Зат есімнің көптік категориясы,берілу жолдары

Исаев:

Қ азақ тіл білімінде сан мө лшер категориясы кө бінесе кө птік ұ ғ ыммен байланысты қ аралып келеді. Қ азақ тілінің грамматикаларында сан мө лшер категориясы деген терминнің болмай, грамматикалық тұ лғ а ретінде кө птік жалғ ау, кө птік категориясы деген терминдердің қ олданылуы да осының дә лелі болса керек. Тілімізде кө птік категориясы да, кө птік жалғ ау категориясы да бар.Кө птік категориясы тілімізде ү ш тү рлі жолмен беріледі: лексикалық, морфологиялық, синтетикалық тә сілдер арқ ылы.Кө птік ұ ғ ым мен оғ ан қ арама қ айшы жекелік я даралық ұ ғ ымның болуы жалпы зат атаулығ а тә н қ асиет.Міне, осы кө птік жә не жекелік ұ ғ ымдардың арақ атынасынан жә не сол ұ ғ ымның белгілі морфологиялық тұ лғ алар арқ ылы берілуінен сан мө лшер категориясы туады.Кө птік ұ ғ ымды білдірудің тә сілдері ә р тү рлі.Кө птік ұ ғ аымның бірден бір грамматикалық кө рсеткіші кө птік жалғ ау.Бірақ кө птік ұ ғ ым тек кө птік жалғ ау арқ ылы ғ ана берілмейді.Кө птік ұ ғ ымның берілу тә сілдері:

Кө птік мағ ына тудырудың лексикалық тә сілі деп отырғ анымыз зат есімнің жекеше кө пше болып бө лінуінің белгілі бір жалғ аудың қ ызметіне байланысты болмай, сө здің ө з ішкі лексикалық мағ ынасына байланысты болып келуі.Кө птік ұ ғ ым аналитикалық тә сілмен де беріледі.Сан есімдер, сандық мә ні бар сө здер, қ айталама қ ос сө здер т.б. зат атауының алдынан келіп, оны анық тап тұ рса, ол зат біреу емес бірнешек екенін тү сінеміз.Ә детте ондайда зат атауын білдіретін сө з кө птік жалғ ауынсыз қ олданылады: талай жыл ө тті, кө п адам жиналды, мая мая шө п иген.

Кө птік жалғ аудың бірден бір грамматикалық кө рсеткіші лар, лер, дар, дер, тар, тер.Бұ лар бө лек бө лек жалғ аулар емес, ө зі жалғ анатын сө здің соң ғ ы дыбысы мен буынына байланысты тү рленетін бір жалғ аудың нұ сқ алары.Кө птік жалғ аудың негізгі грамматикалық мағ ынасы заттың кө птігін білдіру.

Қ азақ грамматикасы:

Нақ тылы лексикалық мағ ынасына орай зат есім сө йлем ішінде не жекеше не кө пше тү рде қ олданылады.Зат есімдерді жекше, кө пше деп аталатын екі топқ а айыра кө рсетуге негіз болатын ең басты грамматикалық сыртқ ы белгі оларғ а кө птік жалғ ауының жалғ ануы.Кө птік мағ ынаның арнаулы қ осымша арқ ылы пайда болуы негізінен алғ анда, кө птік жалғ ауының қ ызметіне байланысты.Кө птік жалғ ауы жалғ анғ ан зат есімдер кө птік мағ ынамен қ оса, ө зінің бастапқ ы дексикалық мағ ынасына орай сө йлем ішінде мынадай мағ ыналарғ а ие болады: Нә рсенің ө з алдына дербес дербес санап кө рсетуге болатын бө лшектерден тұ ратындығ ын кө рсетеді: ө зендер, ыдыстар.

Кө птік жалғ ауы ө зі жалғ анғ ан зат есімдерге молшылық, қ исапсыз кө птік секілді мағ ыналарды ү стей алады: сулар, ү гінділер.

Зат есімге кө птік жалғ ауы жалғ анғ анда бұ дан кейін пайда болатын басты бір мағ ыналық рең к белгілі бір адамдардың тобын, жиынтығ ын білдіру: жастар.

Туыстық жақ ындық ты білдіретін зат есімдердің тә уелденген тү ріне жалғ анғ ан кезде кө птік жалғ ауы біреудің есімін сый тұ туды, қ ұ рмет тұ туды білдіреді: апамдар, ә желер.

Кө птік жалғ ауы мезгіл мө лшеріне байланысты айтылатын кейбір зат есімдерге жалғ анғ ан кезде сө зге тұ спал, шамалау мағ ынасын ү стейді: қ ыстың ортасында қ ыстың орталарында.

А.Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі»:

Кө птік категориясы тым жалпы ұ ғ ым да, ал кө птік жалғ ау категориясы онан гө рі ә лдеқ айда жалқ ы ұ ғ ым.Кө птік категориясының берілу жолдары:

Сө з атаулының қ айсысы болса да, жалпыланғ ан, жинақ талғ ан ұ ғ ымды білдіреді жә не де ешқ андай қ осымшасыз тұ рып, тікелей кө птік ұ ғ ымды білдіретін сө здер де бар: су, сү т, орыс, тұ з, ақ ыл, қ уаныш.Міне, кө птік ұ ғ ымды осылайша сө здің тікелей ө з лексикалық мағ ынасы арқ ылы білдіріу лексикалық тә сіл деп аталады.

Синтаксистік тә сілде сан есімдер(реттік, болжалдық тан басқ алары) сондайақ, кө п, аз, ә лденеше, бірнеше тә різді сө здер зат есімдерден бұ рын анық тауыш болып тұ рып, ешқ андай да қ осымшасыз кө птік ұ ғ ымды білдіреді: бес кісі, ондағ ан студент, қ ыруар мал.

Қ ос сө здер синтаксистік тә сіл арқ ылы туғ ан кү рделі сө здер болғ андық тан, олардың кө птік ұ ғ ымды білдіруін лексика семантикалық тә сіл деп атауғ а болады.

Кө птік ұ ғ ымдардың сө здерге тиісті қ осымшалар қ осылу арқ ылы берілу жолы морфологиялық тә сіл деп аталады.

А.Байтұ рсынов «Кө птік жалғ ау»:

Жалғ ау екі тү рлі: септік жалғ ау жә не кө птік жалғ ау.

Кө птік жалғ аулар нә рсенің жеке емес, кө п кү йдегі есімін кө рсетеді.Кө птік жалғ ау біреу-ақ: -лар. «-лар» жалғ ау жің ішке сө зде «–лер» болады.Сө здің аяқ дыбысы дауыссыз,, яки жарты дауысты болса, -лар жалғ ау -дар болып, лер жалғ ау -дер болып ө згереді.