Негізгі және көмекші етістіктер,арақатынасы,қызметі

Н.Оралбай «Қ азіргі қ азақ тілінің морфологиясы»:

Тілдегі етістіктер екі ү лкен топқ а бө лінеді: олар дербес етістіктер мен кө мекші етістіктер.Дербес етістіктер деп заттың қ имыл ә рекетін білдіріп, етістіктің қ осымшалары арқ ылы тү рленіп, сө йлемде тү рлі синтаксистік қ ызмет атқ арып, белгілі сұ рақ тарғ а жауп беретін, сө йлемдегі басқ а сө здермен байланысқ а тү сіп, сө з тіркестерін жасайтын етістіктер жатады.Лексикалық мағ ыналы дербес етістіктердің ө зіндік белгілері мыналар:

1.Лек.мағ.дербес ет. сө йлем мү шесі болады, белгілі сұ рақ тарғ а жауап береді.

2. Лек.мағ.дербес ет. сө йлемдегі басқ а сө здермен байланысқ а тү седі.

3. Лек.мағ.дербес ет. заттың қ имыл ә рекетін білдіреді.

4. Лек.мағ.дербес ет. сө з тіркесін жасайды: ү нсіз жатты.

Тілдің дамуымен байланысты бірсыпыра етістіктер лексикалық мағ ынасынан айрылып, грамматикалық мағ ынағ а кө шкен.Тілдегі грам.мағ ынаны білдіретін, грам.кө рсеткіш қ ызметіндегі етістіктер кө мекші етістіктер деп аталады.Кө м.етістіктердің даму дә режесі бірдей емес.Осымен байланысты кө мекші етістіктер екі топқ а бө лінеді: толымды к.е. жә не толымсыз к.е.

Толымды к.е. деп дербес етістік кезіндегі дыбыстық қ ұ рамын сақ тағ ан, бірақ лексикалық мағ ынасынан айрылғ ан, қ азіргі тілде грам.мағ ына білдіріп, тү рлі категориялардың кө рсеткіштері қ ызметінде қ олданылатын к.е. аталады.Толымды кө мекші етістіктер тілімізде отыз шақ ты: ал, бар, баста, бақ, бер, бол, бө л, біл, отыр, тұ р, жат т.б.

Толымсыз кө мекші етістіктер деп дербес сө з кезіндегі дыбыстық қ ұ рамын сақ тамағ ан, тістіктің тү рлі грамматикалық тұ лғ аларында қ алыптасып, қ азір сол тұ лғ ада тү бір сө з ретінде қ олданылатын кө мекші етістіктер аталады.Олар саны жағ ынан ө те аз: еді, екен, емес, ет, жазда.Бұ л кө мекші етістіктер кө не тілде болғ ан ер етістігінің қ ысқ арып, е тү ріне ауысқ ан кездегі тү рлі грамматикалық тұ лғ алары сақ талып, е етістік ретінде қ олданыстан шық қ ан, ал оның грамматикалық тү рлі тұ лғ алары кө мекші етістіктер қ ызметіне кө шкен.Тілімізде бұ л кө мекші етістіктер ә ртү рлі қ ызмет атқ арады:

Еді кө мекші етістігінң қ олданылу аясы кең, ол есім сө збен де, етістікпен де қ олданыла береді.Еді толымсыз кө мекші етістігі шақ, рай кө рсеткіштерімен тіркесіп, олардан кү рделі аналитикалық форма жасайды.

Екен толымсыз кө мекші етістігі есім сө збен де, шақ, рай кө рсеткіштерімен де тіркесіп, кү рделі аналитикалық формант жасайды.

Ет кө мекші етістігі есім сө зден қ ұ ранды етістік жасайды.

Жазда толымсыз кө мекші етістігі дербес етістіктерге кө семшенің –а, -е, -й жұ рнағ ы арқ ылы ғ ана тіркесетін аналитикалық формант ретінде қ олданылады.

А.Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі»

Етістік тіліміздегі сө з таптарының ішіндегі ең кү рделі жә не қ арымы ең кең грамматикалық категория.Етістіктерді қ алыптасқ ан негізгі функциясына қ арай ү ш салағ а бө луге болады:

Бірінші сала: Ө здеріне тә н негізгі лексикалық мағ ыналарын дә йім толық сақ тап отыратын, соғ ан орай дербес грамматикалық қ ызметтерін тү гелімен атқ арып отыратын тү бір етістіктер жатады.

Екінші сала: Бұ л топқ а ө здеріне тә н негізгі лексикалық мағ ыналарын толық сақ тап сө йлемде дербес мү ше болумен қ атар, негізгі етістікпен тіркескенде лексикалық мағ ыналарын жартылай не бү тіндей жоғ алтып, оғ ан қ осымша грамматикалық мағ ына ғ ана ү степ жә рдемші ретінде де қ ызмет атқ аратын тү бір етістіктер жатады.Мұ ндай бірде жетекші, бірде кө мекші болатын етістіктердің саны тілімізде отыз шамалы.

Ү шінші сала: Бұ л топқ а енетін етістік саны аз.Олрағ а ө здеріне тә н ә уелгі лексикалық мағ ыналарын я жартылай, я бү тіндей жоғ алтып, тек қ ана грамматикалық мағ ына жамап, грамматикалық формағ а лекер болып қ ызмет ететін яғ ни бірың ғ ай кө мекші есебінде ғ ана жұ мсалатын е, еді, екен, жазда етістіктері ғ ана жатады.