Згелік және ортақ етіс жасалуы.

Қ азақ грамматикасы Ө згелік етіс қ имыл, іс-ә рекетітің тікелей субектінің ө зі арқ ылы емес, екінші бір субекті белгілі бір қ осымшалар арқ ылы жасалатын етіс категориясының тү рі болып табылады. Демек, ө згілік етісте қ имылды ә рекетті іске асырушы субекті бір емес екеу болады: бірі – іс- ә рекетті қ имылды орындатушы иесі сө йлемде ол грамматилкалық бастауыш қ ызметінде болады яғ ни бұ л логикалық субекті болады, екіншісі, іс –ә рекетті қ имылды орындаушы субекті. Ол сө йлемде берілмеуі де мү мкін, берілсе, барыс септік т ұ лғ асында тұ рып, ө з сө з сө йлемде жанама толық тауыш қ ызметін атқ арады. Бұ л –бір. Екіншіден, ө згелік етіс тек сабақ ты етістіктен жасалады, сабақ ты етістіктен жасалады, сабақ ты етістікке ө згелік етіс қ осымшасы ү стелгенде, ол баяндауыш болып тұ рғ ан сө йлемде тек іс –ә рекет, қ имылды тікелей атқ арушы барыс септіктегі екінші субект қ ана пайда болады, баяндауыш сабақ ты етістікті сө йлемде іс –ә рекеттерді орындатушы субект пен обект ө згелік етіс қ осымшасы қ осылмай тұ рғ анның ө зінде бар болатын. Мысалы: ө нер білім бар жұ рттар тастан сарай салғ ызды.(Алтынсарин) деген сө йлемде сал деген сабақ ты етістіктен -ғ ыз қ осымшасы арқ ылы ө згелік етіс жасалғ ан. Салу сабақ ты етістігінің тура обектісі, сарай(ды) жә не салу ә рекетінің иесі, іске асырушы субектісі (ө нер- білім бар жұ рттар). Салт етістіктің субектісі қ ызметіндегі жанды заттар мә ніндегі сө здер, салт етістікке ө згелік етіс жұ рнағ ы жалғ анғ аннан, тура обектіге айналумен бірге екінші субекті –агенс мә нін де жұ мсалатын сиякты кө рінеді. Мысалы, ол баланы ойнатты (бала ойнады), жолаушы атын отатты (аты оттады) деген тә різді мысалдар ойнату оттату қ имылын іске асырудың бұ л сө йлемдердегі тура обектісі, ал салт етістік мә нінді (ө згілік етіс қ осымшасы) қ олданылғ ан тү ріндегі субектіні (бала, ат) екінші субекті- агенс мә нін де білдіретін сияқ ты, яғ ни ойнайтын - бала, оттайтын – ат қ ой.

Ө згілік етіс қ осымшалары: 1. – ғ ыз, - гіз, - қ ыз, -кіз, 2. –дыр, дір, - тыр, - тір; кей жағ дайда қ осымшаның алдың ғ ы д, т дыбыстары тү сіп қ алып, -ыр, - ір, -р тұ лғ алары да кездеседі: ас-ыр-у- ас –тыр-у, ө с-ір-у-ө с-тір-ту, Абайда: Адам баласын заман ө сіреді; піс-ір-у-піс-тір-ту;

жоғ ары да кө рсетілгендей, ө згелік етіс қ осымшасы бір тү бірге бірінің ү стіне бірі жалғ ана береді: айту – айтқ ызу, келу- келтіру- келтірткізіу т.б.

ортақ етіс - қ имыл, іс- ә ректінің бір емес, бірнеше субекті арқ ылы іске асатынын білдіріп, - ыс, -іс, - с қ осымшасы арқ ылы жасалады. Біріншеден, ортақ етісті қ имыл, іс – ә рекетттің субектілері қ имылғ а ортақ тығ ы бірдей де, бірдей емес те болуы мү мкін (субект кө птік тұ лғ адығ ы бір зат атауы, немесе бірың ғ ай бастауыштар, немесе біреуі грамматикалық жанама обекті болуы мү мкін т.б. екіншіден, о-ты, ол бізге ортақ етіс қ осымшалары салт етістікке де, сабақ ты етіскке де, сабақ ты етістікке де жалғ анып, ортақ етіс жасай береді: олар хат жаз-ыс- ып тұ рады, қ онақ тар жайғ асып отыр-ыс- ты, ол бізге ү й салысты т.б. сө йтіп, ортақ етіс мағ ынасы мен қ осымшасы етістің басқ а тү рлерінен сабақ тылық – салттылық сипатқ а бейтарап болуы негізінде де ерекшеленді. Ортақ етістоің тағ ы бір ерекшелігі – қ имыл атауын білдіруге бейім тұ радв да, кейбіреулері сол арқ ылы заттық ұ ғ ымның пайда болуымен зат есім болып кеткен: соғ ыс, айтыс, жү ріс, байланыс т.б. ортақ етіс пен ө згелік етістің семантикасында мынандай бір ұ қ састық бар: екеуі де қ имылдың, іс – ә рекеттің бір субекті арқ ылы орындалатынын білдіреді, бірақ ө згелік еіс тек сабақ ты етістіктен жасалып, онда екінші субект – агенс міндетті тү рде болады да, ол – қ имыл, іс – ә рекетті тікелей орындаушы, ал ортақ етісте бұ лар жоқ.

Сондай- ақ етіс қ осымшалары бірінің ү стінде екіншісі де жалғ ана береді. Оның тә ртібі: 1. Ө здік етіс + ө згелік етіс: жу-ын- дыр, ки – ін – дір т.б.

(Н.Оралбай) Тілдегі сабақ ты етістікті бір ғ ана ө згелік етіс жасайды, бірақ сабақ ты етістікті жасау – ең ө німді, ең жиі қ олданатын тә сіл. Оғ ан тілімізде ө згелік етіс жасайтын жұ рнақ тардың молдығ а да ә сер етеді. Ө згелік етіс қ имыл іс- ә рекетті сө йлеуші, бө где біреуге жасату арқ ылы басқ а біреудің қ имыл ә рекетін білдіретін сабақ ты етістік жасайды. Мысалы, оны келтір, жұ мысты жасат, ү йді салдыр, қ ымызды ішкіз, баланы қ уант, шайды қ айнат т.б. ө згелік етіс мына жұ рнақ тар арқ ылы жасалады:

–т ө німді жұ рнақ тардың бірі. Мысалы, санат, сұ рат, қ уант, ойлат, сайрат т.б.

–дыр, -дір, -тыр, -тір ө те ө німді жиі қ олданылатын жұ рнақ. Мысалы қ ондыр, жаздыр, кептір, сендір т.б.

–қ ыз, -гіз, -кіз, - гіз ө німді жұ рнақ. Мысалы, айқ ыз, жатқ ыз, алғ ыз, жазғ ыз т.б.

–ыр, -ір, - дар –ө німсіз жұ рнақ тар. Мысалы асыр, кетір, ө шір, тү сір, пісір, қ ашыр, аудар.

Ортақ етіс қ имыл іс- ә рекетінің бірнеше субектіге ортақ екенін блдіреді. Ортақ етіс жасайтын жұ рнақ тар: 1. –ыс, -іс, -с. Онымен айтыс, кү рес, сынас, матас, егес, жұ ғ ыс аударыс, салт т.б. ортақ етіс салт, сабақ ты етістерден жасала береді, бірақ салт, сабақ тылық мә нді ө згертпейді.

(А.Ысқ ақ ов) Ортақ етіс – с (-ыс, -іс) жұ рнағ ы арқ ылы негізі етіс формасының етістік негізнен жасалады. Бұ л жұ рнақ негізі етістікке амалды кемі екі де я онан да аса субекті қ атысып жү зеге асыратындық ты білдіретін мә н ү стейді, демек, бірнеше субектінің қ атысы арқ ылы жү зеге асатын амалды білдіреді. Мысалы: айтыс, ә келіс, апарыс, артыс, кө ріс, келіс, қ арас, таныс, кө мек кө рсетіс, іздеу салыс, ат салыс т.б.

Ө згелік етіс – т; - тыр, - тір, дыр, - дір; - қ ыз т.б. жұ рнақ тары арқ ылы жә не сол жұ рнақ тардың қ абаттаса жалғ ануы арқ ылы негізі етіс формасынан жасалады. Бұ л жұ рнақ тар етістік негізінің мағ ынасы амалды басқ а бір бө где адам арқ ылы істелуін білдіретіндей мә н ү стейді. Ә р жұ рнақ тың жалғ ану нұ сқ алары мынадай:

– т жұ рнағ ы кө бінесе дауысты я сонор дыбысқ а біткен етістік негіздерінде жалғ анады. Мысалы: ал- дыр, біл- дір, айт- тыр, кел- тір, кеп- тір, жап- тыр, кө н-дір, жақ -тыр, қ ыз-дыр, без-дір.

– тыр тір, - дыр, - дір жұ рнағ ы кө бінесе қ атаң я сонор дыбысқ а біткен етістік негіздеріне жалғ анады. Мысалы: ал- дыр, біл- дір, айт- тыр, кел-тір, кө н- дір, жақ - тыр т.б.

–т, - тыр, -ғ ыз жұ рнақ тарының бірінен соң бірі қ абаттасып келеді де, ә рқ айсысы ө зінше тиісті ү стеме мағ ына жамайды. Мысалы: қ ал-ғ ыз, бер- гіз, аш- қ ыз, іш-кіз, жап- қ ыз, сеп- кіз, біл- гіз т.б.

– қ ыз, - кіз, - ғ ыз, гіз жұ рнағ ы дауыссыз дыбысқ а біткен етістік негіздеріне жлғ анады. Мысалы: іш-кіз, біл –гіз, сеп- кіз, қ ой- ғ ыз т.б.

А.Байтұ рсынов. Ө згелік етіс- біреудің ісіне себепкер болуды, мә селен: атты жү рдгізді, қ ойды жү ргізді, тү йені тұ рғ ызды, дегенде аттың жү руіне, қ ойдың ө руіне, тү йенінің тұ руына себепкер болғ анды кө рсетеді. Олар ө здігінен істесе ат жү рді, қ ой кө рді, тү йе тұ рды болар еді. Ортақ етіс- іс жеке ң стелмесе, мә селен: бала жарысты, жау соғ ысты, балуан кү ресті. Бала

жалғ ыз жарысуғ а болмайды, біреумен жарысады; жау ө зімен ө зісоғ ыспайды, біпеумен соғ ысады. Осындай жеке істелмейтін, екі жақ тап істейтін істерді кө рсететін сө здері Ортақ етіс дейміз.