Бол, ет, қыл көмекші етістіктерінің қызметі

«Қ азақ грамматикасы» Кө мекші етістіктер тілде тү рлі қ ызмет атқ арады. Сонымен бірге кө мекші етістіктердің сө зжасамдық қ ызметі де бар, ол ә детте назардан тыс қ алып, кө біне, ол туралы сө з қ озғ амайды. Бұ л кө мекші етістіктернің қ ызметінің толық қ амтылмауына ә келіп соғ ады. Сондық тан кө мекші етістіктердің сө зжасамдық қ ызметін де ашып кө рсетіп отырғ ан жө н.

Кө мекші етістіктердің грамматикалық қ ызметінің ерекше назарда болуы бұ л қ ызметтың ерекше етістіктерінің басым кө пшілігіне қ атысты болуына байланысты. Ал сө зжасамдық қ ызмет кө мекші етістіктердің ө те аз, санаулы тү рлеріне ғ ана қ атысты, сондық тан да ол кө мекші етістік туралы жалпы сипаттамада кө п жағ дайда ескеріле бермейді.

Кө мекші етістіктер тобынан бол, ет, қ ыл кө мекшілері ө здерінің сө зжасамдық қ абілеті арқ ылы ерекшкленеді. Бұ л кө мекші етістіктер есім сө здерден етістік жасайды. Бә йбішенің қ апысын таба алмай ыза болып отырғ ан (Мү сірепов). Ғ алымда бұ л жө нінде кө п табысқ а ие болды (Дарқ анбаев). Жақ сы атының да болмағ анын арман етеді (Нұ ршайық ов). Кітапты ө зі оқ ығ анын қ анағ ат қ ылмай... (Ә уезов). Бұ л мінезің ө зің ді ә уре етер (Қ озып Кө рпеш). Осы мысалдардағ ы ыза болып дегенді ызаланып, ие болды дегенді иеленді, арман етеді дегенді армандайды қ анағ ат қ ылмай дегенді қ анағ аттанбай, ә уре етер дегенді ә урелер деген туынды тү бір етістіктерімен ауыстыруғ а ә бден болады. Олай болатын себебі, бұ л мысалдардың алғ ашқ ыларында есім сө зден кө мекші етістік арқ ылы етістік жасалғ ан, екінші сың арларында есім сө зден жұ рнақ арқ ылы туынды тү бір етістік жасалғ ан. Екеуінде де есім сө зге қ имыл мағ ынасы қ осылғ ан. Сондық тан ыза болу мен ызалану, ие болу мен иелену, арман ету мен армандау, қ анағ ат қ ылу мен қ анағ аттану, ә уре ету мен ә урелеу мағ ынасы жағ ынан бірдей. Сонда бұ л мысалдарда есім сө зге қ имыл мағ ынасын бірде кө мекші етістік, екіншіде етістік жасаушы жұ рнақ қ осып тұ р. Анығ ырақ айтқ анда, есім сө зден етістік бірде аналитикалық тә сіл арқ ылы, бірде синтетикалық тә сіл арқ ылы жасалғ ан. Олай болса, есім сө зге кө мекші етістік қ имыл ағ ынасын қ осып, оны етістікке айналдырғ ан. Сондық тан да олар қ ұ ранды етістік аталып жү р.

Бұ л қ ызметті кез келген кө мекші етістік атқ ара алмайды, тек белгілі кө мекші етістіктер ғ ана осы қ ызметті атқ ара алады. Олар: бол, ет, қ ыл кө мекші етістіктері. Осы кө мекші етістіктердің есім сө зді етістікке айналдыруын олармен мағ ыналас туынды тү бір етістіктермен салыстыру арқ ылы олардың мағ ына бірлігін тануғ а болады. Олардың біразын салыстырып кө руге болады: алаң, алаң бол, алаң ет, алаң қ ыл- алаң да, арманда бол, арман ет, арман қ ыл-арманда, ә бігер бол, ә бігер ет, ә бігер қ ыл-ә бігерле, ә зір бол, ә зір ет, ә зір қ ыл-ә зірле, ә уре бол, ә уре ет, ә уре қ ыл-ә уреле, ә шкере бол, ә шкере ет, ә шере қ ыл-ә шкереле, ие бол, ие ет, ие қ ыл-иелен қ уат бол, қ уат ет, қ уат қ ыл-қ уаттан, қ ұ мар бол, қ ұ мар ет, қ ұ мар қ ыл-қ ұ марлан, қ ұ штар бол, қ ұ штар ет, қ ұ штар қ ыл-қ ұ штарлан, ойран бол, ойран ет, ойран қ ыл-сақ тан, таң бол, таң ет, таң қ ыл-таң дан, ыза бол, ыза ет, ыза қ ыл-ызалан.

Бұ л келтірілген ә р қ ұ ранды етістіктермен туынды етістіктердің мағ ыналас екені анық байқ алып тұ р. Сонымен бірге бол, ет, қ ыл кө мекші етістіктерінің қ ұ ранды етістік жасау қ ызметінде ортақ белгілердің бә рі де кө рініп тұ р. Оны ү ш кө мекші етістіктің қ ұ ранды етістік жасаудағ ы жалпы қ асиеттерімен, белгілерімен бірге, аздағ ан ә рқ айсысының ө зіндік ерекшеліктері де байқ алады.

Бұ л кө мекші етістігі арқ ылы жасалғ ан қ ұ ранды етістіктерде салт етістік мә ні бары байқ алады: сен адам бол, сен сері бол, сен азат бол сияқ ты қ ұ ранды етістіктер субъектінің ө зіне ө зі жасайтын қ имылды білдіретіні анық.

Ал ә бігер ет, ә зір ет, ә уре ет сияқ ты мысалдарда объектіге жасалатын қ имыл екені байқ алады. Біреуді ә бігер ет, ә уре, ә зір ет деген мағ ына анық кө рініп тұ р.

Қ ыл кө мекші етістігі арқ ылы жасалғ ан қ ұ ранды етістіктер де субъектіге де, объектіге де жасалатын қ имылды білдіреді.

Мысалы, мағ ан жақ сылық қ ыл, жә рдем қ ыл, оны адам қ ыл, оны ө зің е бала қ ыл т.б. тілде осы қ ұ ранды етістіктердің соң ғ ы мағ ынасы жиі кездеседі.

Қ азіргі тілімізде осы қ ызметте ең жиі қ олданылатын кө мекші етістік-ет. Кө не кезең дерде қ ыл кө мекші етістігінің қ ызметі белсенді болғ ан.

Бұ л кө мекші етістіктер арқ ылы жасалғ ан қ ұ ранды етістіктер сө йлемде етістік жү йесі бойынша тү рленеді: ие етті, ие еткізді, ие еткізеді т.б.

Жазда кө мекші етістігі

Жазда-тек қ ана кө мекшілік қ ызметте қ олданылытын етістік, оның толық, негізгі мағ ынада қ олданылуы тілде жоқ, яғ ни тұ рақ ты кө мекші етістік. Бұ л етістіктің де кө не кездерде лексикалық мағ ынасы болғ ан.

Жазда кө мекші етістігі тілде қ имылдың ө ту сипаты категориясының кө рсеткішіне жататын й жазда аналитикалық форманты болып қ алыптасқ ан. Й жазда аналитикалық форманты жетімсіз қ имылды білдіреді. Жетімсіз қ имыл деп қ имылдың жасалуғ а жақ ындап барып, тіпті жартылай жасалып аяғ ына жетпей тоқ тауын ү зілуін білдіруі аталады. Қ ұ лай жаздады, жығ ылы жаздады, кетіп қ ала жаздады т.б.

Бұ л қ имыл субъектінің ө здігінен ә дейі жасайтын қ имылы емес, қ имылдың жасаудыбастап, оны субъекті ө здігінен тоқ татпайды. Қ имыл кездейсоқ себептердің ә серінен, кө біне субъектінің ырқ ынан тыс кездескен себептердің ә сурінен аяқ талмай тоқ тайды.

Қ имылдың жасалуының бұ л тә сілі- тү ркі тілдеріне тә н қ ұ былыс. Мысалы, башқ ұ рт тілінде: йоқ лай яззы, йығ ыла яззым; ө збек тілінде: улар ёзди, йиқ ила ёзды; татар тілінде: киттә язды, егыла язды тү рінде қ олданылады.

Бұ л формант ө те белсенді, салт, сабақ ты етістіктерді талғ амай тіркесе береді. Мысалы: Ө зін ө лтіре жаздағ ан Мекешке сү йсінеді (Мү сірепов). Қ ыз отқ а қ ұ лай жаздап, ә рі шошып, ә рі ашуланып, булығ а жаздады (Ә уезов).

Аузекі тілдебұ л форманттың мағ ынасын басқ а жолмен, тү рлі тіркестермен беру де кездеседі. Мысалы, кетуге аз-ақ қ алдым, ф

Бұ л формант тіркескен етістік болымсыздық жұ рнақ ты қ абылдамайды, ол осы форманттың мағ ынасына байланысты. Й жазда формантының ө зі болымсыздық мағ ына береді, сондық тан ол формант бар сө зге болымсыздық жұ рнақ тың қ ажеті жоқ. Осы формантты қ абылдағ ан аналитикалық етістік етістіктің тү рлену жү йесімен толық тү рлене бермейді. Ондай тұ лғ адағ ы етістік тілде кө біне, жедел ө ткен шақ, кейде ауыспалы шақ пен бұ рынғ ы ө ткен шақ тұ лғ аларында кездеседі. Мысалы: Жалт қ арап еді, есінен тана жаздады (Майлин). Қ айық бұ лтаң дағ анда, ауып қ ала жаздады «Мү сірепов». Мен тү гілі атақ ты адвокат Ақ баев, Дү йсенбаевтар бір сө з ү шін айдалып кете жаздағ ан (Мү сірепов). Мал-мү лкі сатылып кете жаздапты (Мұ қ анов).

А. Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі»

Бұ л ү ш етістік ә рі жетекші, ә рі кө мекші болып қ ызмет атқ арады. Ү шеуінің мағ ыналарында да, тү рлену жү йелерінде де, функцияларында да, ортақ сипаттар болумен қ атар, бір-бірінен ерекшкленетін ө згешеліктері де бар. Бірақ бол етістігі ө зінше бір басқ алау да, ет, қ ыл кө мекшілері ө зара бірың ғ айлау. Дегенмен бұ лардың қ ай-қ айсысы болсын есімдермен тіркесе қ ойып, қ ұ ранды етістік жасауғ а аса бейім тұ рады жә не сондай тіркесте ө те жиі ұ шырайды. Осы ө згешеліктерінен болу керек, ә детте, олардың жетекшіліктерінен гө рі, кө мекшілік қ ызметтері басымырақ сияқ танып кө рінеді. Мысалы:

Адам бол адам ет адам қ ыл

Алаң болма алаң етпе алаң қ ылма

Дайын бол дайын ет дайын қ ыл

Мә з болды мә з етті мә з қ ылды

Қ арық болды қ арық етті қ арық қ ылды

Қ орғ ан болды қ орғ ан етті қ орғ ан қ ылды

Осы жә не осы сияқ танғ ан мысалдардан бұ л ү ш етістіктің қ ұ ранды етістік жасауда ә рі ең негізгі, ә рі ө те ө німді, ә рі тіпті жиі қ олданылатын сө здер екені анық талады (Соң ғ ы кезде ү ш етістіктің қ атарына істе (іс+те) деген етістік ене бастағ анын ескерте кеткен жө н).

Сонымен бірге, осы мысалдардан бұ л ү ш етістіктің бір-бірінен ажырайтын мағ ыналық ерекшкліктері барлығ ы да бағ дарланады. Ол- табиғ и қ ұ былыс, ө йткені егер олар мағ ыналары жағ ынан да, қ ызметтері жағ ынан да дә л бірдей, барабар я тең болса, тілде «босқ а» жарысып жү рмеген де болар еді. Ал олардың мағ ына жағ ынан абсолютті тең еместігі, ә рқ айсысына тә н ө зіндік сипаттарынан да тү седі. Мысалы: абай бол (абайла), сақ бол (сақ тан), оқ ып бол, айтқ ан бол... деп қ олдануғ а болғ анымен. Абай ет, сақ қ ыл, оқ ып ет, айтқ ан қ ыл деуге болмайды. Бұ лардың осылайша ажырауы, ә рине, мағ ыналарының ерекшкліктеріне, соғ ан лайық қ алыптасқ ан тіркесу қ абілеттеріне байланысты. Демек, бұ дан сө з-сө здің ө здеріне тә н мағ ыналық аясы, қ олданылу ө рісі болатыны аң ғ арылса керек.

Сонымен, бол, ет, қ ыл (істе) етістіктерінің басқ аша, демек, бұ лардың ең негізгі жә не дыбасты қ ызметі-есімдерден қ ұ ранды етістіктер тудыру. Олардың бұ л «мамандығ ын» ө зге кө мекшілер атқ ара алмайды. «Бол», «ет», «қ ыл» етістіктерінің жә рдемімен жасалғ ан қ ұ ранды етістіктердің соң ғ ы компоненті тү рленіп, саралама, суреттеме етістіктер жасалуымен қ атар (қ ызмет ете кө рің із, қ ызмет кө рсетсе екен т.б.), лексикаланғ ан, идиомаланғ ан тұ рақ ты етістіктер кө п қ алыптасқ ан.