Күн жүйесінің пайда болуы

I бө лім. ГЕОЛОГИЯ ЖӘ НЕ МИНЕРАЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ

Тарау ЖЕРДІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН Қ Ұ РЫЛЫСЫ

Кү н жү йесінің пайда болуы

Жұ лдыздардың пайда болу ү дерісі Галактикада ү здіксіз жү реді. Галактикалардың ортасынан сутегі газы ү немі шығ ып жатады. Сутегі турбуленттік жә не гравитациялық кү штердің ә серінен протожұ лдыздардың ядросын қ ұ райды. Пайда болғ ан глобула «Протожұ лдыз» ә лемдік гравитациялық ядросынан қ алғ ан айналмалы қ озғ алу қ асиетіне ие болады. Глобула «Протожұ лдыз» ү лкейе бере ақ ырында ыстық болғ андығ ы соншалық сутегінің атомдары ө здерінің электрон қ абық шаларын жоғ алтатын температурағ а дейін жетеді де, плазмағ а айналады.

Плазмада 15 млн градустық температурада, термоядролық синтез реакциялары басталады. Сутегі ядролары орасан зор энергия бө ле отырып, гелий ядросын синтездейді. Басқ аша айтқ анда, 4 сутегінің атомы жанып, 1 гелийдің атомын синтездейді = сутегі жану барысында гелий кү л ретінде қ алады. Жұ лдыздың массасына байланысты бұ л ү деріс ұ зақ немесе жылдам болуы мү мкін. Массалары Кү ннің массасындай жұ лдыздарда сутегі миллиардтағ ан жылдар бойы жануы мү мкін. Бірақ сутегінің қ оры шексіз емес, олар қ ашан да болсын таусылады. Бұ л жағ дайда жұ лдыздың сутегі қ оры таусылғ аннан кейін 100 млн градус температурада гелий жана бастайды. Ендігі кү л оттегі мен кө міртегі болады. Біздің «Протожұ лдыз» = ПротоКү н массасы 5, 0 млрд. жыл бұ рын, ең кемінде 1000 есе ү лкен болғ андық тан, сутегінің жану ү дерісі басқ а химиялық элементтердің, мысалы, неон, магний, кремний, фосфор, кү кірт, никель, т.б. тү зілгенге дейін жү ре берген еді. Бұ л элементтердің барлығ ы бір-біріне кигізілген матрешкалар секілді жанғ ан еді, мысалы, магний – неондық қ абық та, фосфор – кремнийлік қ абық та жә не т.б. Осы ү деріс – химиялық элементтердің термоядерлік синтезі – 300 млн жылдай жү рді. Бірақ қ ысым мен температура жоғ арылағ андығ ы соншалық, ең соң ында электрондар мен протондар бір-бірімен қ ысылысып, нә тижесінде тек нейтрондар ғ ана қ алатын жағ дайғ а жетеді.

Олардың алатын орны аз болатындық тан, жұ лдыздардың орталық ө зегі одан ә рі сығ ылады, сонымен қ атар қ осымша энергия бө лінеді, бұ л энергияның ә серінен сығ ылу ү дерісі тездетіле тү седі. Жұ лдыздардың орталық бө лігінде энергия жетпегендіктен сығ ылу қ айтадан кү шейеді. Нейтринолардың ағ ыны ұ лғ аяды, бірақ олар енді жұ лдыздардан бө лініп шығ ып кете алмайды, себебі сыртқ ы қ абаттар ө здерінің тығ ыздық тарын ұ лғ айтады. Бұ л кезде гравитациялық кү штердің ә серінен аса жаң а жұ лдыздың жарылысы деп аталатын жарылыс болады.

Осы жарылыс кезінде Менделеевтің периодтық жү йедегі басқ а ауыр жә не радиоактивті элементтер де пайда болады. Аса жаң а жұ лдыз (ПротоКү н) жарылысынын барлық элементтер қ азіргі Кү н жү йесінің шекарасына дейін шашылады. Бірақ Протожұ лдыз ортасындағ ы сутегі ядросы қ айтадан тартылыс кү шімен шашырағ ан массаны қ армай бастайды. Кү ннің электромагниттік ө рісі арқ асында, жан-жақ қ а шашырағ ан масса солтү стік жә не оң тү стік полюсынан сығ ыла бастайды. Бастапқ ы кезде зырылдауық (юла) тә різді, кейіннен диск тә різді кү йге жетеді. ПротоКү н жарылысынан шашырағ ан элементтерден Ғ арыштағ ы минералдар қ ұ ралады (метеорит, су, газ, т.б.).

Біздің Кү н мен планеталар аса жаң а жұ лдыздың – ПротоКү ннің – жарылысынан кейін пайда болғ ан деп есептеледі. Глобула протожұ лдызымен бірге протопланеталық “бұ лт” пайда бола бастайды, бұ л бұ лттың жазық тығ ы жұ лдыздың айналысының осіне перпендикуляр бағ ытта болады.

Қ орыта айтқ анда, Жер жә не басқ а планеталар осыдан 4, 7 млрд жыл бұ рын шамасында, бір уақ ытта пайда болды, ал ауырлық кү ші ә серінен концентрацияланғ ан заттардың зор массасы планетаның ішкі бө лігінің қ ызуына ә келді.