БилетКөмекші етістіктер түрлері ерекшелігі

Қ азақ грамматикасы Кө мекші етістіктер - грамматикалық дамудың нә тижесінде алғ ашқ ы лексикалық мағ ынасынан айырылып, грамматикалық қ ызметке кө шкен етістіктер. Кө мекші етістіктер саны да аз емес, бірақ олардың тілдегі қ ұ рамы тұ рақ ты. Қ азақ тілінде 30 кө мекші етістік бар. Олар: ал, бақ, бар, баста, бер, бол, біл, біт, жазда, жат, жө нел, жү р, жібер, де, еді, екен, емес, ет, кел, қ ор, қ ал, қ ой, қ ыл, отыр, от, сал, таста, тұ р, тү с, шық.

Кө мекші етістіктер қ имылдың қ алай жасалғ анын нақ тылы сипаттап, дә л кө рсетуде ерекше қ ызмет атқ арады. М: қ ұ лап қ ала жаздап барып қ алды дегенде қ ұ лау қ имылының жасалуғ а жақ ындап, бірақ жасалмағ аны айтылғ ан. Оны дә л суреттеу қ ажет болмаса, ол қ ұ ламады деген бір сө збен айтылар еді.

Қ имылдың жасалу тә сілін білдіруге қ азақ тілінің грам-қ қ ұ рылысының бай мү мкіндігі бар. Оғ ан кө мекші етістіктер де, қ осымшалар да қ атысады: айта сал, айтып бақ ты, жазып ал, келе қ алды, ойланып қ алды т.б.

Кө мекші етістіктер сө зжасамғ а да қ атысады. М: адам қ ыл, жә рдем ет, ең бек ет, жақ сы бол т.б.Осы келтірілген мысалдарда кө мекші етістіктер есім сө зге тікелей тіркесіп, оғ ан қ имыл мағ ынасын қ осып тұ р. Кө мекші етістіктердің басым кө пшілігі лексикалық мағ ынасынан айрылғ анымен, дыбыстық қ ұ рамын толық сақ тап қ алғ ан. Олар: ал, бақ, бар, баста, бер, бал, біл, біт, жат, жө нел, жү р, жібер, де, кел, кө р, қ ом, қ ай, қ ыл, отыр, ө т, сал, таста, тұ р, тү с, шық.

Бол, ет, қ ыл, кө мекші етістіктерінің қ ызметі. К.етістіктер тілде тү рлі-тү рлі қ ызмет атқ арады. Сонымен бірге кө мекші етістіктердің сө зжасамдық қ ызметі де бар, ол ә детте назардан тыс қ алып, кө біне, ол туралы сө з қ озғ алмады. К.е. тобына бол, ет, қ ыл кө мекшілері ө здерінің сө зжасамдық қ абілеті арқ ылы ерекшеленеді. Бұ л кө мекші етістіктер есім сө здерден етістік жасайды. М: Бә йбішенің қ апысын таба алмай ыза болып отырғ ан. Ғ алымдар бұ л жө нінде кө п табысқ а ие болды. Жақ сы атының да болмағ анын арман етеді. Осы мысалдардағ ы ыза болып дегенді ызаланып, ие болды дегенді иеленді арман етеді дегенді армандайды деген туынды тү бір етістіктерімен ә бден болады.

Бол кө мекші етістігі арқ ылы жасалғ ан қ ұ ранды етістіктерде салт етістік мә ні бары байқ алады: сен адам бол, сен сері бол, сен азат бол сияқ ты қ ұ ранды етістіктер субъектінің ө зіне жасайтын қ имылды білдіретіні анық.

Ал ә бігер ет, ә зір ет, ә уре ет сияқ ты мысалдарда объектіге жасалатын қ имыл екені байқ алады. Біреуді ә бігер ет, ә уре ет, ә зір ет деген мағ ына анық кө рініп тұ р.

Қ ыл кө мекші етістігі арқ ылы жасалғ ан қ ұ ранды етістіктер де субъектіге де, объектігі де жасалатын қ имылды білдіреді. М: мағ ан жақ сылық қ ыл, жә рдем қ ыл, оны адам қ ыл т.б.

Қ азіргі тілімізде осы қ ызметте ең жиі қ олданылатын кө мекші етістік-ет. кө не кезең дерде қ ыл кө мекші етістігінің қ ызметі белсенді болғ ан.

Жазда кө мекші етістігі.

жазда- тек қ ана кө мекшілік қ ызметте қ олданылатын етістік, оның толық, негізгі мағ ына қ олданылуы тілде жоқ, яғ ни тұ рақ ты кө мекші етістік. Бұ л етістіктің де кө не кездерде лексикалық мағ ынасы болғ ан. Жазда кө мекші етістігі тілде қ имылдың ө з сипаты категориясының кө рсеткішіне жататын- жазда аналитикалық форманты болып қ алыптасқ ан. –й жазда аналитикалық форманты жетімсіз қ имыл білдіреді. Жетімсіз қ имыл деп қ имылдың жасалуғ а жақ ындап барып, тіпті жартылай жасалып, аяғ ына жетпей тоқ тауын, ү зілуін білдіріп аталады. Қ ұ лай жваздады, жығ ыла жаздады, кете ұ ала жаздады т.б.

Маманов Қ азақ тілінде кө мекші етістіктер лексикалық мағ ынасына қ арай екі топқ а бө лінеді. Бірінші

топқ а е, ет, жазда, де кө мекші етістіктері жатады. Бұ лар сө йлемде дербес қ ызмет атқ ара алмайды, лексикалық мағ ынасы жоқ, тек басқ а толық мағ ыналы атауыш сө здермен тіркесіп, солардың шылауында қ олданылады да, тіркескен сө здеріне грамматикалық мағ ына ү стейді. Бұ лардың ә рқ айсысының сө з тіркесінде атқ аратын грамматикалық қ ызметі мен семантикасы ә р басқ а. Сонымен қ атар кейбіреулерінің лексикалық мағ ынасы бү тіндей жоқ болса, кейбіреулерінікі жартылай. Сондық тан бұ лар мә нсіз кө мекші етістіктер деп аталады.

Е кө мекші етістігінің сө здік мағ ынасы бү тіндей жоқ жә не ол жедел ө ткен шақ (едім, едің, еді) жә не ө ткен шақ есімше (екен) формаларымен ғ ана тү рленеді де, етістіктің басқ а формаларымен ө згермейді. М: Осы кезде бұ лар Қ ұ нанбай пә теріне де жетіп, қ ораның ішіне кіріп еді.

Ет кө мекші етістігі істе, қ ыл етістіктерімен синонимдес, бірақ соң ғ ы екеуі толық мағ ыналы атауыш сө здер де, ет сө зінің мағ ынасы жартылай жә не ол ө з алдына сө йлем мү шесі бола алмайды. Ет кө мекші етістігі есім сө здер жә не еліктеуіш сө здермен тіркесіп, тіркесті тү бір етістң ктер жасайды. М: Кә рі ә жей ә шейінде Абайдың дегеніне кө не берсе де, бұ л тұ ста ырық бермей, қ атты бұ йрық еткен.

Де кө мекші етістігі – айт, сө йле етістіктерінің синонимі, бірақ оның олардан айырмасы грамматикалық қ ызметте жұ мсалуында. Яғ ни, де кө мекші етістігі сө йлемде дербес қ ызмет атқ ара алмайды, басқ а сө здермен тіркесіп айтылады. Сө йлеуші бө где адамның сө зін, не ойын екінші біреуе айтқ анда, осы де кө мекші етістігін қ олданады. М: Жұ мабек ертең келемін, - деді.

Де кө мекші етістігі ө ткен шақ кө семше (деп) формасында сө з бен сө зді, сө йлеммен мен сө йлемді байланыстыру ү шін дә некерлік қ ызмет атқ арады. М: Мұ ндай масқ араны естимін деп кім ойлағ ан.

Жазда кө мекші етістігі келер шақ кө семше(-а, -е, -й) формасымен тіркесіп, кү рделі етістік жасайды. М: жығ ыла жаздау, кү ле жаздау, ө ле жаздау т.б. М: Ащы даусы қ ұ лағ ымды жара жаздады.

Екінші топқ а жататын кө мекші етістіктер- ө з алдына лексикалық толық мағ ына білдіретін, дербес сө йлем мү шесі қ ызметін атқ аратын тү бір етістік тұ лғ асындағ ы атауыш сө здер. Кө мекші етістіктің бұ л тү рі мә нді кө мекші етістіктер деп аталады. Мә нді кө мекші етістіктер арқ ылы жасалғ ан кү рделі етістіктердің қ ұ рамындағ ы алдың ғ ы сың ары кө семше формаларында қ олданылып, лексикалық мағ ынағ а ие болады, соң ғ ы сың ары – кө мекші етістіктер етістіктің басқ а формаларымен тү рленетін констуктивтік элемент қ ызметін атқ арады. Кү рделі етістік қ ұ рамындағ ы мә нді кө мекші етістіктеркейде сө здік мағ ынасын бү тіндей жойса, кейде жартылай сақ тап қ алады. М: кетіп қ алу, келе жату, оқ ып шығ у, оқ и алмау, айта тү су т.б. Ә жем қ артайғ андық тан, инені де сабақ тай алмайды.

Оралбай Кө мекші етістіктердің даму дә режесі бірдей емес. Осымен байланысты кө мекші етістіктер 2 топқ а бө лінеді. Олар: толымды, толымсыз кө мекші етістіктер. Толымды кө мекші етістіктер деп дербес етістік кезіндегі дыбыстық қ ұ рамын сақ тағ ан, бірақ лексмкалық мағ ынасынан айрылғ ан, қ азіргі тілде грамматикалық мағ ына білдіріп, тү рлі категориялардың кө рсеткіштері қ ызметінде қ олданылатын кө мекші етістіктер аталады. М: оқ ығ ысы келеді, ө сіп барады, адам болды, қ алып қ ойды т.б. Толымды кө мекші етістіктер тілде 30 шақ ты. Олар: ал, бар, баста, бақ, бер, бол, бө л, біл, біт, жү р, жө нел, жібер, қ ал, қ ара, қ ой, кө р, кет, кел, отыр, тұ р, жат, таста, тү с, сал, ө т, шық.

Толымды кө мекші етістіктер қ имылдың жасалуының қ ай сатыда, қ андай дә режеде екенін білдіреді. М: сө йлей бастады, жаза бастады қ имылдың бастапқ ы сатысын яғ ни басталуын білдірсе, жазып отыр, ұ йық тап жатыр қ имылдың жасалу ү стінде екенін, бітіріп қ алды, айтып қ ойды қ имылдың соң ғ ы сатыда екенін білдіреді.

Толымды кө мекші етістіктербұ йрық рай мағ ыналарын да білдіреді. М: беруші болма, айта кө рме, келе кө р сияқ ты қ олданыста қ алау мағ ынасы, бұ йрық мағ ынасы, бұ йрық тың тілек тү рі сияқ ты мағ ыналар берілген.

Толымды кө мекші етістіктершартты рай мағ ынасын да білдіреді. М: Ә кең айтпай, ө зің білген болсаң, батамды берейін. Ол келсе болды, жиналысты бастай береміз.

Толымды кө мекші етістіктер нақ осы шақ жасайды. М: кө ріп отырмын, ә ндетіп жатырсың, келіп жү рсіз т.б.

Толымсыз кө мекші етістіктер деп дербес сө з кезіндегі дыбыстық қ ұ рамын сақ тамағ ан, етістіктің тү рлі грамматикалық тұ лғ аларында қ алыптасып, қ азір сол тұ лғ ада тү бір сө з ретінде қ олданылатын кө мекші етістіктер аталады.Олар саны жағ ынан ө те аз, атап айтқ анда: еді, екен, емес, ет, жазда.

Еді толымсыз кө мекші етістігі шақ, рай кө рсеткіштерімен тіркесіп, олардан кү рднелі аналитикалық форманы жасайды: -қ ан еді, -атын еді, - ар еді, -са игі еді, -п жатыр т.б.

Екен толымсыз кө мекші етістігі есім сө збен де, шақ, рай кө рсеткіштерімен де тіркесіп, кү рделі аналитикалық формант жасайды. М: мұ ғ алім екен, бай екен, ү леһ кен екен- еді екен, -ген екен, - атын екен, - а жатыр екен, кім екен?

Ет кө мекші етістігі есім сө зден қ ұ ранды етістік жасайды. М: жә рдем ет, кө мек ет, арман ет, сә лем ет т.б.

Жазда толымсыз кө мекші етістігі дербес етістіктерге кө семшенің –а, -е, -й жұ рнағ ы арқ ылы ғ ана тіркесетін-а (-е, -й) жазда аналитикалық формант ретінде қ олданылады. Жазда кө мекші етістігінің бастапқ ыы тө ркіні жаз оғ ан дә лел- жаздым, жаң ылдым, жазығ ым не сияқ ты сө здер.