Мектеп маңындағы оқу тәжірибие телімінің маңызы мен міндеттері.

Мектептің оқ у-тә жірибе телімдерінде атқ арылатын негізгі жұ мыстар кө ктемгі жә не кү згі кезең дерде атқ арылады. Мектеп оқ у-тә жірибе телімдерінде жү ргізілетін тә жірибелер оқ ушылардың негізгі ең бек тү рі болып саналады. Тә жірибелерді жү ргізу оқ ушылардың танымдық жә не шығ армашылық дең гейлерін арттырып, тіршілік процестерді, биологиялық тү сініктерінің қ алыптасуын, ғ ылыми- зерттеу жұ мыстарына бейімделушілікті нығ айтып, биология ғ ылымына қ ызығ ушылық тарын арттырып, ауылғ а керекті мамандық алуғ а бағ дарлап, ауылшаруашылығ ы ең бектерін бағ алауды, қ ұ рметтеуді ү йретеді. Тә жірибелік жұ мыстар ә дістемелік жағ ынан дұ рыс қ ойылса жә не далалық тә жірибеге қ ойылатын талаптарғ а толығ ымен сә йкес келсе ғ ана одан оқ ушылардың ү йренуіне пайда келеді.

Тә жірибені қ ойып, қ орытынды жасайтын бұ л барлық сынып топтары – бригада мү шелері болып табылады. Бұ л жағ дайда барлық агротехникалық шаралар мен ә діс тә сілдер белгілі- бір мезгілде толығ ымен орындалуы қ ажет. Ә р тә жірибелерде жү ргізілген ө лшеу нә тижелері арнайы дә птерге-кү нделікке жазылып, онда нақ ты ө сімдіктің барлық кезең дегі тү рлері (фазалары) кө рсетіледі. Ә р тү рлі дақ ылдардың ылғ ал мен қ оректік элементтерді топырақ тан сің ірулері мен арамшө птермен ластанулары ә ртү рлі болатындық тан, оқ ушылар оқ у – тә жірибе жұ мыстарында ауыспалы егісті пайдаланудың маң ыздарын білулері қ ажет.

Ауыспалы егіс оқ у- тә жірибе телімінің егіс кө лемінің нә тижесінде жасалады. Ауыспалы егістіктің арқ асында топырақ тың қ ұ нарлығ ын арттыру, дақ ылдардың ө німін кө теру, оның сапасын жақ сарту, мө лдектердегі арамшө птердің санын азайту, ө сімдіктерді аурулар мен зиянкестерден қ орғ ау, топырақ ты су жә не жел эрозиясынан сақ тау мә селелері шешіледі.

Оқ ушылар мектеп оқ у-тә жірибе телімдерінде қ ойылатын тә жірибелер арқ ылы ө сімдіктердің тіршілік кезең дерін бақ ылап, оларғ а ә сер ететін факторларды, бақ ылау нә тижелерін белгілеп, алынғ ан тә жірибелік мә ндер бойынша сараптау жү ргізіп, дұ рыс қ орытынды жасай білуге ү йренеді.

Мектепте жү ргізілген кө пжылдық тә жірибе нә тижелері кө рсеткендей ең маң ыздысы бұ л тә жірибелердің агротехникалық тақ ырыптары. Ө йткені ұ сынылатын бір ғ ана ә діс бір жағ дайда оң, ал екінші жағ дайда басқ аша теріс нә тиже беруі мү мкін. Оқ ушылар мұ ғ алімнің кө мегімен дақ ылдарды қ ай кезде, қ ай мезгілде себу керек екенін білулері қ ажет. Ө йткені бұ л сұ рақ тың ішінде топырақ ты, тұ қ ымды себуге дайындау, себілетін дақ ыл сорттарын сынау, агротехникалық ауыспалы егістікті қ олдану, бір дақ ылды сол жерге қ анша уақ ыттан кейін қ айталап себуге болады, қ андай қ оректік элеметтерді, тың айтқ ыштарды беру қ ажет, ө сімдіктің ө сіп-даму фазаларын, олардың биологиялық ерекшеліктерін т.б оқ ушылар алдын-ала оқ ып-зерттеп, тә жірибе жү ргізуге дайын болулары керек. Сонымен қ атар ә р тү рлі ө сімдіктер ө здеріне тә н аурулармен зиянкестермен зақ ымданады, олармен кү рес шараларды игеріп-жү ргізулері керек. Сондық тан оқ ушылар мектеп оқ у-тә жірибе телімдерінде бө лінген жерлерді тиімді пайдаланып, зиянкестерден, аурулардан қ орғ ану ү шін ауыспалы егістікте ө сімдіктерді ауыстырып егу жолдарын жақ сы игерулері керек.

Тә жірибелік жұ мыстар ә дістемелік жағ ынан дұ рыс қ ойылса жә не далалық тә жірибеге қ ойылатын талаптарғ а толығ ымен сә йкес келсе ғ ана одан оқ ушылардың ү йренуіне пайда келеді. Жоғ ары мектеп оқ ушыларына дә стү лі жү ргізетін тә жірибелерге қ осымша мелиорацияланғ ан жерлерді рационалды пайдалануды, бағ дарлы ө нім алуды, аралас тә жірибелік егістік арқ ылы жерді тиімді пайдалану тақ ырыптарын ұ сынуғ а болады. Бұ л тә жірибелерді қ ою мектеп оқ у-тә жірибе телімдерінде қ иын, кү рделі бірақ практикалық маң ызы ө те зор.

Оқ ушылардың практикалық қ ызметтері тірі табиғ ат заң дарын терең оқ ып-зерттеуге жә не табиғ атты қ орғ ауғ а арналып, жергілікті табиғ ат климат жағ дайларын ескере отырып ауылшаруашылық дақ ылдарынан ә ртү рлі тә жірибелер жү ргізіп, олардан мол ө нім алуғ а арналуы керек.

Мектеп телімдерінде жү ргізілген тә жірибелер – оқ ушыларды ең бекке ғ ана ү йретіп қ оймай, олардың интеллектуальдық, зерттеушілік, байқ ампаздық қ асиеттерін жақ сартып, алынғ ан нә тижелерді бақ ылау вариантындағ ы ө сімдіктермен салыстыра отырып материал жинап, тә жірибе нә тижелері бойынша ғ ылыми қ орытынды, ұ сыныс жасауғ а жә не ғ ылыми жобаларда баяндама жасауғ а ү йретеді.

Ботаника мен ең бекке ү йрету сабақ тарындағ ы оқ у бағ дарламаларына сә йкес дақ ылдардың биологиялық ерекшеліктерімен танысып егу мен тә жірибе жұ мыстарын жү ргізумен негізінен 5-8 сынып оқ ушылары айналысады. 9 – 11 сынып оқ ушылары – егістік тә жірибелерінде ә р мө лдекке таң далып алынғ ан дақ ыл сорттарын егіп, жалпы биологиялық заң дылық тарды, тү рдің дивергенциясын, тү рдің пайда болуын, тұ қ ымқ уалаушылақ тың гомологиялық қ атар заң дылық тарын Н.И.Вавилов бойынша, мә дени ө сімдіктерді зерттеуді ү йренеді.

Мектеп оқ у-тә жірибе телімдерінде істелінетін жұ мыстар оқ ушылардың ең бек, физикалық, экологиялық жә не эстетикалық тә рбиелердің бірлігін кө рсетеді.

- Эстетикалық тә рбие оқ ушылардың қ оршағ ан ортаның табиғ аттың ә демілігін ө з тү сінігінше қ абылдап, табиғ ат, ең бек, адамдар арасындағ ы қ атынастарды тү сіне білуге ү йретеді.

- Экологиялық тә рбие – табиғ аттағ ы қ ұ былыстардың бір-бірімен терең байланыста екендігін тү сінуге ү йретеді.

- Ең бек тә рбиесі – оқ ушылардың жан-жақ ты гармониялық дамуына себебін тигізіп, оларды қ оғ амда активті творчествалық ең бек етуге дайындайды.

Жерге деген кө зқ арас пен сү йіспеншілікті ауыл шаруашылығ ына қ атысты мектеп телімдерінде жү ргізілген тү рлі тә жірибелер мен сыныптан тыс жұ мыстары арқ ылы қ алыптастыруғ а болады.

Жерге деген қ атынас тек қ ана мидың ғ ана жұ мысы емес оны жү рекпен де тү сінуді қ ажет етеді жә не тә жірибелік жұ мыстар – ең бек тә рбиесі мен оқ ытудың нә тижелерінің индикаторы ретінде қ ызмет етеді.

Тә жірибелік жұ мыстарды ұ йымдастырғ анда ең негізгі 2 жағ дайды есте ұ стау қ ажет.

1. Оқ ушылардың ең бектері бірсыдырғ ы емес ә ртү рлі болуы керек.

2. Ол жұ мыстар оқ ушыларғ а қ ызық ты жә не олардың шамалары келетіндей болулары қ ажет.

Мектеп оқ у тә жірибие телімдері бұ л аспан астындағ ы «Жасыл сынып»- ол мұ ғ алімнің басшылығ ымен қ ұ рылып, іске асып, онда биологиядан кө птеген теориялық жә не практикалық сабақ тар мен басқ ада сыныптан тыс жұ мыстар жү ргізіледі.

Оқ ушылардың практикалық қ ызметтері тірі табиғ ат заң дарын терең оқ ып-зерттеуге жә не табиғ атты қ орғ ауғ а арналып, жергілікті табиғ ат климат жағ дайларын ескере отырып ауылшаруашылық дақ ылдарымен ә ртү рлі тә жірибелер жү ргізіп, олардан мол ө нім алуғ а арналуы керек.

Тә жірибелік жұ мыстар – кө птеген пә ндердің оқ у бағ дарламаларының жалғ асы болып табылады. Атап айтқ анда ең бек сабақ тары, табиғ аттану, дү ние тану, география, биология, экология, химия т.б. Оқ ушылардың осы пә ндерден жинақ талғ ан теориялық білімдері лабораториялық жә не далалық тә жірибелерді жү ргізуге кө мектеседі. Бірақ кейбір жағ дайда оқ ущыларғ а ө з білімдерін қ осымша жетілдіру мен жаң а ақ параттармен танысуғ а тура келеді. Мысалы: ө сімдіктерді ө сіру барысында–Топырақ тану, Агрономия, Агрохимия, Микробиология жә не Математикалық стстистикалық ө ң деу тә сілдерін білу мен танысуды қ ажет етеді.

Тә жірибе жұ мыстары барлық 1-11 сынып оқ ушыларын олардың жас ерекшеліктері мен алғ ан білімдеріне байланысты ә р тү рлі тақ ырып бойынша оқ ушылардың қ ызығ ушылығ ын ескере отырып тү гел қ амтуғ а кө мектеседі.

Егер бірінші алғ ан жоспарда тә жірибелік жұ мыстардың ғ ылыми қ ұ ндылығ ы ескерілетін болса, онда ол тә жірибелер белгілі қ абылданғ ан ә дістемелер арқ ылы жү ргізілуі қ ажет жә не олардың нә тижелері мен қ орытындылары қ атесіз, сенімді болуы қ ажет.

Егер алынғ ан нә тижелер сенімді болса, онда солардың негізінде ауылшаруашылық ө ндірісіне қ ажетті практикалық ұ сыныстар дайындап ұ сынуғ а болады.

Тә жірибелік жұ мыстарда агрономиялық нә тижелер ескерусіз қ алмауы қ ажет, себебі негізгі мақ сат алынғ ан ауылшаруашылық ө німдерінің сапасы мен олардан жоғ арғ ы ө нім алуғ а пайдаланылғ ан оптималды ә дістер мен тә сілдерді қ олдана білуге ү йрену.

Тә жірибе – бұ л сыныптан жә не мектептен тыс теориялық, практикалық жә не ө ндірістік жұ мыстардың жиынтық -комплексі болып табылады.

Бұ л жұ мыстарда ү зіліс болмайды – ол жыл бойы ү здіксіз жү ргізіліп отырылады. Сондық тан бұ л жұ мыстардың негізгі кө лемдері сабақ тан тыс уақ ытта орындалады яғ ни оқ у-тә жірибелік практика кезінде немесе факультативтік сабақ тарғ а бө лінген сыныптан тыс сағ аттар есебінен орындалады.

Мысалы:

- Кө ктемде Мектептің оқ у тә жірибие телімдерінде де тә жірибелер қ ойылады

- Жазда-егілген ө сімдіктерді бақ ылап, қ арап-ә р тү рлі тә жірибелер мен бақ ылаулар жү ргізеді

- Кү зде- егінді жинап ө німді есептейді.

Сыныпта немесе лабораторияда оқ ушылар тұ қ ымның сапасын тексеруге тә жірибелер жү ргізеді, топырақ қ ұ рамын анық тап, қ орытынды есеп дайындайды.

- Қ ыста-кө ктемде жү ргізілетін жұ мыстарғ а дайындық жұ мыстарын жү ргізеді, зерттейді. Далалық тә жірибелердің ә дістемелерін, жоспарын дайындап, зерттелетін тақ ырып бойынша жү ргізілетін тә жірибе схемаларын дайындайды.

- Мектеп бағ дарламасына сә йкес Биология пә ні мен ауылшаруашылық ең бегінен ә р мектепте оқ у тә жірибие телімдері бойынша мынандай бө лімдер болулары керек.

- Далалық дақ ылдар

- Кө кө ніс

- Жеміс-жидекті

- Сә ндік декоративті

- Биологиялық

- Зоологиялық

- Бастауыш сынып алаң ы

Бұ л бө лімде оқ ушылар ә р тү рлі ауылшаруашылық дақ ылдарын ө сіруді жә не олармен тү рлі варианттарда тә жірибелер қ оюғ а ү йренеді.

Тә жірибелік жұ мыстарды бастар алдында оқ у тә жірибие жұ мысының жетекшісі (биология пә нінің мұ ғ алімі) оқ ушылармен бірлесе отырып, оның барлық этап-кезең дерінде істелетін жұ мыстарды ойластырып жоспарлайды.

Мысалы: Тә жірибе жұ мыстарының ө з кезегімен атқ арылатын схемасы мынандай болуы мү мкін.

1.Тә жірибе қ ойылатын обьектіні, оның биологиясын, агротехникасын анық тау

2.Тә жірибе қ ойылатын телімді анық тап оны дайындау

3.Қ ойылатын тә жірибенің рационалды схемасын қ ұ растыру.

4.Тә жірибе мақ сатына сә йкес бақ ыланатын параметрлерді жү йелерді алдын-ала анық тау.

5.Егілетін дақ ыл тұ қ ымын, кө шеттерін дайындау

6.Дайындалғ ан схема бойынша тә жірибелерді қ ою

7.Егілген ө сімдіктер мен дақ ылдарды бақ ылау

8.Оларды жинау, ө німді есептеу, қ орытынды мен сараптау жү ргізу.

Ә рбір тә жірибе -2-мө лдек-танапта жү ргізіледі

– Тә жірибелік

– Бақ ылау

Бұ л мө лдектерде топырақ тү рлері, бетінің тегістігі, ө лшемдері мен формалары бірдей болуы қ ажет.

Мысалы:

– Тә жірибелік алаң да ө сімдіктерді сиретіп, тың айтқ ыш берсе, ол бақ ылау варианттарында мұ ндай жұ мыстарды жү ргізбейді.

– Екі мө лдектерде топырақ ты ө ң деу, суару, кү ту, ө німді жинау жұ мыстары бір мезгілде ө з уақ ытында бірдей жү ргізілуі тиіс.

– Тә жірибелік телімдерде – қ андай дақ ыл егілгені - аты, сорты, тә жірибе немесе бақ ылау варианттары екендігі жазылып - тақ тайшада (табличкада) кө рсетіледі.

Тә жірибе тақ ырыптарын таң дау. Тә жірибелік жұ мыстардың тақ ырыптары сол мектеп пен базалық шаруашылық тың мү мкіндігіне қ арай анық талады.

Тақ ырыптар мынандай бө лімдерден тұ рулары мү мкін

1. Ө сімдік ө сірілетін аймақ тың топырақ -климаттық жағ дайы.

2. Мә дени ө сімдіктерді ө сірудің агротехникалық ә дістері.

3. Ө сірілетін дақ ылдаң сорттарын зерттеу жә не олардың ботаникалық, биологиялық жә не ө сіп-даму ерекшеліктерін біліп, танысу.

4. Алынатын ө німнің сапасы мен нә тижесіне органикалық, минералдық, микротың айтқ ыштардың ә серін зерттеу

5. Фитонцид бө летін ө сімдіктерді зиянкестермен ө сімдікті қ орғ ауда пайдалану.

Мысалы:

– Картоптың сорттарын сынап-жергілікті жердегі халық қ а оның нә тижелері бойынша практикалық ұ сыныс беру

– Сә біз бен қ ызылшаның сорттарын сынақ тан ө ткізу

– Ашық жерде ө сірілетін томат-қ ызанақ тың ө німдерін бақ ылау

– Крестгү лділер тұ қ ымдастарын (шалғ ам, шалқ ан, шомыр), зонт тұ қ ымдастары (ақ желкен) ө сімдіктерінің ө сіп-дамуын бақ ылау

– Экологиялық тә жірибелер қ ою (газон).

Сапалы тұ қ ым егілгенде ғ ана дақ ылдан жақ сы ө нім алуғ а болады. Сондық тан тұ қ ымның сапасына мынандай талаптар қ ойылады: ол таза яғ ни басқ а дақ ылдар мен арамшө птердің тұ қ ымдары болмауы керек, ө нгіштігі жақ сы болуы, дә нінің толық тығ ы, ү лкендігі мен кө лемі жағ ынан біркелкі болуы тиіс.

Тә жірибелерді кө кө ністік, сә ндік, бау-бақ шалық жә не далалық ө сімдіктермен жү ргізіледі. Оқ ушылар ө сімдіктерді ө сірудің агротехникасымен таныса отырып олардың қ оректік элементтер мен суғ а деген қ ажетсінуін, ә р тү рлі факторлардың ә серіне (ылғ ал, жарық, аяз, қ уаң шылық т.б) икемділігін жә не ө нім беруінің қ алыптасуын ө з кө здерімен кө ріп тү сінеді.

Мектепте тө мендегідей агротә сілдерді сынап зерттеуге болады:

– Топырақ ты қ опсыту (тамыржемістілер, картоп, қ ияр, пияз, кө к шө птер)

– -Шырпу (томат, астра гү лі, бұ рыш)

– Тү птеу (картоп, томат, қ ияр, капуста, жү гері)

– Борозда, жал, қ атарларғ а ө сімдіктерді ө сіру

– Ө сімдіктерді тіреу мен шпалерге байлау арқ ылы ө сіру

– Гү лдену фазасы мен ө нім салуын қ алыптастыру мен реттеу (томат, қ ияр, бұ рыш, сә ндік дақ ылдар мен ө сімдіктер)

– Биологиялық активті заттарды пайдалану арқ ылы отырғ ызылатын кө шеттердің топырақ та бекуін қ адағ алау

– Ө сімдіктерді тозаң дату (қ ияр, томат, жү гері, қ ара бидай, бұ рыш)

– Барлық дақ ылдарды ү степ қ оректендіру

– Ө сімдіктерді зиянкестер мен аурулардан қ орғ ау тә сілдері.

Топырақ ты қ опсыту- бұ л барлық ө сімдіктерге керекті маң ызды агротехникалық тә сіл, ә сіресе бұ л тә сіл тамыр жү йелері ә лсіз топырақ бетінде жақ ын орналасқ ан дақ ылдар немесе жер асты тамыр жемістілер, тү йнек, пиязшық, жидек беретін дақ ылдар ү шін маң ызды. Қ опсыту арқ ылы тамырлардың тыныс алуы, топырақ тың органикалық қ осылыстарының немесе тың айтқ ыштардың минерализациялануы жақ сарып, топырақ микроорганизмдерінің ө мір сү ру жағ дайлары жақ сарады.

Қ опсытуды ә детте суарудан немесе жауыннан кейін, топырақ қ атты тығ ыздалып, аэрациясы жоғ арылағ ан кезде жү зеге асырылады. Кепкен топырақ ты қ опсытуғ а болмайды. Қ опсытуды ә ртү рлі терең дікке жү ргізеді. Ұ зын тамыр ө німдерін беретін тамыржемісті ө сімдіктер (сә біз, шомыр, шалқ ан, пастернак) ү шін топырақ ты 10-см-ге дейінгі терең дікте қ опсытады. Бұ л тә сіл питомниктер мен бақ та ө сетін жемісті дақ ылдарғ а тиімді ә сер етеді.

Қ арақ ат, бү лдірген, шекілдеуікті дақ ылдар мен аласа бойлы телінуші ағ аштар мен қ аламшерден кө бейетін ө сімдіктер ү шін қ опсытуды аз терең дікке жү ргізеді. Тамыр жү йелері терең ге кететін ө сімдіктерді кү тіп-баптауда қ опсытуды терең жү ргізеді.

Осы нә тижелерді сынау барысында тә жірибе схемасында бақ ылау варианты топырақ ты қ опсытусыз, ал тә жірибе вариантында қ опсытумен жү ргізеді. Қ опсыту сандары ө сімдіктің ө сіп-даму фазаларына сә йкес алдын-ала жоспарланады.

Бұ л тә жірибе нә тижелері бірден анық кө рінеді.Тә жірибелерді қ оюды орта сынып оқ ушыларына (8-9 сынып) тапсыруғ а болады.