Топырақтану ғылымының дамуы

Топырақ тану ғ ылымының негізін орыс ғ алымы В. В. Докучаев (1846–1903) қ алағ ан. Дегенмен оғ ан дейін де топырақ танудың негізгі мазмұ ны анық талғ ан еді. Кө птеген зерттеуші ғ алымдардың ең бектерімен жә не кү шімен ә ртү рлі жерлердің беттерінің қ ұ рылымы, қ ұ нарлылығ ы жә не қ ай мақ сатта пайдалануы туралы ауқ ымды деректер жиналды, ө сімдіктер жү йелендірілді, микроағ залар анық талды, топырақ тардың физикалық жә не химиялық сипаттамалары бойынша дә йектер жиналды.

Ван-Гельмонт XVII ғ асырда, XIX ғ асырдың басында А. Теер, Ю. Либих (1840) зерттеулерінен жаң а ғ ылым – агрогеология пайда болды.

1876 жылы В. В. Докучаев ауыл шаруашылығ ымен айналысқ ан “Еркін экономикалық қ ауымдастық қ а” мү ше болып қ абылданды, ал 1877 жылы оғ ан қ ара топырақ ты жерлерді зерттеу ұ сынылды. В. В. Докучаев кө птеген ғ ылымдардың дамуына зор ық пал етті. Ол ү лкен ғ ылыми мектеп қ ұ рды, одан кө птеген ірі топырақ танушылар: академик К. Д. Глинка, проф. Н. М. Сибирцев, С. А. Захаров, П. С. Коссович, К. К Гедройц, геохимияның негізін салғ ан В. И. Вернадский, минеролог П. А. Земятчинский, ботаник-географтар Г. И. Танфильев, профессор А. Н. Краснов, орман гидрологиясы мен орман топырақ тануының негізін салғ ан Г. Н. Высоцкий, ормантану ілімінің авторы Г. Ф. Морозов жә не тағ ы басқ алар шық ты. П. А. Костычев топырақ микробиологиясын негіздеді. В. Р. Вильямс топырақ тардың тү зілуі мен жетілуіне заттардың ү лкен геологиялық жә не кіші биологиялық айналымдардың ерекше мә ні барын анық тады.

Қ азіргі кезде топырақ тану кең ауқ ымды бірқ атар ғ ылыми бағ ыттарғ а: пайда болуы, географиясы, физикасы, химиясы, биологиясы, морфологиясы жә не минералогиясы бойынша зерттеу бағ ыттарына бө лінеді. Топырақ тардың тү зілуі – топырақ тү зілуіндегі ә ртү рлі факторлардың (ауа райының, ө сімдіктердің, жер бедерінің, геологиялық шө гінділердің жә не олардың жасының) ө зара ә серінің кү рделі ү дерісі болғ андық тан, топырақ тарды зерттегенде басқ а ғ ылымдар жетістіктері қ олданылады.

Табиғ и жағ дайларды: ө сімдіктерді ө сіруді (егіншілік, шалғ ын, орман шаруашылығ ы), мелиорацияны, агрохимияны, географияны зерттеуге байланысты топырақ тану кө птеген пә ндердің негізі болады; метеорология, ө сімдіктер физиологиясы, ботаника, дендрология, геология жә не басқ а да ғ ылымдармен тығ ыз байланыста.

Топырақ тану мен геологияның ауыл жә не орман шаруашылық тарында маң ызы ө те зор. Ә ртү рлі геологиялық жағ дайда (мұ здық тардың, сулардың, желдің немесе олардың жиынтық тарының ә серінен) пайда болатын борпылдақ тау жыныстарынан тү зілетін топырақ тардың ө те маң ызды қ асиеттері – қ ұ нарлылығ ы немесе ө сімдіктердің ө німділігін бере алатын қ абілеттері бар. Егіншілік пен орман шаруашылығ ы ө німі оның тұ рақ ты кө зі – топырақ сыз мү мкін емес.

Қ азақ стан топырақ тары туралы алғ аш рет араб оқ ымыстылары Ибн-Хардадбах, Ибн-Хаукаль, Ибн-Русте жә не басқ алардың ең бектерінде Х ғ асырда айтыла бастады. Олар сор топырақ тар жә не саздар Сырдария ө зенінің (Отырар маң айында) аң ғ арында кездесетінін кө рсетті. Петр І жә не Екатерина ІІ заманындағ ы экспедицияғ а қ атысушылардан, П. И. Рычковтан (1762), П. С. Палластан (1770), И. П. Фалькіден (1770-1771) жә не басқ алардан ө те кең ейтілген жә не нақ ты ғ ылыми мә ліметтер тү скен.

И. И. Лепехин (1795), С. Г. Гмелин (1806), Э. А. Эверсман (1840), Ш. Уә лиханов (1855), П. П. Семенов-Тяньшанский (1855-1857), К. М. Бер (1856), Ф. Рупрехт (1866), Г. И. Танфильев (1902) жә не басқ алар, топырақ -ө сімдік жамылғ ысының зона бойынша таралатынын атап кө рсетті, топырақ тардың кейбір ерекшеліктерін сипаттады, жекеленген ө лкелерді аудандастыруғ а ә рекет жасады, мысалы, Каспий ойпатының маң ы Борщов, 1865.

ХX ғ асырдың басында Сібір жә не Ташкент темір жолы салынғ аннан кейін, Қ азақ станның табиғ и ресурстарына қ ызығ ушылық ұ лғ айып, кең алқ аптарда жан-жақ ты топырақ тық жә не биологиялық зерттеулер жү ргізілді. Бұ ғ ан себеп, Ресейдің негізгі жер ө ң дейтін аудандарында қ ұ рғ ақ шылық тың жиілеуі мен ө німнің болмауы, соның салдарынан бірнеше рет 1901, 1905 жә не 1911 жылдары қ айталанғ ан аштық болды. Жұ тқ а ұ шырағ ан орыс шаруаларын Қ азақ станның, Орталық Азияның, Сібірдің жә не Қ иыр Шығ ыстың тың қ ұ нарлы жерлеріне қ оныстандыруғ а жә не ондағ ы топырақ тарды зерттеуге мү мкіндік туды. 1906–1910 жылдары Ресейдің орталық аудандарынан бұ л аймақ тарғ а 2, 5 млн шаруалар қ оныстандырылды.

Қ азақ стан Республикасының топырақ жамылғ ысын жү йелі зерттеу 1907-1916 жж. К. Д. Глинканың басшылығ ымен қ олғ а алынды. Топырақ зерттеуге Ресейдің белгілі топырақ танушылары С. С. Неструев, А. И. Бессонов, Р. И. Аболин, М. И. Рожанец, Г. М. Тумин, В. И. Искюль, Ф. И. Левченко, Б. А. Скалов, А. Райкин А. И. Хаинский,, Н. Д. Емельянов жә не т.б. жұ мылдырылды.

1909-1915 жылдары К. Д. Глинка басшылығ ымен Л. И. Прасолов, А. И. Бессонов, Александровский, С. С. Неуструев Қ азақ станның тау жү йелерінің негізгі биіктік топырақ тық белдеулерін жә не топырақ типтерін анық тады. 1918–1928 жылдары И. В. Ларин, Н. А. Димо, Р. И. Аболин, И. П. Герасимов, Е. Н. Иванова, Е. В. Лобова, Т. Ф. Якубов, В. А. Дубянский жә не басқ алар Қ азақ станның топырақ тарын, ө сімдіктерін жә не топырақ тық -ботаникалық аудандарының табиғ и-тарихи жағ дайларын нақ ты сипаттады.

ХХ ғ асырдың 20-жылдарынан бастап Қ азақ КСР-ның Жерге орналастыру Халық комиссариатының топырақ тар бюросы, Су шаруашылығ ы басқ армасы жә не Мемлекеттік Жерге орналастыру тресі республиканың ә р аудандарында ірі масштабты топырақ тық -ботаникалық жә не агроэкономикалық зерттеулерді іске асырды. Оғ ан қ азақ стандық жас топырақ танушылар Ө.Ө. Оспанов, Я. Ф. Дубовник, С. П. Матусевич, И. А. Бесполуденов, А. В. Мухля, А. Ф. Большаков, В. М. Боровский, А. Г. Гаель, М. С. Малюгин, Е. С. Останин, В. В. Федоров қ атысты.

1935 жылы Қ азақ тың айтқ ыш жә не агротопырақ тану институты В. Р. Вильямс атындағ ы Қ азақ жерө ң деу институты болып қ айта қ ұ рылды жә не мұ нда М. А. Глазовская, И. П. Герасимов сияқ ты белгілі топырақ танушылар жұ мыс істеді, кейін ол топырақ тану институты болып аталды жә не оғ ан Ө. Ө. Оспанов аты берілді.

Қ азақ стандық топырақ танушылар ұ жымы (В. М. Боровский, М. А. Погребинский, К. Д. Каражанов, Н. Л. Якупова, Р. Х. Киевская, Т. Ф. Некрасова, И. К. Асанбаев, К. Ш. Фаизов, С. И. Соколов, Д. М. Стороженко, С. А. Никитин, Ж. У. Аханов, Л. И. Пачикина, Н. Т. Колесникова, В. А. Корниенко, М. А. Орлова, А. М. Дурасов, Ж. У. Мамытов, Р. Ж. Жанпейісов, Ө. Ө. Оспанов, В. Н. Михайличенко, М. К. Колходжаев, Ю. Г. Евстифеев, т.б.) “Қ азақ ССР-ның топырақ тары” сериясынан, Республика облыстарының топырақ жамылғ ысының кешенді сипаттамасына арналғ ан 14 томдық монография басып шығ арды, ү лкен региондар жә не табиғ и зоналар топырақ тары жайлы монографиялық мә ліметтер, топырақ тар систематикасы мен диагностикасы қ ұ растырылып, мелиорация, эрозия, микробиология, минералогия жә не басқ а мә селелер жө нінде тү пкілікті қ орытындылар жасалды.