Сөз формалары және сөз таптарының формалану мүмкіндіктері

Қ азақ тілінде сө з формалары, ә детте, лексика-грамматикалық, не лексикалық -семантикалық мағ ыналарды тудырудың нақ тылы тілдік жамылғ ышы болып келеді. Сө здердің формалары негізінен екі тү рлі тә сіл арқ ылы жасалады: синтетикалық (морфологиялық) жә не аналитикалық (синтаксистік) тә сіл. Сө з формаларын жасаудың бұ л амалдарын зерттеп анық тау, ә рине, қ азақ тіл білімінде бірден қ алыптасып кете қ ойғ ан жоқ. Кең ес дә уірінің алғ ашқ ы кезінде бұ лар тек сө з жасаудың морфологиялық тұ рғ ысынан ғ ана қ аралып келсе, бертін келе, атап айтылмағ анмен, синтаксистік тә сілдің де ескеріле бастағ аны байқ алады. Қ азақ тіліндегі сез жасаудың синтетикалық (морфологиялық) жә не аналитикалық (синтаксистік) тә сілдері 50-жылдары практикалық та, теориялық та тұ рғ ыдан ә бден қ алыптасып орнық ты. Сө йтіп кейбір кү рделі ең бектерде ол сө з жасаудың тиянақ талғ ан негізгі амалдары ретінде ұ сыныла бастайды да, жеке ғ ылыми мақ алалық зерттеулер объектісіне кө шеді.

Сө здердің аналитикалық жә не синтетикалық формалары - сө з формаларының грамматикалық тү рлері. Сө здің аналитикалық формасы негізгі сө з бен кө мекші сө здің тіркесуі арқ ылы жасалады. Кө мекші сө з дербес лексикалық мағ ынасынан айрылып, сө з тү рлендіруші аффикстерге ұ қ сас грамматикалық қ ызмет атқ арады. Мысалы, бара жатыр, оқ ып кел, тым жақ сы. Сө здің аналитикалық формасының компоненттері біртұ тас лексикалық мағ ынаны білдіріп, сө йлемде бір ғ ана мү ше болады. Қ азақ тілінде аналитикалық форма, ә сіресе, етістіктің рай, шақ категорияларына тә н. Сө здің синтетикалық формалары аффрикстену жә не дыбыстардың алмасуы (ішкі флексия) арқ ылы жасалады. Қ азақ тілі ү шін аффикстену грамматикалық тә сіл ретінде жиі кездеседі, мысалы, жазу - жазушы - жазушылар; оқ ушы - окушығ а - окушымен; тө мен - тө менірек. Сө здің синтетикалық формаларын жасайтын — сө з тү рлендіруші жә не сө з формаларын тудырушы жалғ аулар мен жұ рнақ тар. Мысалы, кө птік, септік, тә уелдік, жіктік жалғ аулары сө йлемде сө здерді тү рлендіріп, бір бірімен байланыстырады.

Сө з дегеніміз белгілі формалардың жү йесі. Ол ұ ғ ымғ а сол сө здің барлық формалары енеді. Ендеше кел, келші, келің із...дегендердің бә рін де бір сө здің ә р тү рлі формалары деп танығ ан мақ ұ л. Ө йткені тіліміздегі сө з бен сө зді байланыстыратын, сө зден сө з тудыратын демек, кейбіреулері жаң а сө з тудыратын, кейбіреулері сө здің тү рін ғ ана ө згертетін я тү рлендіретін(форма тудыратын) қ осымшаардың қ ай қ айсын алсақ та, олар ө здері жалғ анғ ан сө зді я бір грамматикалық категорияны екінші бір грамматикалық категорияғ а кө шіретін, я болмаса жалпы грамматикалық категорияның ішіндегі жалқ ы категоряларды іштей бірінен біріне аударатын формалар ретінде қ ызмет атқ арады. Синтетикалық тә сіл арқ ылы туатын сө з формаларын маң ызы мен қ ызметіне қ арай ү шке бө леміз: