Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні, міндеттері және қажеттілігі

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің нарық тық шаруашылық жағ дайындағ ы мазмұ ны, қ олданылып жү рген ә леуметтік экономикалық жү йені ө згерген жағ дайғ а бейімдеу жә не тұ рақ тандыру мақ сатында қ ұ қ ығ ы бар мемлекеттік мекемелер мен қ оғ амдық ұ йымдарда жү зеге асырылатын заң дық, атқ арушы жә не бақ ылау сипатындағ ы типтік шаралар жү йесі болып табылады.

Мемлекет дегеніміз - қ оғ амның саяси ұ йымдастырылғ ан тү рі болып табылады. Оның негізгі міндеті – қ алыптастырылғ ан қ оғ амдық қ ұ рылымдарды қ орғ ау жә не тә ртіп сақ тауды, адамдардың мінез-қ ұ лқ ына жә не қ оғ амғ а билік жү ргізу арқ ылы жә не тү рлі билік нұ сқ ауларын қ олдану арқ ылы реттеу болып табылады.

Негізінен экономиканы мемлекеттік реттеу немесе мемлекеттің экономикалық саясатын жү ргізуде мына жағ дайларды ескеру қ ажет:

1. Экономикалық саясат, негізгі екі фактордың ә серінен, яғ ни ү немі ө згеретін экономикалық жағ дайлардың жә не экономикалық ойлардың дең гейін ескеріп отыруы қ ажет;

2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімділігі, елдің даму ерекшеліктерін ескерген уақ ытта жоғ ары деп саналады;

3. Елдің экономикалық саясаты, елдің саяси бағ ыттарын қ олдаудағ ы негізгі шешуші қ ұ рал болып табылады.

Осығ ан орай, мемлекеттің экономикалық саясаты дегеніміз - ұ лттық мү дделерге қ ол жеткізу ү шін нақ ты уақ ыт аралығ ында сол қ ұ ралдарды жү зеге асыруды реттеуші механизм деп айтуғ а болады.

Мемлекеттің экономикалық саясаты екі тұ рғ ыдан, теориялық жә не практикалық тұ рғ ыдан қ арастырылады.

Экономиканы мемлекеттік реттеу дегеніміз - ұ лттық экономиканың тиімді қ ызмет етуіне бағ дарланғ ан, ұ лттық экономиканы тұ рақ тандыру, ә леуметтік дамуын қ олдау, ұ лттық экономиканы дамытудағ ы стратегиялық мақ саттарғ а қ ол жеткізу, қ оғ ам мү шелерінің мү дделерін біріктіру мақ сатындағ ы мемлекеттік қ ұ рылымдардың жә не қ оғ амдық ұ йымдармен жү зеге асырылатын заң дық, орындаушылық жә не бақ ылау сипатындағ ы іс-шаралар жү йесі.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің міндеттері дегеніміз, бұ л экономикалық қ арым-қ атынастарды реттеу кезіндегі билік органдары жү ргізетін мақ сатты қ ағ идалардың немесе іс-шаралардың жиынтығ ы. Бұ ғ ан мыналар жатады:

1. Ел экономикасының ө суі жә не экономикалық дамуын қ амтамасыз ету;

2. Тиімді жұ мысбастылық;

3. Ел экономикасын экономикалық тиімділікке қ ол жеткізуге бағ дарлау;

4. Бағ аның тұ рақ ты дең гейін қ амтамасыз ету;

5. Экономикалық еркіндікті қ амтамасыз ету;

6. Табысты ә діл бө луді қ амтамасыз ету;

7. Елдің сыртқ ы сауда балансын тең дестіру.

Жалпы айтқ анда, экономиканы мемлекеттік реттеудің мақ саттарын біріктіріп, елдің ә леуметтік-экономикалық дамуын қ амтамасыздандыратын ө зара байланысты маң ызды, мақ сатты қ ағ идалар деп айтуғ а болады.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің қ азіргі уақ ытта кең таралғ аны «магиялық тө рт бұ рыш» деп аталады жә не бұ л ел экономикасы ү шін маң ызды 4 мақ сатты біріктіреді жә не мемлекет оларды жү зеге асыруғ а міндетті. Олар – экономикасының ө суі, жұ мысбастылық тың жоғ ары дең гейін қ амтамасыздандыру, бағ а дең гейі мен ақ ша дең гейінің қ алыптылығ ы жә не сыртқ ы экономикалық тең дестіру.

Қ азақ стан Республикасындағ ы экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері:

1. Нарық тық реттеуші механизмдерді жә не жү йелерді қ ұ ру арқ ылы экономиканың ашық жұ мыс істеуін қ амтамасыз ету. Сонымен бірге, экономиканың шаруашылық ө міріндегі субъектілері мен мемлекеттің рольін азайту, сыртқ ы экономикалық саясатты жү зеге асыру ә дістерін кең ейту, шетел елдің инвестицияларын тарту, валюталық банктердің механизмдерін тұ рақ тандыру;

2. Тү рлі меншіктік жә не шаруашылық формаларын кө бейту арқ ылы, яғ ни экономикадағ ы жеке меншік секторының қ ызмет етуіне жағ дай жасау арқ ылы нарық тық бә секелестікті дамыту ү шін кә сіпкерлікті, шағ ын жә не орта бизнесті дамыту негізінде кө п дең гейлі экономика негіздерін қ алыптастыру;

3. Халық аралық стандарттарғ а сә йкес екі дең гейлі банк жү йесін дамыту жә не қ алыптастыру негізінде нарық тық экономика институттары мен инфрақ ұ рылымдарын қ алыптастыру;

4. Елдің нарық тық шаруашылығ ын жә не мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмдерін, сонымен қ атар индикативті жоспарлау, болжамдау, бюджеттік бағ дарламалар, елдің ә леуметтік-экономикалық даму бағ дарламаларының жү йесін жасауды қ алыптастыру;

5. Экономиканың жә не оның салаларының, экономикалық тұ рақ тылық бә секе қ абілеттілігін қ олдау;

6. Кө лең келі экономика сфераларының аясын тарылту, ө ркениетті нарық тық ортаны қ алыптастыру, табиғ и монополиялардың қ ызметін бақ ылау жә не осылардың негізінде соң ғ ы тұ тынушының мү ддесін қ орғ ау, сонымен қ оса ө ндірістік жә не коммерциялық қ ызметтің дамуына жағ дай жасайды;

7. Отандық тауар ө ндірушілерін қ олдау, жұ мыс орындарын сақ тау жә не кең ейту, ө ндірістік жә не экспорттық қ ұ рылымдардағ ы шикізаттық бағ дарлануды азайту.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті мү мкіндігі – экономикалық дамудың дең гейі, ө ндіріс пен капиталды шоғ ырландыру дең гейіне байланысты анық талады. Экономикалық, ә леуметтік, экологиялық мә селелерінің кү рделігі мемлекеттік органдар тарапынан нақ ты іс-ә рекеттерді жү зеге асыруын талап етеді. Осығ ан орай, экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті себептеріне мыналар жатады:

· Экономика, оның нақ ты территориялық кең істігін анық тап алмай, дамуы мү мкін емес. Кә сіпкердің ү й шаруашылығ ының немесе кез келген экономикалық қ арым-қ атынастарғ а қ атысушы субъектілердің мү дделері соң ғ ы тұ тыну арқ ылы жү зеге асырылады. Ал ол белгілі бір территориялық ұ йымғ а немесе ә леуметтік ортағ а енгізілуі қ ажет. Яғ ни, шаруашылық қ ызмет ететін территориялық кең істікті анық таушы жә не оның тұ тынушылығ ын қ амтамасыз ететін - мемлекет. Сонымен бірге, қ азіргі уақ ытта территориялық кең істік халық аралық байланыстарды, экономикалық қ арым-қ атынасты жү зеге асыруына шаруашылық қ ызметті ә лемдік нарық та қ орғ ауына мү мкіндік туғ ызады;

· Халық тың мү дделерін қ орғ ап, елдің даму мақ саттарын анық тайтын, тұ рақ ты ұ дайы ө ндіріс пен экономикалық ортаны қ алыптастыруды қ амтамасыз етеді. Мемлекеттің жалпы ұ лттық мақ саттары мен мү дделерін қ алыптастыру кезінде қ оғ амның қ ұ ндылық тық бағ дарлары, оның ә леуметтік-рухани қ орлары, тарихи-индивидуалдық, коллективтік параметрлері ескерілуі қ ажет. Бизнес қ аншалық ты кең дамығ анымен осы мү дделерді, мақ саттарды ескеріп санасуы қ ажет. Сонымен бірге, ұ лттық қ ауіпсіздік мү дделерінің, қ оғ амның рухани қ ұ ндылық тарының ескерілуі қ ажет;

· Елдегі экономикалық мү дделердің балансын сақ тау жә не қ олдау, мемлекеттен ойланып таразыланғ ан даму бағ ыттарын анық тауды жә не саясат жү ргізуді талап етеді;

· Ө ндірістік кү штердің дамуы, ұ дайы ө ндіріс фазаларының аралығ ында туындайтын диспропорцияларды тү зетудің алдын алуды жә не тиімді қ ызмет етуді қ амтамасыз ету керек;

· Жалпы дү ниежү зілік даму тенденциялары, елде коммуникациялық инфрақ ұ рылымдарды дамытудың жә не қ олдаудың қ ажеттілігін туындатады. Ө йткені, бұ л елдің нарық тық экономикалық ө зара ә рекеттіктерді, сонымен қ оса басқ а ел нарық тарының келісімдік іс-ә рекеттер жү ргізуге мү мкіндік туғ ызады.