Нөлдік қосымша арқылы грамматикалық мағынаның берілуі

Тілдегі сө зді тү рлендіру парадигмаларының ішінде грамматикалық мағ ынасы бар, бірақ кө рсеткіші жоқ яғ ни парадигманың дыбыстық қ ұ рамнан тұ ратын кө рсеткіші жоқ мү шелер бар. Мысалы, атау септіктің, жіктік жалғ ау парадигмасының 3-жағ ы, сондай-ақ бұ йрық райдың жіктік жалғ ауының 2-жақ жекеше тү рінің нақ тылы қ осымшалары жоқ. Бірақ қ осымшалары жоқ болса да, сол қ осымшаның жоқ тығ ы олардың атау септік, 3-жақ, 2-жақ екенін білдіреді. Олар ешқ ашан асқ а мағ ынамен шатастырылмайды. Жалпы тіл білімінде мағ ына бар жерде оны білдіретін кө рсеткіш бар деп саналады да, мағ ынаны кө рсеткіштің жоқ тығ ын байқ ататын нө лдік жалғ ау (нө лдік морфема, нө лдік жұ рнақ) білдіреді деп санайды.

№49- Етістіктің аналитикалық формалары, мағ ынасы, қ ұ рылымы, зерттелуі

Аналитикалық форманттар.
Аналитизм – (гр. analysis – ыдырау) деген мағ ына береді. Сө здің аналитикалық формасы негізгі сө з бен кө мекші сө здің тіркесінен жасалады. Сө здің аналитикалық формасының қ ұ рамына енетін негізгі сө з негізгі морфемағ а (тү бірге) барабар қ ызмет атқ арса, кө мекші сө з ә р тү рлі кө мекші морфемаларғ а, яғ ни аффикстерге ұ қ сас қ ызмет атқ арады. Мысалы: келе жатыр деген тіркесте негізгі лексикалық мағ ынағ а ие болып тұ рғ ан сө з - келе етістігі, ал жатыр етістігінің дербес лексикалық мағ ынасы бұ л тіркесте сақ талмағ ан, ол кө мекші морфемаларғ а ұ қ сас мағ ынағ а ие болып, соларғ а тә н қ ызмет атқ арып тұ р. Белгілі бір сө здердің тіркесінің сө з тіркесі емес, аналитикалық форма болу ү шін, оның белгілі бір грамматикалық категориялардың мағ ынасын беруі керек.
Аналитикалық етістік я аналитикалық тұ лғ а болу ү шін, дейді А.Ысқ ақ ов, - біріншіден, негізгі етістік, екіншіден, оғ ан қ осылатын дә некер форма, ү шіншіден, кө мекші қ ызметін атқ аруғ а тиісті тағ ы бір етістік қ атысуы керек. Аналитикалық етістік кемі осындай 3 компоненттің тіркесуі арқ ылы жасалады.
Аналитикалық етістік грамматиканың семантикасын білдіріп, оның кө рсеткіші есебінде қ ызмет ететін соң ғ ы екі бө лшегі – кө семше жұ рнағ ы мен кө семше етістік - мағ ына жағ ынан да, қ ызметі жағ ынан да дә йім бірлікте жұ мсалады да бір ғ ана форма ретінде қ ызмет етеді. Бұ л грамматикалық форма аналитикалық қ осымша я аналитикалық формант деп аталады.
Аналитикалық форманттың І компонентінің есебінде кө семшенің й (а, е), ып, (іп, п) жұ рнағ ы қ ызмет етеді де, екінші компоненті ретінде толымды кө мекші етістік жұ мсалады.
Ә рбір аналитикалық форманттың ө зіне тә н мағ ынасы бар:
1. – п, ал – форманты негізгі етістікке жалғ анғ анда субъект ө зге істі қ ол тұ рып, я басқ а іске кө шпей тұ рып, ә рекетті ә уелі ө зі ү шін жү зеге асырып алуды қ алайтындай мә н ү стейді: кө ріп ал, жұ лып ал, сыпырып ал, жуынып ал, сө йлесіп ал.
– а, е ал форманты сол амалды жү зеге асыру я орындау мү мкіндігін білдірерліктей рең к жасайды. Мысалы: ү йден шығ а алмадым, бітіре аласың ба?
2. – п бар – амалдың бірте-бірте я ү деуін, я бә сең деуін білдіретіндей рең к ү стейді. Мысалы: кетіп барады, тасып барады, бітіп барады т.б.
– й бар амалдың мақ сатын не одан жол-жө некей істелетін амалды білдіреді. Мысалы: ала бар, қ арай бар, сұ рай бар.
3. – п бер амалдың бө где адам ү шін істелетінін кө рсетеді. Мысалы: айтып бер, жазып бер, алып бер.

– й бер амалдың тоқ таусыз жү зеге асуын білдіреді. Мысалы: жаза бер, ала бер, кө ре бер.
4. - п кел -й кел
ө сіп келеді қ орыта кел
кө ркейіп келеді сө йлей кел
5. - п сал -й сал
айтып салды ала сал
шығ арып салды жаза сал
6. - п кет -й кет
қ алғ ып кетті қ исая кет
ү сіп кетті қ ұ лай кет
Толымсыз кө мекші етістіктер де аналитикалық форманттар жасауғ а қ атысады:
– ып еді (айтып еді) – са игі еді (айтса игі еді)
қ ан еді (айтқ ан еді) – ушы еді (айтушы еді)

атын еді (айтатын еді) – а жатқ ан еді (бара жатқ ан еді)

ар еді (айтар еді)

Кө мекші етістіктің қ атысымен кү рделі ө ткен шақ категориясын жасайтын мынадай аналитикалық форманттар қ алыптасқ ан:
-ғ ан екен (барғ ан екен).

• атын екен (баратын екен)
• ады екен (барады екен)

са екен (барса екен)

• ар ма екен (барар ма екен)
• мақ шы екен (бармақ шы екен)
• а жатыр екен (бара жатыр екен)
• ып жатыр екен (барып жатыр екен)
• тұ р, жү р, отыр – арқ ылы (сө йлеп тұ р екен).