Радиациялық ластану

Қ азіргі кезең нің ө зекті мә селелерінің бірі – радияциялық ластану болып қ алып отыр. Радиактивті ластанумен кү ресу тек алдын алу сипатында ғ ана болады. Себебі табиғ и ортаның мұ ндай ластануын нейтралдайтын биологиялық ыдырату ә дістері де, басқ а да механизмдері де жоқ. Қ оректік тізбек бойынша тарала отырып (ө сімдіктерден жануарларғ а) радиоактивті заттар азық -тү лік ө ң імдерімен бірге адам ағ засына тү сіп, адам денсаулығ ына зиянды мө лшерге дейін жиналуы мү мкін. [1., 290б]
Радиоактивті ластану – қ оршағ ан ортаны ө те қ ауіпті ә сер ә келетін физикалық ластанудың тү рі. Бұ л ластану адам денсаулығ ы мен тірі организмдерге радиациялық сә улелену арқ ылы зиянды ә сер жасайды. Қ азіргі уақ ытта дамығ ан елдерде ядролық энергетиканың дамуына байланысты қ оршағ ан ортаның радиациялық ластануы ү лкен қ ауіп тудыруда. Ластанудың бұ л тү рі химиялық кейін екінші ортағ а шық ты. Радиациялық ластанудың мынадай топтарғ а бө леді:
1) Радиоактивті заттардың бө лінуінің нә тижесінде пайда болатын альфа — (гелий ядросы), бетта –(жылдам электрондар) бө лшектердің жә не гамма – сә улеленулердің ә серінен болатын радиациялық ластану (физикалық ластану тү рі);
2) Қ оршағ ан ортадағ ы радиоактивті заттардың мө лшерінің кө беюіне байланысты болатын ластану (химиялық ластану тү рі).
Ортаның радиациялық ластануына атом қ аруын сынау аз ү лесін қ осқ ан жоқ, ол радионуклидті жауын-шашынның тү суіне ә келді. Радионуклидтер – бұ л элементтердің электрондарды атомдардан шығ арып, оларды басқ а атомдарғ а оң жә не теріс йондар жұ бын тү зуімен қ осағ а қ абілетті радиобелсенді сә улелену шығ аратын изотоптары. Мұ ндай сә улеленуді иондаушы деп атайды. Кейбір заттарда барлық изотоптар радиобелсенді болып табылады. Оларғ а технеций, прометий, сондай-ақ Д.И.Менделеев кестесінің полоний басталып трансурандылармен бітетін барлық элементтері жатады.Гелий ядроларының (альфа –сә улелену) немесе жылдам электрондардан (бетта – сә улелену) тұ ратын бө лшектер ағ ынын корпускулалық сә улелену деп атайды. Электромагнитті иондаушы сә улелену – бұ л гамма — сә улелену мен оғ ан жақ ын рентгендік сә улелену.

Радиациялық ластанудың кө здері. Радиациялық қ ауіптердің ә серлері шық қ ан тегі бойынша табиғ и жә не антропогенді болып бө лінеді. Табиғ и факторларғ а қ азба рудалары, жер қ абаттарындағ ы радиоактивті элементтердің бө лінуі кезіндегі сә улелену жә не т.б. жатады. Радиациялық ө ндіруге жә не қ олдануғ а, атом энергиясын ө ндіруге жә не ядер қ аруын сынауғ а байланысты жұ мыстар жатады. Сонымен адам ө міріне ө те қ ауіпті радиациялық антропогендік ә серлер адамзаттың мына іс-ә рекетімен тығ ыз байланысты:
• Атом ө неткә сібі;
• Ядролық жарылыстар;
• Ядролық энергетика;
• Медицина мен ғ ылым.
Бұ лар қ оршағ ан ортаны радиоактивті элементтермен жә не радияциялық сә улелермен ластайды. Юұ дан басқ а атом ө неркә сібі радиоактивті қ алдық тардың кө зі болып, адамзатқ а жаң а ү лкен қ ауіп жә не ә лі шешімін таппағ ан мә селені – оларды кө му мен жою мә селелерін алып келді.
Келесі бір қ ауіпті радинуклид – стронций-90, ол ядролық сынақ тардың нә тижесінде тү зіледі (жартылай бө ліну периоды 27, 7 жыл). Ол ағ зағ а асқ азан-ішек трактісі, ө кпе, тері жабыны арқ ылы тү сіп, қ аң қ а мен жұ мсақ ұ лпаларғ а жиналады. Стронций қ анда патологиялық қ ұ былыстар тудырады, ішке қ анның қ ұ йылуына, сү йек кемігінің қ ұ рлысының бұ зылуына ә келеді. Зақ ымданғ ан соң ұ зақ мерзімнен кейін (келесі ұ рпақ тарда) ісіктер, ақ қ ан ауруы болуы мү мкін
Қ азіргі гигиена ғ ылымының ө зекті мə селесі адам ө мір сү ретін ортаның зиянды жə не қ ауіпті факторларын анық тау ғ ана емес, сонымен қ атар олардың халық денсаулығ ына тигізетін қ ауіп-қ атерін бағ алай білу болып табылады. Қ ауіп-қ атер туғ ызатын ə ртү рлі факторлар нақ ты елдің, аймақ тың жағ дайларына да тə уелді екенін ескеру қ ажет.