Астық тұқымдас біржылдық шөптер

Судан шө бі. Халық шаруашылық тық маң ызы, ө сірілетін аудандары, ө німділігі. Біржылдық астық тұ қ ымдас шө птердің ішіндегі аса бағ алысы. Судан шө бі малғ а жас кү йінде беруге, пішінге шабуғ а, сү рлем жасауғ а пайдаланылады. Сонымен бірге жайылым ретінде еліміздің оң тү стік қ ұ рғ ақ жә не жартылай қ ұ рғ ақ шылық аудандарында тұ рақ ты ө сіріледі.

Кө ктей шабылғ анда судан пішені ө те нә зік, сапасы жө нінен ең жақ сы бидайдың пішенінен кем емес, қ ұ рамында 12, 3% протеин бар шө п береді. Оның 100 кг 17, пішенінде 52, сабағ ында 39, 2, ал сү рлемінде 228 мал азық ө лшемі болады. Кө к шө бінің ә р килограмында 65-80 г каротин, дә нінде ол 15, 2-15, 5%-ғ а жетеді. Басқ а шө птермен бірге себілгенде мә дени жайылымдар жасауда да маң ызы мол. Мал таптауынан зардап шекпей, жайылыстан кейін қ айта ө сіп, 25-30 кү нде қ алпына келеді.

Сондық тан Орталық қ аратопырақ ты аймақ тан судан шө бі егістігіне малды 3-4, далалық қ ұ рғ ақ шылық аймақ та 2-3 рет жаюғ а болады. Қ олайлы жағ дайда оны жылына 2-3 рет шауып, қ айта ө сіреді. Шапқ аннан кейін 30-35 кү н ө ткенде жаң адан ө скен сабақ тарының биіктігі 60-65 см-ге жетеді.

Ә р гектардан 40-100 ц пішен, 250-400 ц кө кшө п, 18-20 ц тұ қ ым алуғ а болады. Судан шө бін кө ктей жә не жайылым ү шін пайдалануғ а ө сіретін аудандарғ а – Украинаның далалық, орманды дала аймақ тары, Солтү стік Кавказ, Орталық қ аратопырақ ты аймақ, Қ азақ стан, Орта Азия жә не Сібір жатады.

Судан шө бінің (Sorghum Sudanense) кү шті жетілген тамыр жү йесі 2, 0-2, 5 м терең дікке енеді соның арқ асында қ ұ рғ ақ шылық қ а ө те тө зімді, сабағ ы тік ө седі, буындары ө те кү шті, орташа бұ тақ танатын, биіктігі 1, 5-3 м-ге жететін ө сімдік. Жапырағ ының ұ зындығ ы 60 см, ені – 4, 5 см болады. Гү л шоғ ыры шашыранды немесе жартылай сығ ылғ ан шашақ бас. Ө здігінен ө те сирек тозаң данады, кө п жағ дайда жел кө мегімен айқ ас тозаң данады. Тұ қ ым қ абырғ асынан сә л қ ысың қ ы, гү л жә не масақ қ абық шаларымен тығ ыз жабылғ ан. 1000 тұ қ ымының салмағ ы 8-15 г-ғ а жетеді.

Судан шө бі – жылуды, жарық ты сү йетін, қ ысқ а кү ннің ө сімдігі. Қ ұ мды жә не ашық кү рең топырақ та нашар ө седі, қ ара жә не қ оң ыр топырақ ты жерде ө німді жақ сы береді.

Ө сіру ерекшеліктері. Судан шө бінің жақ сы алғ ы дақ ылдарына – кү здіктер, отамалы жә не дә нді дақ ылдары жатады.

Судан шө бі егістігінің ә р гектарына 20-25 т кө ң жә не N45P30K30 беріледі. Себілетін тұ қ ым жақ сы іріктелген, ө нгіштігі 90 % кем болмауы керек, тұ қ ымды 4-5 см терең дікке, топырақ жылуы 12-150 болғ анда себеді, жең іл жә не қ ұ рғ ақ топырақ та тұ қ ымды 7-8 см терең дікке ендіреді.

Мал азық тық ауыспалы егісінде судан шө бін пайдалану жағ дайына қ арап (20 маусымда, 10 шілдеде) ә ртү рлі мерзімде егуге болады. Жай қ атарлы егіспен, ә р гектарғ а 15-20 кг тұ қ ым себіледі. Ө те қ ұ рғ ақ шылық аудандар мен арамшө пті жерлерде, тұ қ ымғ а арналғ ан судан шө бінің қ атар аралығ ын 45-50 см етіп, кең қ атарлы ә діспен, ә р гектарғ а 10-15 кг тұ қ ым себу де жақ сы нә тиже береді.

Тұ қ ым сеуіп болысымен егістікті шығ ыршық ты немесе ізді тығ ыздағ ыштармен нығ ыздайды. Топырақ беті қ абыршақ танғ ан жағ дайда, оны жең іл тырмалаумен қ ұ ртады.

Судан шө бі неше рет шабылса, сонша рет азот жә не басқ а да тың айтқ ыштармен қ оректендірілуі, кө лденең інен тырмалануы керек. Судан шө бін бас алуы алдында шө пке шабады. Екінші жә не келесі ору жұ мыстарын ә рбір 30-35 кү ннен кейін қ айталап отырады. Шө п сабағ ын кесуді 7-9 см биіктікте жү ргізеді.

Бас сабағ ының шашақ басы пісіп, тұ қ ымдары қ атайғ анда, комбайнмен биігірек шауып тұ қ ымғ а жинайды. Шашақ басы жиналғ аннан кейінгі сабақ қ алдығ ын шө п орғ ыштармен шабады. Жиналғ ан тұ қ ымды тазалап, ылғ алдылығ ы 13-14%-ғ а жеткенше кептіреді.

Анық тама: Судан шө бінің сорттары. Қ азақ станда судан шө бінің тоғ ыз-ақ сорты аудандастырылғ ан, олар:

(2200) 1138. Бродская 2, Броды тә жірибе учаскесінде Орынбордың ғ ылыми-зерттеу институтында бірнеше жыл бойы ө сіріліп келе жатқ ан жергілікті тү рінен (популяциясынан) жекелеп іріктеп алу арқ ылы ө сіріп шығ арғ ан. Авторлары: В. И. Евсеев, А. Ф. Слугина. 1954-жылдан аудандастырылады.

(2766) 1968. Джурунская 1. Ақ тө бе облыстық тә жірибе станциясы жә не Қ азақ шабандық -жайылым шаруашылығ ы ғ ылыми-зерттеу институты бірнеше мә рте сұ рыптап, белгісіз сорттардан ө сіріп, шығ арғ ан. Авторлары: В. С. Шевочкин, Н. Г. Дмитриева. 1975 жылы аудандастырылғ ан.

Камышинская 541. Камышин мемлекеттік селекция станциясында бірнеше рет сұ рыпталып, ауылшаруашылық ғ ылыми-зерттеу институтында шығ арылғ ан. Авторлары: М. Г. Косарев, С. И. Ювенская, И. И. Темченко, В. А. Кузнецов. 1969 жылдан бастап Солтү стік Қ азазқ стан облысында аудандастырылғ ан.

(2424) 1964. Камышинская скороспелая – Камышин мемлекеттік селекция станциясы тез пісетін сорттарды еркін шағ ылыстыру арқ ылы шығ арғ ан. Авторлары: С. И. Ювенская, М. Г. Косарев. 1973 жылдан. бастап Торғ ай, Ақ мола ө ң ірлерінде аудандастырылғ ан.

Одесская 25. Бү кілодақ тық селекция-генетика институты морфологиялық жағ ынан ө зара жақ ын формаларды топтап іріктеу ә дісімен ө сіріп шығ арғ ан. Авторлары: А. М. Фаворов, С. И. Венгреновский, 1955 жылдан бастап Ақ тө бе, Алматы, Жамбыл, Павлодар, Талдық орғ ан, Батыс Қ азақ стан облыстарында аудандастырылғ ан.

Кинельская 100. П. Н. Константинов атындағ ы Кинель мемлекеттік селекция станциясы бірнеше мә рте сұ рыптап, топтап іріктеп ө сірілген. Ерте пісетін формасы Кинельдік 90Х қ антты сорго саратовтық 3 будандастыру арқ ылы шығ арғ ан. 1985 жылдан бастап Солтү стік Қ азақ стан, Ақ мола облыстарында аудандастырылғ ан.

Ташебинская Харьковтың ауылшаруашылық тә жірибе станциясы бірнеше мә рте сұ рыптап, ерте пісетін Бородская тү рінен шығ арғ ан. 1981 жылдан бастап Ақ мола, Шығ ыс Қ азақ стан, Қ останай облыстарында аудандастырылғ ан.

Пензенская ранняя. Пензаның мемлекеттік облыстық ауыл шаруашылық тә жірибе станциясы бірнеше рет жекелеп топтап, сұ рыптап, гибридтік материалдан сортаралық еркін будандастыру арқ ылы шығ арғ ан. Авторы: А. К. Киселева (Кинельская 90, Бродская 2, Саратовская местная). 1969 жылдан бастап Шығ ыс Қ азақ стан, Қ арағ анды облыстарында аудандастырылуда.

Итқ онақ. Халық шаруашылық тық маң ызы, ө сірілетін аудандарда, ө німі. Итқ онақ (могар) ө те сің імді, аса қ ұ нарлы мал азығ ы, одан пішен, сү рлем, кө к шө п, дә н алынады жә не ө скен танабы жайылым ретінде пайдаланылады, спирт алу ү шін де қ олданылады.

Итқ онақ пішенінде 7, 8% протеин, 51, 2% азотсыз экстрактік заттар болса, ә р 100 кг пішенінде – 44, 1, ал кө к шө бінде – 17, 5 азық ө лшемі болады.

Судан шө бімен салыстырғ анда топырақ қ а жә не жылуғ а деген талғ ампаздығ ының тө мендігі, қ ұ рғ ақ шылық қ а ө те тө зімділігі оның оң тү стік-шығ ыс, Орта Азия жә не Кү нгей Кавказ аймақ тарына кең інен таралуына жол ашып отыр.

Ә р гектардан 20-60 ц пішен, 15-30 ц тұ қ ым алынады.

Итқ онақ (Setarіa іtalіca) тарының туысы, одан ә лдеқ айда қ уатты. Топырақ тың 100-150 см терең дігіне еніп, кү шті дамығ ан шашақ ты тамыр жү йесін қ ұ рады. Тамырының негізгі кө пшілігі топырақ тың жырту қ абатына орналасады. Сабағ ы тік, ұ сақ тү ктермен қ апталғ ан. Ә р тү пте 2-7-ге дейін, биіктігі 2 метрдей сабақ тары болады.

Жапырақ тарының ұ зындығ ы 45-60 см-ге жетеді. Сырты жылтыр, тү сі қ оң ыр жасыл, кейде кө гілдір болып келеді. Масақ тануы кезінде, жалпы ө німнің 50-60 %-ы жапырақ тан қ ұ ралады. Гү л шоғ ыры масақ қ а ұ қ сас қ алың шашақ – сұ лтан. Дә ні гү л жә не масақ қ абық шаларымен тығ ыз қ апталғ ан.

Итқ онақ жылу мен жарық ты сү йгіш жә не қ ұ рғ ақ шылық қ а ө те тө зімді, топырақ ты кө п таң дамайтын дақ ыл.

Ө сіру ерекшеліктері. Итқ онақ ты ауыспалы егістегі біржылдық шө птер егілетін жерге, ал қ ұ нарлылығ ы тө мен жә не тың айтқ ыштар жетіспейтін жағ дайда ауыспалы егістің ең соң ғ ы егістігіне орналастырады. Топырақ ты ә зірлеу, баптау жұ мыстары тарығ а ұ қ сас. Итқ онақ егістігінің ә р гектарына 15-20 т кө ң немесе N45P30K30 минералды тың айтқ ыштарын береді. Іріктелген тұ қ ымын себуді тары жү гері тұ қ ымын себумен қ атар немесе сә л ертерек жү ргізеді. Далалық қ ұ рғ ақ шылық аймақ та ә р гектарғ а 10-12 кг, орманды-дала – 15 кг, ал Орталық қ аратопырақ ты аймақ та – 18-20 кг тұ қ ым себеді.

Тұ қ ымғ а арналғ ан итқ онақ тың қ атар аралығ ын 45-50 см етіп, ә р гектарғ а 8-10 кг тұ қ ымды 2-3 см терең дікке, жең іл, тез кебетін топырақ та 3-5 см терең ге сің іреді. Итқ онақ ты пішенге деп гү л шоқ тары пайда бола бастағ анда, тұ қ ымғ а дә ндері қ атайып, масақ тары қ оң ырланғ анда орады. Шө пке шапқ анда кесу биіктігі 7-8 см тө мен болмағ аны дұ рыс, себебі итқ онақ тың жаң а сабақ тары баяу ө седі, кейде ө спеуі де мү мкін.

Жиналғ ан тұ қ ымды қ оспаларынан тазартқ ан соң, ылғ алдылығ ы 13-14 %-ғ а жеткенше кептіреді.

Анық тама: Итқ онақ шө бінің сорттары: Карагандинский 1196. Сортты Қ арағ анды облыстық ауылшаруашылық тә жірибе станциясы, Орталық Қ азақ станда бірнеше жыл бойы ө сіріліп келе жатқ ан жергілікті тү рінен (популяциясынан) жекелеп, іріктеп алу арқ ылы ө сіріп шығ арғ ан. Ө сімдігінің биіктігі 60-85 см, орташа тү пті, піскенде сабағ ы жатып қ алмайды, механизммен оруғ а жарамды. Сабағ ының жуандығ ы 5-7 см, жапырағ ының кө птігі орташа, ұ зындығ ы 30-45 см жә не ені 1, 5-2, 4 см, піскен кезде кө кпең бек болады. Масағ ының ұ зындығ ы 10-22 см, сү йірше жұ мыр келеді, едә уір тығ ыз, дә ні кө п.

Дә нінің тү сі кү рең қ ызыл, ірілігі орташа. 1000 дә нінің салмағ ы қ ауызымен қ осып есептегенде 2, 5-3, 1 г, піскенде шашылып тө гілмейді. Тұ қ ымдық егісі 100-110 кү нде, пішендігі 55-60 кү нде пісіп жетіледі. Тұ қ ымы кү згі суық тү скенше пісіп ү лгереді. Қ уаң шылық қ а тө зімді, бірақ ылғ ал жеткілікті болса, жақ сы нә тиже береді.

Сорт аудандастырылғ ан Шығ ыс Қ азақ стан облысының Ново-Покров сорт сынау учаскесінде оның пішен ө німі гектарына 39, 7 ц, Ново-Шульба сорт сынау учаскесінде 53, 7 ц, тұ қ ымының ө німі гектарына 7, 0-7, 9 ц-ге дейін жетті. Сорт Ақ тө бе, Қ арағ анды, Шығ ыс Қ азақ стан, Қ останай, Ақ мола облыстарының барлық аймақ тарында аудандастырылғ ан.

Днепропетровский 15 сорты Украин астық шаруашылығ ы институтының Сенельников тә жірибе селекция станциясы Бү кілодақ тық ө сімдік шаруашылығ ы институтының жинағ ындағ ы №182-ү лгісінен жекелеп топтап, іріктеп алу арқ ылы ө сіріп шығ арғ ан.

Ө сімдігінің биіктігі 80-130 см, тү птілігі орташа, піскенде жатып қ алмайды, механизммен оруғ а жарамды. Сабағ ы жің ішке, жапырағ ы кө п. Жапырағ ының ұ зындығ ы 27-40 см, ені 1, 5-2, 5 см, тү сі қ ошқ ыл кө к, пісер кезде кө кпең бек болады. Масағ ының ұ зындығ ы 8-17 см, сү йірше жұ мыр немесе домалақ, тығ ыз, дә ні кө п. Дә ні кү рең қ ызыл, ірілігі орташа, 1000 дә нінің салмағ ы 2-2, 7 г. Сорттың ө ніп-жетілу кезең інің ұ зақ тығ ы Днепропетровский ІІ сортымен бірдей. Сорттың қ уаң жағ дайда беретін ө німі орташа, ылғ алы жеткілікті, тә лімі жә не суармалы жерлерден мол ө нім алынады. Ақ тө бе облысы Мартук сорт сынау учаскесінде жыл сайын оның пішен ө німі гектарынан 22, 5 ц болса, соң ғ ы жылдары 45, 8 ц жетті. Пішенінің ө німділігі жағ ынан судан шө бінен кемірек. Қ уаң шылық жылы тұ қ ым, ө нім бермейді, ал судан шө бі қ андай жылда да тұ қ ым береді.

Алматы облысының Сарқ ант сорт сынау учаскесінде ылғ алы жеткілікті тә лімі жағ дайда оның кө к шө бінің ө німі тө рт жыл бойы гектарынан 215 ц, пішен ө німі 65, 1 ц болды, кей жылдарда 24-26, 3 ц тұ қ ым алынады.

Днепропетровский ІІ сорты Украин астық шаруашылығ ы институтының Сенельников тә жірибе селекция станциясы жергілікті тұ қ ым тү рінен жекелеп-топтап іріктеп алу арқ ылы ө сіріп шығ арғ ан. Ө сімдігінің биіктігі 70-110 см, тү птілігі орташа, піскенде жатып қ алмайды. Жапырағ ының ұ зындығ ы 26-28 см жә не ені 1, 9-2, 7 см аздап иіліп тұ рады, қ ошқ ыл кө к, пісер кезде кө кпең бек болады. Масағ ының ұ зындығ ы 10-18 см, жұ мыр немесе аздап сү йірлеу тығ ыз, дә ні кө п. Дә ні алқ ызыл немесе кү рең қ ызыл. Сорт орташа мерзімде піседі, тұ қ ымы 95-110 кү нде, пішені 55-70 кү нде пісіп жетіледі. Сорт Ақ тө бе, Шығ ыс Қ азақ стан, Алматы т.б. облыстарда аудандастырылғ ан, тә лімі жерлерде ө німділігі жағ ынан Карагандинский 1196 сортынан тө мен, ал суарып ө сіргенде гектарынан 6-8 ц артық ө нім береді. Шығ ыс Қ азақ стан облысының Ново-Шульба сорт сынау учаскесінде оның тө рт жыл ішіндегі пішен ө німі гектарына 30, 6-33, 4 ц, ал кейбір жылдары 47, 9-52, 3 ц болды. Жарма сорт сынау суармалы учаскесінде оның тө рт жыл ішіндегі орташа пішен ө німі гектарына 45, 2-47, 7 ц, ал қ алғ ан жылдарда 58, 7-60, 6 ц болып жү рді. Жарма мен Ү ржар сорт сынау учаскелері гектарынан 19-22 ц тұ қ ым ө німін алып келеді.

Карагандинский 242. Сортты Қ арағ анды облыстық ауылшаруашылық тә жірибе станциясы Қ азақ станда бірнеше жыл бойы ө сіріліп келе жатқ ан жергілікті тү рінен (популяциясынан) жекелеп іріктеп алу арқ ылы ө сіріп шығ арғ ан. Пішен жә не тұ қ ым ө німділігі Карагандинский 1196 сортына қ арағ анда, 10-15% артық. Ал қ алғ ан биологиялық қ асиеттері Карагандинский 1196 сортына ұ қ сас, қ уаң шылық пен суық қ а тө зімді.