездесеміз. Қ айта қ ұ рушы қ иял кө ру, есту жә не сипап сезу қ иялдарын қ алыптастырады. Кө біне, естіп сипаттағ ан бойынша бір обьекті қ ұ растырғ ан кезде кездесеміз. бұ л адамның ойлауы мен есімен тығ ыз байланысты. Шығ армашылық қ иял адам елестетулерін бір объектіге негіздеп емес, ө зі контурын оғ ан қ ажетті материалды ө зі ұ йымдастырып, қ ұ растырады. Қ иялдың ерекше тү рі арман болып табылады. Бұ л адамның жеке жаң а обрыздарды бейнелейді. Шығ армашылық қ иялғ а қ арағ анда, арманда біріншіден адам ө з қ алауы бойынша образ жасайды, ал шығ армашылығ ында қ ұ растырудың ойлағ анындай болмайды. Екіншіден, арман бұ л қ алауы болашақ қ а бағ ытталғ ан қ иял. Арман типтері саналы процесс болып табылады (активті жә не пассивті тұ рғ ыда болады).

Белсенділік дең гейі бойынша қ иял ә р адамда ә р тү рлі дамығ ан жә не олардың іс-ә рекетімен қ озғ алыстық ө мірде ә р тү рлі кө рінеді. Қ иялдың жеке ерекшеліктері адамда қ иялдың даму дең гейі, образдар типй бойынша ә ртү рлі дамиды. Адам қ иялы туа дамымайды. Ол онтогенезде даму барысында қ алыптасып дамиды. Қ иялдың алғ ашқ ы дамуының кө рінуі қ иялмен байланысты, мысалы бір жарым жас бала ә ң гіме, ертегі тың дай алмайды ал ө здерінің бастан кешіргендерін қ осып айтса, қ абылдайды себебі мә нін тү сінеді. Бала ө з ойындарында алғ ан ә серлерін қ иялмен байланыстырады, оны ойында қ олданады.

Ө зіндік бақ ылау сұ рақ тары:

1. Зейін дегніміз не?

2. Зейін тү рлері қ андай?

3. Зейіннің қ асиеттерін сипатта.

4. Зейіннің қ андай теориялары бар?

5. Қ иялдың адам ө міріндегі рө лі қ андай?

Ә дебиеттер тізімі: