Одағай сөздер, сөз табы ретіндегі ерекшелігі, мағыналық топтары

Ахмет Байтұ рсынов «Тіл қ ұ рал» бойынша: Одағ ай сө здерді шылау сө здерге жатқ ызғ ан.

Одағ ай одағ айланып, оң аша айтылатын сө здер. О.сө здер қ азақ тілінде кө п. Барша шапшаң болғ ан істі кө рсету ү шін айтылатын барша шабыттау ү шін айталатын, барша жек кө ру, ақ ыру, тыю, қ айыру, тоқ тату, басу, жұ бату ү шін айталатын, барша қ уаныш, қ орық қ анда, шошығ анда, таң дандағ анда, тамсанғ анда айтылатын сө здер һ ә м шығ атын дыбыстар бә рі одағ ай болады. Солай болғ ан соң одайғ ай бірнеше топқ а бө лінеді.

Ілездік одағ ай: лап, шап, жұ лт, жалт, сып, тік, кү мп, кү рс, мырс, қ алт, пырт.

Еліктеу одағ айы: шыр- шыр, пыр- пыр, сық ыр- сық ыр, сылдыр -сылдыр, кү лдір- кү лдір.

Шақ ырыс одағ айы адамды шақ ырғ анда ә й! «аттан!» һ ә м ұ ран сө здер, һ ә р жү здің, һ ә р рудың шақ ыратын ө з ұ рандары болғ андық тан қ азақ ұ ран сө здері басқ а басқ а бә ріне бірдей жалпы ұ раны «Алаш!».

Малды шақ ырғ анда, тү йеге кү с- кү с, жылқ ығ а қ ырау -қ ырау, сиырғ а ау- қ ау.

А. Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі» бойынша: Одағ айлар ө з алдында ерекшеліктері бар сө здер. Ал ол мына ерекшеліктер:

Одағ ай сө здердің мағ ыналары адамның ә ртү рлі сезіміне байланысты шығ атын дыбыстық ишараттар. Мысалы: Япырмау, қ айда сол кү ндер! Дегендегі япырмау ө кінгендікті арманды білдіреді.

Адамның кө ң іл кү йі қ ұ былмалы болғ андық тан, одағ ай сө здердің кө пшілігінің мағ ыналары қ ұ былмалы ауыспалы, кө пмағ ыналы болып келеді. Мысалы: уай, жараң дар, мен бір ақ ыл айтайын ба? Деген сө йлемдегі айтылғ ан ойдың мағ ынасына аң ғ ар сарынына қ арай одағ ай сө здер дауыс ырғ ағ ы арқ ылы сө йлеуші адамның кө ң іл кү йін қ абаттастыра білідіріп тұ р.

Одағ ай сө здер сө йлемнің басқ а мү шелерімен грамматикалық жағ ынан байланыспайды. Олай болса, ө зі жарыса айтылғ ан сө йлемнің мү шесі болмайды. Дауыс ырғ ағ ы арқ ылы оқ шауланып, бө ліп тұ ратын сө здер. Мысалы: Қ ап, барлық ең бектері далағ а кетті ау! Дегендегі қ ап одағ айы сө йлемдермен жарыса айтылып, тоылқ ытар тү сіп тұ р.

Одағ айлардың тү рлері

Одағ айлар негізгі жә не туынды болып екіге бө лінеді. Негізгі одағ айлар: ау, па, ей, ә й, уау, уай, я, пай, охо, ә й, аха.

Туынды одағ айлар: массағ ан, бә рекелді, ә ттеген ай, о тоба, астапырала, япырмай, ойпырмай, о дариғ а сияқ ты одағ айлар жатады.

Адамғ а арнайы айтылатын одағ айлар бар. Мысалы: кә не, міне, ә ні, мә, жә, ә йдй, тек, тә йт. Бұ лардың мағ ыналары жоғ арыдағ ы одағ айлардан гө рі басқ аша. Демек олардың кейбіреулері кө рсету, я нұ сқ ау кә ні, міне, ә ні кейбіреулері ұ зын мә, ә йдә мағ ыналарын береді. Бұ ларды ишарат одағ айлары деген дұ рыс.

Қ.Жұ банов «Қ азақ тілі жө ніндегі зерттеулер» бойынша: Одағ ай.Таптасқ ан сө здер: Мен бү гін келдім.. Таптаспағ ан сө здер: Ә й, е, бә се; заттың ө зі, ісі, сипаты айрылмай, тү йдек кү йінде жү реді.

Таптасқ ан сө здер –атау сө здер. Бұ лар заттың ө зін, сипатын, ісін айырып, атау ү шін қ ажет; таптасқ ан сө здер жеке тұ рып хабар беру ү шін емес, бірнешеуі қ осылп барып, хабар беру ү шін жасалғ ан.

Таптаспағ ан сө здер – заттың ө зін, сипатын, тү йдегін жазбай атау ү шін қ ажет. Ол хабарлаушы сө здер, жеке тұ рып ақ хабар беру ү шін жасалғ ан. Бұ лар қ ұ рылысы жағ ынан жеке сө з, атқ аратын қ ызметі жағ ынан сө йлем не сө йлемдер жинағ ы. Таптасқ ан сө зді сө йлемдерде бұ лар одағ айланып тұ рады. Оның тү рлері:

Шаруашылық одағ ай тілге тә н сө з емес, ө йткені ол адамдар арасында қ олданылмайды. Адамнан басқ а жан жануарларғ а қ олданылады. Мысалы: жылқ ығ а айтылатын одағ айлар қ ұ рау қ ұ рау, (шақ ырғ анда), қ ұ р қ ұ р, лық лық, (асауды тоқ татқ анда)кіш-кіш (суарғ анда)

Кө ң іл одағ айлар. Тілде кө іл райын қ оса білдіретін амалдар ө те кө п. Ө йткені кө ң ілдің ә р тү рлі райынын ө зіне тә н ә р тұ рлі райы бар. Айтушының кө ң іл райын сө йлемнің ә ніне қ арай танимыз. Кө іл райын білдіру ү шін қ осымша, қ осалқ ылар да қ олданылады. Таптасқ ан сө здерден қ ұ ралғ ан сө йлемдер арқ ылы да кө іл райы білдіреді. Мә селен ақ ындар ө з ө лең дерінде суреттеу арқ ылы кө ң іл райын танытады.

Қ атынас одағ айлары. Сә лемдесу, жө н сұ рау қ оштасу формулаларынан қ ұ ралғ ан қ атынас одағ айлары бар. Мысалы: ә й, ау, о, мә, деген одағ айлар тындаушының кө ң ілін ө зіне аудару ү шін айтылады.

«Қ азақ грамматикасы» бойынша: Одағ ай. Одағ айдың тү рлері.Тілімізде одағ ай сө здері ү ш топқ а бө лінеді:

Кө ң іл кү й одағ айы: жағ ымды кө ң іл кү йді білдіретін одағ айлар. Мысалы: алақ ай, охо, жолдас болатын болдым;

Жағ ымсыз эмоцияны білдіретін одағ айлар. Мысалы: ә ттең ай, қ ап, Уай, қ айдасындар? Тү ге бар болғ ырлар.

Ә рі жағ ымды, ә рі жағ ымсыз эмоцияны білдіретін одағ айлар. Мысалы: а) пай- пай, қ андай жарасады, ә!

ренжу, наразылық мағ ынасында: пай- пай, осы бір емізіп тартаның ай!

Императивті ишара одағ айлары:

адамғ а бағ ышталып айтылатын одағ айлар бұ ғ ан адамның адресіне бұ йыру, жекіру, тиым салу мақ сатымен қ олданылады. Мысалы: Тек, танымай сө йле! Былғ ама Нұ рғ анымды.

Мал, ү й хаиуанаттарына бағ ышталып айтлатын одағ айлар. Мысалы: ә укім ә укім, ақ бұ зау ертерек ө с! Қ ұ тты бол, сиыр бол да, сү тті бол!

Тұ рмыс салт одағ айлары бұ ғ ан адамдармен амандасу, қ оштасу т.б. сыйластық белгісі ретінде қ олданылады. Мысалы: Қ ұ п деді де, қ оштасып жү ріп кетті агороном.

Одағ айдың мағ ыналық ерекшеліктерін екі ү лкен топқ а бө луге болады:

Бір мағ ыналы одағ айлар. Бұ л топқ а одағ айлар қ ай ситуация болмасын, қ ай контекске тү спесін, қ андай интонациямен айтылмасын ү немі бір ақ мә нде жұ мсалады. Алақ ай, ура сө здері тек шаттану, қ уану сезімін білдіру ү шін жұ мсалса, қ ап, ә аттең, ә ттеген ай сө здері ә р уақ ытта ө кіну мағ ынасында жұ мсалады. Мысалы: Ә ттеген ай, неғ ып біз былай болып қ алдық деген ой ә рқ айсысымызды қ инады.

Кө пмә нді одағ айлар. Бұ л топқ а екі ү ш, не одан да кө п мә нде жұ мсалатын сө здер жатады. Пә лі, бә лі одағ айы ү ш тү рлі мә нде қ олданылады.

Одағ айлардың интонациялық ерекшеліктері:

Қ азақ тілінде барлық дыбыстар бә рі бірдей одағ ай мағ ынасында жұ мсала бермейді. А, ә, о дыбыстары ғ ана одағ ай мә нде жұ мсалады. Ұ, ү, у, ө, і дыбыстары одағ ай жасай алмайды. Ал ы дыбысы одағ ай қ ызметінде сирек кезедседі.

Одағ айлардың грамматикалық ерекшеліктері:

Одағ айлар негізінен тү рленбейтін сө здер одағ айлардың ө зіне ғ ана тә н жұ рнақ тар жоқ. Олар субстантивтенгенде ғ ана болмаса, жалғ ауда да кө п қ абылданбайтын сө здер. Кейбір одағ айларғ а ла, ле, шыл, шіл жұ рнақ тары жалғ анады: ойбайлау, тә йір айшыл.