Яратыу ғәм тойғоһо уята, яратмау ғәмһеҙлек, битарафлыҡ тыуҙыра.

Йө рә гендә ысын ғ ә м йө рө тө ү селә р ҙ ә, ү ҙ ҙ ә ре ө сө н генә йә шә ү се ғ ә мһ еҙ ҙ ә р ҙ ә бар донъяла. Ысын-ысындан ғ ә м йө рө ткә н ә һ елдә рҙ ең уй-хыялы, йә шә ү маҡ саты, ә йткә н һ ә р һ ү ҙ е иленә, килә сә ккә, халҡ ына мө хә ббә т менә н тулы, һ ә р ғ ә мә ли эше халҡ ы хаҡ ына хә стә рлектә н тора.

Ошондай ә һ елдә ре кү п булғ ан халыҡ, ә лбиттә, бә хетле. Бә хетлелә р иҫ ә бенә башҡ орттарҙ ы ла индерергә мө мкин. Шө кө р, халҡ ыбыҙ ҙ ың даланы бар. Бар булмышы менә н халҡ ы ғ ә ме менә н йә шә гә н улдары һ ә м ҡ ыҙ ҙ ары байтаҡ. Беҙ улар хаҡ ында бай тарихыбыҙ ҙ ан белә беҙ. Исемдә ре билдә ле һ ә м билдә һ еҙ булғ ан Шә хестә ребеҙ ХАЛЫҠ, МИЛЛӘ Т тигә н бө йө к тө шө нсә сылбырын ө ҙ мә й алып бара. Был сылбыр ҡ улсаларын ө ҙ ө лө ү сигенә еткереп, башҡ орт тигә н халыҡ ҡ улсаһ ын ырғ ытып-быраҡ тырып, ер йө ҙ ө нә н бө тө нлә й юҡ итергә телә ү селә р императрица Анна Иоановна менә н Сенаттың обер-секретары И. К. Кирилловтар, Тә фтилә ү ҙ ә р, Урусовтар менә н генә сиклә нмә гә н. Асыҡ тан-асыҡ та, йә шерен дә ҡ оротҡ ослоҡ эше алып барыусылар булғ ан, бар, буласаҡ. Ә ммә ундай дошмандарҙ ы яттар араһ ында ғ ына эҙ лә ү ҙ ур хата булыр ине. Бө гө нгө кө ндә халҡ ыбыҙ тамырына балта сабыусы тө п дошман ү ҙ ебеҙ ҙ ең арала ла бар. Ул Ғ Ә МҺ ЕҘ ЛЕК тигә н дошман. Ә лбиттә, кү ҙ кү реме ерҙ ә р билә п, тотош бер ил булып, батшаһ ыҙ -ниһ еҙ халыҡ булып ойошоп, йә шә п ятҡ ан башҡ орт халҡ ының ҡ анында ғ ә мһ еҙ лек кө слө булғ ан тип ә йтеү е ҡ ыйын. Ғ ә м тө шө нсә һ е башҡ ортто берлә штереү се тө п шарт. Ошо тө шө нсә миллә тте берлә штереү, тарҡ атмау, ҡ еү ә тлә ндереү сараһ ы. Был сараның ниндә йерә к булыуы хаҡ ында беҙ ижадыбыҙ ғ а ҡ арап та фараз итә алабыҙ. Халыҡ тың алдынғ ы ҡ арашлы шә хестә ренең, аҡ һ аҡ алдарының, сә сә ндә ренең аҡ ылы ауыҙ -тел ижадында тупланғ ан. Тыуғ ан илгә ҡ айнар һ ө йө ү, сит-яҡ тарҙ а бә хет эҙ лә мә ү, тарҡ алмау, тупланып йә шә ү, ерҙ ә н айырылмау, туғ анлыҡ ты һ ә м дуҫ лыҡ ты ныҡ һ аҡ лау кеү ек сифаттар тә рбиә лә гә ндә р. Ә ммә халҡ ыбыҙ ҙ ы ер йө ҙ ө нә н юҡ итергә тигә н сә йә сә т алып барыусылар ҙ а был ҡ анундарыбыҙ ҙ ы белгә н. Улар ошо ҡ анундарҙ ан сығ ып эш иткә н. Шул уҡ Кирилловтың 1734 йылғ ы планына кү ҙ һ алып алыу ҙ а бының шулай булыуын асыҡ кү рһ ә тә. Ә йтә йек, башҡ орттоң һ анын ныҡ кә метергә, уның ө сө н тө рлө яҡ ҡ а таратырғ а, хә рби походтарҙ а киң файҙ аланырғ а... Башҡ орт феодалдарын һ атып алып, рус властарының терә генә ә йлә ндерергә, тигә н тә ҡ димдә р бар унда. Был тә ҡ димдә р халыҡ ты тарҡ атыуҙ ы, һ уң ғ ы сиктә юҡ итеү ҙ е кү ҙ ҙ ә тотҡ ан. Ошонан сығ ып уйлап ҡ арағ анда ла аҡ һ аҡ алдарыбыҙ ҙ ың миллә тте һ аҡ лау юлдарын ни тиклем дө рө ҫ билдә лә гә нен һ ә м, тыуғ ан илгә мө хә ббә т, туғ анлыҡ ты һ ә м татыулыҡ ты һ аҡ лау тигә н тө п ҡ анундарын йырҙ ары, риү ә йә ттә ре, ҡ обайырҙ ары, легендалары аша кү ң елгә һ ең дерергә тырышыуының ни тиклем хаҡ булыуын кү рергә мө мкин. Халҡ ыбыҙ ҙ ың ошо тө п ҡ анундары буйынса бергә тупланып мең ә р йылдар йә шә п килгә н, иҫ китмә ле тә рә н фә лсә фә ү и йө кмә ткеле ҡ обайырҙ ар һ ә м йырҙ ар ижад иткә н, ү ҙ кө нкү реше ө сө н мө һ им булғ ан ә йберҙ ә рҙ е ү ҙ е булдырғ ан, ер аҫ тындағ ы ла, ер ө ҫ тө ндә ге лә байлыҡ ты ә лә ф-тә лә флә мә й кә рә генсә генә тотонғ ан, ил саҡ ырһ а, бер тө птә н генә ҡ уҙ ғ алып, ил именлеген ҡ урсалап йә шә ү ҙ е маҡ сат итеп ҡ уйғ ан. Ә ммә тормош ү ҙ гә решһ еҙ тормай. Ү ткә ндә р менә н йә шә мә йҙ ә р. Ү ткә ндә рҙ ә н фә һ ем алалар.

Хә ҙ ер уйлайыҡ: бө гө нгө кө ндә халҡ ыбыҙ ҙ ың ү ҙ ен һ аҡ лау ҡ анундары ө ҫ тө нлө к аламы, ә ллә Кириллов планы ҡ аныбыҙ ғ а һ ең еп ҡ алғ анмы? Ни ө сө н беҙ 100 йыл эсендә 100 мең гә генә артҡ анбыҙ? Ни ө сө н миллә тебеҙ ҙ ең яртыһ ы республикабыҙ ҙ ан ситтә йә шә й? Ә лбиттә, боронғ о башҡ орт ерҙ ә ренең республикабыҙ сиктә ренә н тыш тороп ҡ алыуы халыҡ ирке менә н эшлә нмә не, ә ммә ү ҙ ирке менә н ил ташлап сығ ып китеү селә р ҙ ә бихисап. Бө гө нгө кө ндә илебеҙ ҙ ә бө тө н мө мкинлектә р тыуҙ ырылғ ан мә лдә, иҫ китмә ле таланттарыбыҙ була тороп та һ аман гө рлә п-кү крә п ү ҫ еп китә, сит илдә рҙ ә башҡ орт тигә н талантлы халыҡ барлығ ын таныта алмайбыҙ? Берә м-һ ә рә м генә сығ ып бейеп йә ки ҡ урай һ ыҙ ҙ ырып ҡ айтыу халыҡ ты тө рлө яҡ тан танытыу тигә н һ ү ҙ тү гел ә ле. Халҡ ыбыҙ ҙ ың фә нен, ғ илемен, матди байлыҡ етештереү һ ө нә рен, спортын, кино сә нғ ә тен, халыҡ ижады ө лгө лә рен, иң һ ә йбә т ә ҙ ә би ә ҫ ә рҙ ә рҙ е тә ржемә итеп сығ арыуҙ ы юғ ары кү тә рергә бө тө н мө мкинлектә ребеҙ бар. Нимә ҡ амасаулай? Ни эшлә п гө рлә п тоҡ анып китер урында беҙ һ аман быҫ ҡ ыйбыҙ? Ғ ә мһ еҙ лек тигә н тө п дошман кө слө. Яуап шул. Ә йтеп ү теү емсә, ғ ә м ул ихлас, ысын яратыуҙ ан башлана. Халҡ ың ды яратыуҙ ан, уның килә сә ге хаҡ ында хә стә рлекте кү реү ҙ ә н. Ошо тойғ оғ а ҡ арата ғ ә мһ еҙ икә нһ ең, ә лбиттә, бер ниндә й ү ҫ еш тә, алғ а китеш тә, сә скә атыу ҙ а булмаясаҡ. Ә ғ ә мһ еҙ лек ниндә йҙ ер юғ арыла, йә ки ситтә, йә ки кү ренмә гә н ерҙ ә урынлашҡ ан тө шө нсә тү гел. Ул дошман беҙ ҙ ең ү ҙ ебеҙ ҙ ә, һ ә р беребеҙ ҙ ә. Атап ү тә йек.

Эске йылылыҡ. Ни тиклем оло мә ғ ә нә не һ ыйҙ ыра ошо ябай ғ ына ике һ ү ҙ. Яратыу, һ ө йө ү, мө хә ббә т тойғ оһ онан башлана торғ ан тө шө нсә ул ЭСКЕ ЙЫЛЫЛЫҠ. Бер-берең ә тартылыу, бер-берең де аң лау бит ул был тойғ о. Эске йылылыҡ булмаһ а, ғ аилә тарҡ ала. Эске йылылыҡ булмаһ а, йә мғ иә т тарҡ ала, миллә т тарҡ ала. Тә биғ ә т кешелә рҙ е берлә штереп, эске йылылыҡ булдырыу ө сө н хә стә рлек кү ргә н. Моң берлеге, тел берлеге ул. Бер ү к телдә һ ө йлә шеү селә р, бер ү к моң до аң лаусылар бергә берлә шкә н, бергә ойошҡ ан. Улар араһ ында кү ң ел берлеге барлыҡ ҡ а килгә н, бер-береһ енә тартылып торғ ан эске нур һ уҙ ылғ ан. Ошо нур ө ҙ ө лдө мө — тарҡ алыш башлана. Илдә рҙ е берлә штергә н символдар ҙ а: гимн, байраҡ, герб та ошо маҡ саттан уйлап сығ арылғ ан. Башҡ ортто берлә штереү се кө с уртаҡ моң обоҙ ҙ а, ҡ урайыбыҙ ҙ а, ижадыбыҙ ҙ а һ ә м, ә лбиттә, уларҙ ы тыуҙ ырыр, аң лар ө сө н бар ителгә н телебеҙ ҙ ә һ ә м тыуғ ан еребеҙ ҙ ә. Миллә тебеҙ ҡ ото булғ ан Ғ Ә МЛЕ Шә хестә ребеҙ ошо тө шө нсә лә рҙ е — рухи байлығ ыбыҙ ҙ ы һ аҡ лау ө сө н кө рә шкә ндә р ҙ ә инде. Кө рә шеү юлдары тө рлө булһ а ла, маҡ сат бер булғ ан. Ә инде рухи байлыҡ тигә н тө шө нсә не матди байлыҡ ҡ а ынтылыш ҡ ыҫ ырыҡ лап сығ ара башлаһ а, эске йылылыҡ нурҙ ары ө ҙ ө лә башлай. Уртаҡ лыҡ кә мей. Ундай ғ ә мһ еҙ ҙ ә ргә туғ ан тел дә, туғ ан моң да кә рә кмә й. Уларҙ ың хатта аллаһ ы ла Мамонғ а ә йлә нә. Һ уң ғ ы йылдарҙ а ғ ына Мамонғ а табыныусы ҡ айһ ы бер “ә һ елдә ребеҙ ” (Кириллов Башҡ орт феодалдарын һ атып алып, рус властарының терә генә ә йлә ндерергә тигә н тә ҡ димен индергә ндә, ошондайҙ арҙ ы кү ҙ ҙ ә тотҡ андыр. Бө гө нгө кө ндә “коррупция” тип аталғ ан яман ауырыу менә н дә ошондайҙ ар “ауырый”) республикабыҙ ғ а кү пме хилафлыҡ килтерҙ елә р. Торатау именлеген хә ү еф аҫ тына ҡ уйҙ ылар, урмандарыбыҙ ҙ ы һ аттылар, ерҙ ә ребеҙ ҙ ә н яҙ ҙ ырҙ ылар. Ә ммә бындайҙ ар ү ҙ ҙ ә ре рухи яҡ тан бай булып ҡ ыланғ ан булалар. Тик ундай ғ ә м, ундай яратыу һ иҙ елеп тора һ ә м халыҡ бындай кү ренеште “тышҡ ы кү ң ел менә н генә яратыу” ти. Тышҡ ы кү ң ел менә н яратыуҙ ан ЭСКЕ ЙЫЛЫЛЫҠ барлыҡ ҡ а килмә й.

Халыҡ ты миллә т итеп туплау юлдары халыҡ ҡ а һ ә р ваҡ ыт сә нғ ә т аша еткерелгә н. “Урал батыр”, “Аҡ буҙ ат”, “Иҙ еү кә й менә н Мораҙ ым”, “Алпамыша”, “Заятү лә к менә н Маянһ ылыу”, “Кү сә кбей”, “Һ уң ғ ы һ артай”, “Зө һ рә менә н Алдар” һ ә м башҡ а иҫ китмә ле фә лсә фә ү и йө кмә ткеле ҡ обайырҙ ар аша ә йтелгә н халыҡ фекере. Аҙ аҡ инде яҙ ма ә ҙ ә биә т осоронда шиғ ырҙ ар һ ә м сә хнә ә ҫ ә рҙ ә ре аша еткерелгә н. Ул хаҡ та ә йтеп ү ттем. Ә ммә ҡ айһ ы саҡ та бө йө ктә ребеҙ ә йткә н фекерҙ ең тө п ә рә сә һ енә тө шө нө п етмә йбеҙ, тел тө птә рен аң ламай ҡ алабыҙ. Мә ҫ ә лә н, Дауыт Юлтыйҙ ың ”Ҡ арағ ол”о ө сө н һ аман эс кө йә. Бө гө нгө кө ндә ошо ә ҫ ә рҙ ә ге тө п фекер — алдыбыҙ ҙ а маяҡ итеп ҡ уйылырлыҡ. Тик ә ҫ ә рҙ ең тө п ә рә сә һ енә тө шө нмә гә н режиссерҙ арыбыҙ уғ а баҫ ым яһ амай. Д. Юлтый был драмаһ ында халҡ ыбыҙ ҙ ың бө тө н йә шә ү асылын асып һ алғ ан ҡ анатлы һ ү ҙ ҙ ә р ә йттерә Ҡ ыраубикә нә н: “Бә ндә не бә ндә кө нө нә ҡ алдырмаһ ын! ” Бына башҡ орттоң ғ ә мле йә шә ү принцибы! Бына халыҡ тың туҡ тауһ ыҙ ихтилалдарғ а кү тә релеү сә бә бе. Бына ғ ә млелә ргә тынғ ы бирмә гә н тө п маҡ сат. Бө гө н дә беҙ тиң дә р араһ ында тиң йә шә ү ө сө н ынтылырғ а тейешбеҙ! Бә ндә башҡ а бә ндә лә р кө нө нә ҡ алырғ а тейеш тү гел.

Йә ки Һ ә ҙ иә Дә ү лә тшинаның “Ырғ ыҙ ” романын алайыҡ. “Халҡ ым” тип янып йө рө гә н геройҙ арҙ а ғ ына эске матурлыҡ, эске йылылыҡ бар. Улар йырлай. Туғ ан моң дан: матурлыҡ тойғ оһ онан айырылмағ ан. Булғ ан гү зә ллекте ишә йтергә тағ ы ла ҡ упшыраҡ гө ллә мә яһ арғ а тырышалар: Дилә фрү з ниндә й матур гө ллә мә яһ ай. Ә фә ҡ ә т матди байлыҡ уртаһ ында ғ ына йә шә гә н Хаят был гө ллә мә не йолҡ ҡ олап ырғ ыта. Ошо яҙ мыш шә хестә ребеҙ гә килде тү гелме һ уң? Матурлыҡ ты тоя белмә гә н Хаяттар халҡ ыбыҙ ҙ ың Дилә фрү здә ренең ҡ улындағ ы гө ллә мә не йолҡ ҡ оланы бит! Бына ҡ айҙ а ул Ғ ә м менә н Ғ ә мһ еҙ лек кө рә ше. Тел берлеге булып та, Моң берлеге булмаһ а, эске йылылыҡ һ ү нә.

“Арғ ымаҡ тың ” был бү легендә, тарих тө пкө лө нә тө шө ү ҙ е маҡ сат итеп ҡ уймайынса, ү ҙ ем йә шә гә н осорғ а — ярты быуат самаһ ы ваҡ ытҡ а — дө рө ҫ ө рә ге, илленсе-туҡ һ анынсы һ ә м ике мең енсе йылдар башына бер аҙ кү ҙ ташлап, ғ ә м һ ә м ғ ә мһ еҙ лектең кө рә ше хаҡ ында яҙ ып ү тмә ксемен. Сө нки, ә йтеп ү теү емсә, ғ ә мһ еҙ ҙ ә рҙ ең ө ҫ тө нлө к алыуы ижадҡ а, тимә к, ү ҫ ешкә ныҡ тә ьҫ ир итә.

Оло шә хесебеҙ, халҡ ын ҡ айнар һ ө йгә н Зә йнә б Биишеваның “Тылсымлы ҡ урай хаҡ ында легенда” тигә н либреттоһ ы хаҡ ында һ ө йлә п китмә ксемен. Хә йер, яҙ ыусының Мә скә ү ҙ ә н һ ә м ял йорттарынан миң ә яҙ ғ ан хатын килтереү уның ниндә й кеше икә нлеген асыҡ кү рһ ә тер (Ә яҙ ыусының миң ә яҙ ылғ ан бө тө н хаттары менә н дә танышырһ ығ ыҙ).

Зә йнә б Биишева был либреттоһ ын Башҡ орт опера һ ә м балет театрына биргә ндә н һ уң, байтаҡ ваҡ ыт ү тә һ ә м 1979 йылда Рим Хә сә новтың “Ҡ урай тураһ ында легенда” тигә н балеты сә хнә гә ҡ уйыла. Яҙ ыусының хатында һ ү ҙ шул турала.

“Мә рйә м һ ылыу!

Хатың ды алдым, рә хмә т. Алыҫ ерҙ ә ү ҙ телең дә, яҡ ын кешең дә н хат алып уҡ ыуҙ ан да ҡ ыуаныслы хә л юҡ тыр. Мин бында китеп бик хаталандым. “Ү ҙ е юҡ тың – кү ҙ е юҡ ” тиҙ ә р бит. “Ҡ урай” мә сьә лә һ ен хә л иттермә й тороп китеп бармаҫ ҡ а ине. Лә кин К. Ғ абдрахмановна ла, Мирзаһ итов та, Чурова кеү ек “авторитеттар” ҙ а вә ғ ә ҙ ә итеп торғ ас, китә йем, яң ы роман ө ҫ тө ндә эшемде дауам итә йем, тигә н булғ айным шул. Ә ммә минең “Ҡ урай”ҙ ы 1958 йылда уҡ быуып (З. Биишева 1957 йылда фольклор мотивтарына таянып “Тылсымлы ҡ урай” тигә н драма ә ҫ ә ре яҙ а. Аҙ аҡ уны балет ө сө н либреттоғ а ә йлә ндерә. — М.Б.), ү ҙ емде ә ҙ ә биә т донъяһ ынан һ ө рө п сығ арып ташларғ а йыйынғ ан кешелә р хә ҙ ер тағ ы ла ҡ еү ә тлерә к бит. Улар ул саҡ та хә йлә лә тупаҫ ыраҡ булып сыҡ ҡ ан Сайранов урынына хә ҙ ер бит иң мә керле......тө лкө нө егеп алғ андар. “Тылсымлы ҡ урай”ҙ ың юлын быуырғ а булғ андар. Шуларғ а таянып эш итә лә р бит... Улар файҙ аландыҡ тип кү рһ ә ткә н ә киә т ошо маҡ сат менә н уйлап сығ арылғ ан бит ул… Эйе, бик тә рә н уйланғ ан этлек ята был мә сьә лә лә. “Оҡ шашлыҡ юҡ ” тигә н һ ү ҙ ҙ ә р ҙ ә шул баҫ ып ҡ алдырыр ө сө н уйлап сығ арыла. Минең ә ҫ ә рҙ ең исемен, фә лсә фә ү и нигеҙ ен, рухын ботарлап, Юха йылан кеү ек һ урып йотһ ондар ҙ а, оҡ шашлыҡ юҡ, тип дауам итһ ендә р! Ә минең бынан ун йыл элек шул уҡ опера театрына тапшырылғ ан балет либреттоһ ы быларҙ ың ҡ араҡ лыҡ емешенә н ә ллә ни хә тле юғ ары торғ ан ә ҫ ә рем һ аман ятып ҡ алһ ын, имеш! Ни ө сө н?

Мә рйә м һ ылыу! “Тылсымлы ҡ урай хаҡ ында легенда” тигә н минең либретто ө сө н кө рә ште ябай ғ ына тү гел, минең ө сө н генә тү гел, ғ ө мү мә н, ижадтағ ы намыҫ лылыҡ ө сө н кө рә ш тип аң ларғ а кә рә к. Һ еҙ бит минең был хаҡ тағ ы фекерем менә н таныш — “Һ ө нә рсе һ ә м ө йрә нсек”те уҡ ып ү ҫ кә н балалар бит һ еҙ.

Мин, ахыры, апрелдең 15-дә Мә скә ү гә ҡ айтырмын. Бындай хә лдә, йә н тыныслығ ы булмағ анда, ижад итеп тә, ял итеп тә булмай. Шулай булғ ас, бында ятыуҙ ың ә һ ә миә те лә юҡ. (Хат ҡ ыҫ ҡ артып бирелде. — М.Б.)

10.1979 З.Биишева.

Яҙ ыусының Ө фө гә ашҡ ынып ҡ айтыуы ла ә ҫ ә рен сә хнә лә штереү ҙ ә ярҙ ам итмә не. Бө гө нгө кө ндә Башҡ орт опера һ ә м балет театрында бер ниндә й “Ҡ урай” ҙ а ҡ уйылмай. Яҙ ыусының ү ҙ ә ҫ ә ре идеяһ ына һ алғ ан фекере йомолдо.

Зә йнә б Биишеваның ә ҫ ә рен сә хнә лә штереү ө сө н кө рә ш барғ ан саҡ та, ә лбиттә, ысын ижадҡ а, ундағ ы ҡ ыйыу фекерҙ ә ргә ҡ арата КПСС Ө лкә Комитетында айырым фекер тупланғ андыр һ ә м шуның ө сө н дә, яҙ ыусы тоҫ маллауы дө рө ҫ булһ а кә рә к, тиҙ арала “Ҡ урай” тигә н икенсе ә ҫ ә р “ә тмә лә й” һ алып, сә хнә гә сығ аралар. Ә ммә ул бер-ике ҡ уйылыуҙ а тө шө п ҡ алды. Театр бер ү к темағ а “икенсе тапҡ ыр ҡ айтманы”.

Мин Зә йнә б Биишева менә н бик яҡ ындан аралаштым. Уның һ ә р ә ҫ ә ренең генә тү гел, һ ә р һ ү ҙ енең, миң ә яҙ ғ ан хаттарының ә ҙ ә биә т, халыҡ килә сә ге хаҡ ында хә стә рлек менә н тулылығ ына ғ ә жә п итә торғ айным. Бө тө н булмышы менә н халыҡ тыҡ ы тигә ндә ре шулай булалыр, тип уйлай инем.

Зә йнә б апай Биишева менә н бик яҡ ын аралашҡ анғ а һ ә м бө тө н серҙ ә рен минең менә н уртаҡ лашҡ анғ а кү рә, ул хатта архив материалдары менә н дә таныштырып, ү ҙ е иҫ ә н саҡ та ҡ айһ ы берҙ ә рен рә ткә килтерттереп, ҡ айһ ыныһ ын ни эшлә тергә кә рә клеге хаҡ ында ә йтеп ҡ алдырғ айны. Оло яҙ ыусыбыҙ ҙ ы һ уң ғ ы юлғ а оҙ атҡ ас, мине уның ә ҙ ә би ҡ омартҡ ылары буйынса комиссияғ а ла индергә йнелә р, ә ммә яҙ ыусыбыҙ ү ҙ е иҫ ә н саҡ та, бә лки ике ятып бер тө шө нә лә инмә гә н ваҡ иғ алар, ул бө тө нлә й яҡ ын кү рмә гә н кешелә рҙ ең “мин уның яҡ ыны инем” тип ҡ асандыр йә ки осраҡ лы ғ ына бергә тө шкә н фотолары менә н иҫ бат итеү селә р, йә ки кемдең дер кемгә лер һ ө йлә ү е аша ғ ына ишетмеш-белмеш иҫ тә лек яҙ ыусылар ө йө рө ҙ урайғ андан-ҙ урая барҙ ы. Мин дә, яҙ ыусы Гө лсирә Ғ иззә туллина ла бө йө к шә хесебеҙ гә ауыр мә лдә рҙ ә ярҙ ам итергә барғ анлыҡ тан, уның ашығ ыс килеп етегеҙ, тип саҡ ырыуына йү гергә н мә лдә рҙ ә, йә магазиндан аҙ ыҡ -тү лек килтерешеп, йә тә ҙ рә лә рен таҙ артып, йә таҙ а һ ыу килтереп (фенол касафаты ваҡ ытында) киткә н саҡ тарҙ а, фотограф эйә ртә һ алып барып, уның менә н бергә ү ҙ ебеҙ ҙ е мә ң гелә штереү ҙ е, ҡ асандыр фото менә н ү ҙ ебеҙ ҙ ең яҡ ынлыҡ ты иҫ бат итеп буласаҡ лығ ын уйлап та бирмә гә нбеҙ.

Ә яҙ ыусының архивында иҫ китмә ле материалдар бар ине. Яҙ ыусыларҙ ың идара ултырыштарында ҡ айһ ы бер сетерекле мә сьә лә лә рҙ е тикшереү, Һ ә ҙ иә Дә ү лә тшинаның ә ҙ ә би ҡ омартҡ ыларын тә лә флә ү мә сьә лә лә рен ҡ арау, М. Хә йҙ ең либреттоһ ының ү ҙ гә ртелеп яң ынан эшлә неү енең сә бә птә рен асыҡ лау, Ш.Бабич ө ҫ тө нә н яҙ ылғ ан ялыуҙ арҙ ы ҡ арау кеү ек ултырыштарҙ ың протоколдарының кү сермә һ е һ аҡ лана ине унда. Комиссия эшен башлағ андың иртә геһ енә бер тө н эсендә яҙ ыусының тотош кабинеты — шкафтары, ө ҫ тә ле, китаптары, материалдар — юҡ булды. Ишек бикле, ә эстә бер ни ҙ ә юҡ. Яҙ ыусының улы Юлай Ғ ә зиз улының ҡ ә тғ и талабы менә н иртә геһ ен тө ш ваҡ ытында “кабинет” кире ҡ айтты һ ә м нисек булғ ан шулай урынлаштырылды. Ә ммә унан алдағ ы кө ндә архивтан бер папканың юғ алыуы (берә ү генә ме икә н?) тураһ ында һ ү ҙ булғ ан. Ә ул папканы минең алыуым ихтималлығ ы тураһ ында ла һ ү ҙ ысҡ ындырғ андар. Тик бындай дә лилһ еҙ, нигеҙ һ еҙ уйҙ ырманы уйлап сығ арыусылар ү ҙ ҙ ә ре ү к кире ҡ аҡ ҡ ан. Яҙ ыусы архивындағ ы ҡ иммә тле мә ғ лү мә ттә рҙ ең яҙ мышы ә легә сә билдә һ еҙ. Яҙ ыусы архивы буйынса тө ҙ ө лгә н тә ү ге комиссия тарҡ алды. Зә йнә б Биишеваның ү ҙ архивын рә ткә килтереү буйынса миң ә, Гө лсирә Ғ иззә туллинағ а ә йтеп ҡ алдырғ ан васыяттары ғ ә мә лгә ашманы. Ғ ә мһ еҙ лек ө ҫ тө нлө к алды. Ғ ә мһ еҙ ҙ ә р уның архивын матди отош ө сө н файҙ аланырғ а ашыҡ ты.

Алтмышынсы-етмешенсе йылдарҙ а тотош илебеҙ ҙ ә ғ ә мһ еҙ лектең сә скә атҡ ан осоро ине. Тә биғ ә тте һ аҡ лауғ а ҡ арата ла, ауылдар яҙ мышына ла, милли сә нғ ә т ү ҫ ешенә лә. Фә ҡ ә т гигант тө ҙ ө лө штә ргә генә табыныу заманы булып алды.

Илебеҙ миллә ттә ренә н дә уртаҡ бер гигант халыҡ яһ ау сә йә сә те киң ҡ олас алды. Туғ ан телдә уҡ ытыу “модаһ ыҙ ”, “артта ҡ алғ анлыҡ ” тип иҫ ә плә нә башланы. Ошо йылдарҙ а иң сая, ҡ ыйыу шағ ир Рә ми Ғ арипов был сә йә сә ттең аҙ һ анлы миллә ттә рҙ ең бә кә ленә һ уғ асағ ын, һ ә лә кә ткә килтерә сә ген, уларҙ ың аң ы томаланасағ ын яҡ шы аң лап, рухи байраҡ булырлыҡ ә ҫ ә рҙ ә р ижад итте. “Туғ ан тел” шиғ ыры, “Аманат”, “Уйҙ арым” ҡ обайырҙ ары тыуҙ ы уның. Ә йтергә кә рә к, Рә ми Ғ арипов, ысынлап та, килә сә кте алдан кү ргә н, сә йә сә ттең яң ылыш йү нә леш алыуын аң лағ ан, халҡ ы яҙ мышына ҡ арата йө рә гендә Ғ ә м йө рө ткә н шағ ир ине.

Ошондай уҡ тағ ы бер шағ ирыбыҙ бар ине. Ине тип ә йтеү ем шунан ғ ибә рә т – уны ашығ ыс рә ү ештә районғ а – Мә сетлегә ҡ айтарып ебә рҙ елә р. Рә шит Ә хтә ров тигә н уҙ аман ине ул. Шө кө р, уның яҙ малары ышаныслы ҡ улдарҙ а – ҡ атыны Рә йсә апайҙ а ҡ алғ ан. Уҡ ыусыларғ а был ә ҫ ә рҙ ә р еткерелә башланы.

Йө рә гендә Халыҡ, Килә сә к ғ ә ме йө рө ткә н Диҡ ҡ ә т Бураҡ аев был йылдарҙ а ер аҫ ты һ ыуҙ арының бысраныуы ө сө н айырыуса ныҡ борсолдо, туҡ тауһ ыҙ мә ҡ ә лә лә р яҙ ҙ ы, тә нҡ итлә не, сығ ыштар яһ аны. Диҡ ҡ ә т Бураҡ аев менә н профессор Билал Йосоповтоң ошо мә сьә лә гә ҡ ағ ылышлы яҙ малары ә ленә н-ә ле донъя кү реп торҙ о. Бик кү лә мле мә ҡ ә лә лә р яҙ ҙ ылар. Иғ тибар иттелә рме? Киреһ енсә, битә рлә ү, тең кә гә тейеү, йыйылышта тикшереү, “аҡ ылғ а ултыртыу” ө сө н изем-һ ылтау эҙ лә п йө рө ү се ғ ә мһ еҙ ҙ ә ргә “ем” генә булды.

Бер ваҡ ыт Диҡ ҡ ә тте, КПСС Ө лкә Комитетынан ҡ ушыу буйынса, СССР Фә ндә р Академияһ ының Башҡ ортостан филиалы Президиумы рә йесе Сә ғ ит Рә ү еф улы Рафиҡ ов саҡ ыртып ала.

— Диҡ ҡ ә т Насретдинович, мин Һ еҙ ҙ е һ ә лә тле ғ алим булараҡ бик ихтирам итә м. Кү п эшлә йһ егеҙ, ғ ә мә ли тә ҡ димдә регеҙ ҙ ә байтаҡ. Шул уҡ ваҡ ытта, бер тө ркө м миллә тсе егеттә р менә н бергә, “Башҡ ортостан башҡ орттар ө сө н генә ” тип лозунг кү тә реп сыҡ ҡ ан тип ә йтә лә р. Булдымы бындай һ ү ҙ?

— Булды. Тик аҙ ғ ына икенсерә к.

— Нисегерә к?

— “Башҡ ортостан башҡ а миллә ттә р ө сө н генә тү гел, башҡ орттар ө сө н дә ” тигә н лозунг.

— Кем уйлап сығ арҙ ы уны?

— Мин.

— Ә Салауат Юлаев торғ ан бейеклек менә н кем ҡ ә нә ғ ә т тү гел?! Тағ ы ла бейегерә ккә кү тә рергә тиһ егеҙ икә н.

— Салауат Юлаев – беренсе башлап рухи азатлыҡ байрағ ы кү тә ргә н шә хес. Хә ҙ ер ү ҙ е байраҡ булып ҡ айтты. Бындай байраҡ бө тө н миллә ттә ргә лә кү ренергә һ ә м хеҙ мә т итергә тейеш. Азатлыҡ һ ә р кешегә, һ ә р миллә ткә лә кә рә к.

— Диҡ ҡ ә т Насретдинович, фекерҙ ә регеҙ бик ҡ ыҙ ыҡ. Берә й ваҡ ыт табып, һ ө йлә шеп ултырыу насар булмаҫ ине. Иркенерә к саҡ та саҡ ырырмын, — тип, һ ә ү етемсә оҙ атып ҡ ала Президиум рә йесе. Ә шулай ҙ а Бураҡ аев Геология институты парткомы секретарының идеология буйынса ярҙ амсыһ ы вазифаһ ынан бушатыла. Шулай ҡ ушҡ андарҙ ыр.

Диҡ ҡ ә ткә фатир алыуҙ а ярҙ ам иткә н Рамаҙ ан Ө мө тбаев ағ ай йыш булыр ине беҙ ҙ ә. Уны кү реп белмә гә н саҡ та уҡ, КПСС Ү ҙ ә к Комитеты эргә һ ендә ге Ижтимағ и фә ндә р академияһ ында уҡ ығ ан сағ ында “беҙ ҙ ең бик шә п ағ ай ҡ айтырғ а тейеш. Ул ҡ айтһ а, бә лки, егеттә ребеҙ гә аҙ ыраҡ юл асылыр” тип ө мө тлә неп кө тө п йө рө йҙ ә р ине. Уның юғ ары вазифа билә й алыуына ышаныс ҙ ур булды. Ҡ айҙ ан сыҡ ҡ андыр уның һ ә йбә т кеше, халҡ ым тип янып йә шә ү е хаҡ ында хә бә р, ә ммә ни ө сө ндө р уның ҡ айтып эш башлауына ҙ ур ө мө т бағ ланыҡ. Һ ис юғ ы барып эсте бушатып ҡ айтыр кешебеҙ булыр, тип уйланылды. Ә легә сә аң лашылмай: Мә скә ү тарафынан ҡ ыҫ ым ҡ аты булдымы, урындағ ылар шаштырҙ ылармы – һ ә р хә лдә хатта Конституцияла яҙ ылғ ан хоҡ уҡ хаҡ ында һ ү ҙ барғ анда ла миллә тселектә ғ ә йеплә ргә ә ҙ ер торҙ о вазифалы етә ксе иптә штә р. Партияның ө лкә комитеты тирә һ ендә ултырыусылар ү ҙ тарихыбыҙ ғ а дө рө ҫ ҡ араш, милли мә ҙ ә ниә тте ү ҫ тереү, туғ ан телдә уҡ ыу, балаларҙ ы тә рбиә лә ү ө сө н туғ ан тел мө хите булдырыу һ ә м башҡ а шундай законлы һ ә м тә биғ и талаптарҙ ы ла иҫ ә пкә алманылар, киреһ енсә, ”ҡ ара исемлеккә ” индерә барҙ ылар. Бө тө н ө мө тө бө ҙ Ө мө тбаевта ине. Ә йтерһ ең, ул ҡ айта ла, юғ ары вазифа билә й ҙ ә, егет һ ә м ҡ ыҙ ҙ арыбыҙ ғ а ү ҙ хыялдарын тормошҡ а ашырыу ө сө н киң юл аса. Р. Ғ. Ө мө тбаев Академияны тамамлап ҡ айтҡ ас та БАССР Министрҙ ар Советы рә йесе урынбаҫ ары итеп тә ғ ә йенлә нде. Һ игеҙ йыл самаһ ы эшлә гә с, БАССР-ҙ ың Кинофикация буйынса дә ү лә т комитеты рә йесе итеп тө шө рө лдө.

Донъяла ғ ү мер буйы ғ ә м менә н ғ ә мһ еҙ лек араһ ында кө рә ш бара... Халҡ ыбыҙ ҙ ың бө йө к улын һ уң ғ ы тапҡ ыр осратҡ ан мә лемде ҙ ур ә сенеү менә н иҫ кә алам. 1997 йылда, Ейә нсура районынан ҡ абат Ө фө гә кү сеп килергә тура килгә нсе, дө йө м ятаҡ ҡ а урынлаштыҡ. Юғ ары вазифалы кешегә торлаҡ мә сьә лә һ е буйынса барғ айным. Минә н алда ингә н кеше бик оҙ аҡ ланы. Ҡ абул итеү бү лмә һ ендә ултырғ ан башҡ орт ҡ ыҙ ынан, кем шул тиклем оҙ аҡ лай ул, тип, ҡ ыҙ ыҡ һ ындым. “Какой-то старикашка, ” — тине. Бер аҙ ҙ ан “какой-то старикашка! ” сыҡ ты. Мин уң айһ ыҙ ланыуымдан ни эшлә ргә белмә нем. Ағ ай тураһ ында ошондай һ ү ҙ ҙ ә р ә йткә не, миң ә ишеттергә не ө сө н ҡ ыҙ ғ а рә нйенем дә, ағ айҙ ан оялдым да. Ул Рамаҙ ан ағ ай Ө мө тбаев булып сыҡ ты. Ихлас кү рештек. Хә лен һ орашырғ а ашыҡ тым. “Фатир һ орап йө рө йө м ә ле. Апайың да, мин дә ауырыйбыҙ. Эшлә ргә айырым бү лмә м юҡ. Ә яҙ аһ ы нә мә лә рем бик кү п, ” — тине. Ошонан һ уң кү п тә ү тмә не, ағ айыбыҙ ҙ ы ла, апайҙ ы ла һ уң ғ ы юлғ а оҙ аттыҡ.

Ғ ә мле булыу телдә н маҡ талһ а ла, ғ ә мә лдә иһ ә юғ ары вазифа билә гә ндә р тарафынан да, “йә шә й белеү селә р” яғ ынан да “насар холоҡ ” тип баһ алана. Ә ммә тормошто фә ҡ ә т ғ ә мле кешелә р генә алғ а һ ө рә. Улар тә гә рмә стең иң ныҡ ашалғ ан тыш яғ ындалар. Тарих тә гә рмә сен алғ а тә гә рә теү селә р шуның ө сө н дә ү ҙ ҙ ә ре ү к тә гә рмә с табаны аҫ тында ҡ алыусан. Ә йә мғ иә ттең “ғ ә мһ еҙ ҙ ә р” тип аталғ ан ө лө шө рә хә тлә неп эс яғ ында ә йлә нә. Бына шуның ө сө н ҡ айһ ы берә ү ҙ ә р ғ ә мһ еҙ йә шә ү ҙ е ө ҫ тө н кү рә лә р. Ә ммә ғ ә мһ еҙ ҙ ә рҙ ә н матур нур таралмай йыһ анғ а. Донъяғ а яҡ ты нур ни тиклем кү берә к һ ирпелә, шул тиклем сафлыҡ арта, кешелә р араһ ындағ ы мө нә сә бә т яҡ шыра, кешелә рҙ ең кү ң еле кү ркә млә нә.

Ҡ айһ ы берә ү ҙ ә р: “Ни ө сө н беҙ ү ткә ндә ргә баш эйә беҙ? Ни ө сө н шә хестә ребеҙ ү ҙ ҙ ә ре иҫ ә н саҡ та ҡ ә ҙ ерҙ ә рен белмә йҙ ә р, ү лгә с кенә байраҡ итеп кү тә рә башлайҙ ар? ” – тип аптыраусан. Ү ткә ндә рҙ ә н беҙ гә фә ҡ ә т аҡ ыл, яҡ тылыҡ, яҡ шылыҡ ҡ ына килеп етә. Ә ундай тө шө нсә лә рҙ е ү ҙ заманында “насар холоҡ ло”, “һ ыйышһ ыҙ ” тигә н мө һ ө р һ алынғ ан Ғ ә мле Шә хестә р ҡ алдыра. Ү ҙ ҙ ә ре иҫ ә н булмағ ас, уларҙ ың бө йө клө ктә ре алдында баш эйһ ә ң дә ярай. Тарихта ҡ алғ ан шә хестә р ү ҙ ҙ ә ренең шә хсә н тынғ ыһ ыҙ лығ ы менә н ҡ амасаулай алмай, ә фә ҡ ә т данлы исемдә ре һ ә м башҡ арғ ан эштә ре, аманат итеп ҡ алдырғ ан уй-фекерҙ ә ре менә н тарих ҡ уласаһ ын алғ а этә реү се кө с булараҡ баһ алана. Ә кешелек донъяһ ын алғ а этә реү кә рә к – унһ ыҙ йә шә йеш туҡ тай. Быны вазифалы етә кселә р бик яҡ шы аң лай, тик улар “Урал батыр” эпосында ә йтелгә нсә:

Аҡ буҙ атҡ а менер ҙ ә,

Булат ҡ ылыс тотор ҙ а

Беҙ ҙ ә н ө ҫ тө н булыр,

– тип, ғ ә млелә рҙ ә н ҡ урҡ алар. Ә ғ ә млелә р иһ ә ө ҫ тө н булыу хаҡ ында уйлап та бирмә й: улар тә биғ ә ттә н бирелгә н һ ә лә ттә рен генә ғ ә мә ли башҡ арып ҡ алырғ а ашығ а һ ә м фә ҡ ә т шул маҡ сатта ғ ына шарт булдырыуғ а мохтаждар.

Шә хескә ҡ аршы ҡ ул кү тә реү селә р - йә шә йештең алғ а китешен тотҡ арлаусылар улар. Тә ң ре ү ҙ енең саф кү ң елле “бү лә генә ” ҡ ул һ уҙ ыусыларғ а, уның данына ҡ ыҙ ығ ып, юҡ ҡ а сығ арырғ а маташыусыларғ а сикһ еҙ асыулы була һ ә м ундайҙ арҙ ың нә ҫ ел даланын ҡ орота.

Кеше хаҡ ына ҡ ул һ уҙ ғ ан, балаларына харам ризыҡ ашатҡ ан, кеше рә нйеше алғ андарҙ ың ү ҙ енә булмаһ а, ҡ ан нә ҫ еленә ҡ арата Тә биғ ә т аяуһ ыҙ.

Ы Р Ы Ҫ

Бө йө к Ватан һ уғ ышы инвалиды, ике кү ҙ е лә тома һ уҡ ыр, уң ҡ улы терһ ә ктә н ө ҙ ө лгә н, егермеһ е лә тулмай кеше кө нлө булып ҡ алғ ан Ғ ә битулла ағ ай менә н ҡ арап тормалы һ ылыу Ғ ә йшү рә ең гә йебеҙ биш ул, бер ҡ ыҙ ү ҫ терҙ е. Ғ ә битулла ағ ай менә н Ғ ә йшү рә ең гә й Шә риповтар тураһ ында “Совет Башҡ ортостаны” гә зитенә “Ике тапҡ ыр ҡ алҡ ҡ ан ҡ ояш” тигә н очерк яҙ ҙ ым. Шул очеркты ә ҙ ерлә гә н саҡ та уларҙ ың икеһ е менә н дә айырым-айырым һ ө йлә штем. Бер тапҡ ыр барғ анымда Ғ ә битулла ағ ай һ арайлыҡ ағ ас ҡ ырҡ ырғ а киткә йне. Ең гә й менә н бик оҙ аҡ һ ө йлә шеп ултырҙ ыҡ.

— Ең гә й, ү кенмә йһ ең ме?

— Мин уның һ уҡ ырмы-тү гелме икә нлеген уйламаным да бит ул. Белеү ен белдем, ә уйламаным. Танышырғ а килгә ндә рендә, бер аулаҡ ө йҙ ә ә хирә ттә рем менә н йыйылыштыҡ. Бер аҙ ҙ ан Хө сә йен, буласаҡ ҡ ә йнешем, Ғ ә битулла ағ аһ ын етә клә п килеп инде. Оҙ он буйлы, матур егет ине ағ айың. Ишектә н эйелә биреп килеп инде. Ҡ апыл ғ ына тә нем буйлап ниндә йҙ ер ҡ алтыраныу ү теп китте. Алданыраҡ ингә н Хө сә йен тирә -яҡ ҡ а ҡ аранып аптырап тик тора. Ҡ ыҙ ҙ ар кү мә кбеҙ бит инде. Ғ ә битулла ишек тө бө ндә тора. Хужабикә апай:

— Ана, мейес буйында ултырғ ыста ултырғ аны ең гә ң була инде, — тигә йне, Хө сә йен ялт итеп миң ә ҡ арап алғ ан булды ла, ашығ а-ашығ а яҡ ын килеп, ағ аһ ының ҡ улын миң ә тотторҙ о. Ү ҙ е сыҡ ты ла йү герҙ е. Шул кө ндә н алып уның ҡ улдары минең ҡ улда. Уны етә клә п йө рө һ ә м дә, минең ө сө н оло таяныс бит ул. Уның янында ү ҙ емде ышаныслы тоям. Тома һ уҡ ыр булһ а ла, бик аң лы. Кү ҙ ле кө йө лә ҡ атындарын рә нйеткә н, йү нлә п йә шә тмә гә н ирҙ ә р бар. Ағ айың тормоштоң ҡ ә ҙ ерен белә, бер ваҡ ытта ла зарланмай. Шул яғ ы миң ә оҡ шай.

— Ең гә й, улай булғ ас, һ ин бә хетле бит.

— Бә хетте кем нисек аң лайҙ ыр инде, бикә с. Кеше ү ҙ е ынтылғ ан нә мә не эшлә й алһ а, шул бә хеттер тип уйлайым мин. Һ уйылдай-һ уйылдай улдарым бар. Атай, ә сә й, тип кенә торалар. Ҡ ыҙ ым бар. Ейә н-ейә нсә рҙ ә рем ҡ артатай ҙ а, ө лә сә й тип алдыбыҙ ғ а килеп ултырып һ ө йҙ ө рө п китә. Мин ошонан башҡ ағ а ынтылманым. Ынтылғ аныма ирештем. Шулай булғ ас, бә хет инде. Һ уғ ыштан яраланып ҡ айтҡ ан Ғ ә битулланың хә ле тураһ ында ишеткә с тә ныҡ йә ллә гә йнем. Хә ҙ ер ул да ү ҙ ен ҡ атындан уң дым, тип иҫ ә плә й. Уныһ ы ла минең ө сө н бә хет, — тине ең гә й.

Ғ ә битулла ағ ай бә хет тураһ ында ү ҙ енсә рә к ә йтте:

— Бә хетте кеше ү ҙ е ҡ оя, һ ылыу. Кә бә н ҡ ойғ ан һ ымаҡ, ө йө лә бара, ө йө лә бара ул бә хет. Кә бә нде лә тө бө нә н ү к матур һ алһ аң, ел-ямғ ырғ а бирешмә й. Баштан ары-бире һ алһ аң, һ ипмә ямғ ыр ҙ а ү тә тө шә лә ҡ уя.

Кеше бә хетле булғ ыһ ы килһ ә лә — ү ҙ е, бә хетһ еҙ булғ ыһ ы килһ ә лә — ү ҙ е. Ауылыма иҫ ә н ҡ айтҡ ас, бә хетемә бер ҡ ыуандым. Зә ғ ифлегем йө рә гемде урталайғ а ярып һ ыҙ латҡ ан саҡ тарымда: “Их, исмаһ ам, гармун тоторлоҡ ҡ улым иҫ ә н булһ асы! ” — тип ө ҙ гө лә нә инем. Уң ҡ улымдың терһ ә генә гармун ҡ айышын элә ктереп, һ ул ҡ ул бармаҡ тары менә н гармун тө ймә лә ренә баҫ ып уйнауҙ ы уйлап тапҡ ас — тағ ы ҡ ыуанысымдың сиге булманы. Ысын бә хет ине был минең ө сө н. Бик телә һ ә ң, булдырырғ а мө мкин, тип шатландым. Ынтылғ ан хыялың тормошҡ а ашһ а, шул бә хеттер, һ ылыу. Ә лбиттә, булырлығ ын ғ ына телә ргә кә рә к. Мин ҡ улымдың ү ҫ еү ен йә ки кү ҙ ле булыуымды телә мә йем. Улары тормошҡ а ашмаҫ хыял. Ә барҙ ан сығ ып нимә эшлә п була — шуғ а ынтылдым. Һ ылыу, кү ҙ ле кө йө донъя матурлығ ын кү рмә й, ҡ ә ҙ ерен белмә й йә шә гә ндә р ҙ ә бар бит. Һ ап-һ ау ирҙ ә рен элмә ккә алып барып тыҡ ҡ ан бисә лә р ҙ ә юҡ тү гел. Ә ең гә ң мине ғ ү мере буйы кү ҙ ле итеп йә шә тте. Балаларғ а, барығ ыҙ, атайығ ыҙ ғ а кү рһ ә тегеҙ, атайығ ыҙ менә н кә ң ә шлә шегеҙ, ти ул. Ү ҙ е лә миң ә, Ғ ә битулла, ҡ ара ә ле, тип һ ү ҙ ҡ уша. Уның ошо һ ү ҙ ҙ ә ре кү ң елемде уғ ата ү ҫ тереп ебә рә, йә нгә рә хә тлек бирә. Кү ҙ ле кешегә, ҡ ара ә ле, тигә н һ ү ҙ ҙ ә р бер ни тү гел. Ә минең ө сө н ул — йә шә ү, икенсе һ улыш, тын алыр һ ауа, сарсап килеп эсер һ ыу һ ымаҡ. Бына ниндә й ҡ иммә тле һ ү ҙ ә йтә ең гә ң миң ә!

Ү ҙ ем бер ваҡ ытта ла зә ғ ифлегемде байраҡ итеп алдан ялпылдатып йө рө мә нем. Һ ың ар ҡ ул кө сө м менә н, Ғ ә йшү рә менә н булдырҙ ыҡ бө тә һ ен дә. Шуғ а ла кә бә небеҙ бушаҡ ҡ ойолманы. Ҡ арағ айҙ ай улдарым ү ҫ те. Баштарын һ ыйпап ҡ арайым тиһ ә м, буйым саҡ етә. Ҡ айындай зифа буйлы ҡ ыҙ ым бар. Ошо минең ө сө н оло бә хет, һ ылыу. Йә шә ү ҙ ең ҡ ә ҙ ерен белеү, уны ҡ ә ҙ ерлә п йә шә й белеү бә хет, тип уйлайым.

Гитлерҙ ы ә рлә п, араҡ ы шешә һ е ҡ осаҡ лап та ү ткә рә ала инем был ғ ү мерҙ е. Ә мин балалар ҡ алдырам. Алты бала ҡ алдырабыҙ ең гә ң менә н. Ғ ү мерҙ ә ре булһ ын да, йә шә ү ҡ ә ҙ ерен белһ ендә р, һ ынатмаһ ындар ине. Хә ҙ ер буйҙ аҡ ҡ артайғ ан егеттә р ҙ ә кү п, ти, бит. Ундайҙ ар бына, ысынлап та, бә хетһ еҙ. Бер генә бирелгә н ғ ә зиз ғ ү мерҙ ең ҡ ә ҙ ерен белмә йҙ ә р. Кү ҙ ле бү кә ндә й, иҫ ә пкә бар, һ анғ а юҡ булып йә шә гә ндә рҙ ең ғ ү мерен йә ллә йем, шуларғ а ҡ арап йә нем ә сей.

Моң тулы ҡ ара кү ҙ ҙ ә рен сырт-сырт йомғ ан булып мө лдө рә теп ҡ арағ ан Ғ ә йшү рә ең гә й, сибек кенә кә ү ҙ ә ле ҡ атыны етә гендә эйә реп йө рө гә н һ омғ ол буйлы Ғ ә битулла ағ ай. Иҫ ә нғ олғ а йомош менә н килгә н саҡ та, беҙ гә килеп инһ ә лә р, һ ә р ваҡ ыт кү ң елем тулып, кү ҙ ҙ ә ремә йә ш тө йө лә торғ айны. Бә хет тураһ ындағ ы ошо һ ө йлә шеү ҙ ә н һ уң бә лә кә й саҡ тан ҡ алғ ан был тойғ о һ ыпырып алғ андай юҡ булды.

Ысын бә хет – ул алдың а ҡ уйғ ан маҡ сатың а ө лгә шеү. Һ ә р кем был маҡ сатты ү ҙ енсә билдә лә й. Маҡ сат билдә лә ү кешенең холҡ она, тә рбиә һ енә, заманғ а бә йле. Һ уғ ыш, аслыҡ ваҡ ыттарында табын тултырып икмә к киҫ еп һ алып, ауыҙ тултырып туйғ ансы ашау, һ уғ ыш яланынан туғ андарының имен ҡ айтыуы, тиҙ ерә к тыныс тормош урынлашыуы, ө ҫ тө ң кейемгә, тамағ ың аҙ ыҡ ҡ а туйыуы булһ а, заман ү ҙ гә реү менә н, кешенең нә фсеһ е лә ү ҙ гә рҙ е. Иркен фатир, ҡ иммә тле машина, дача, сит илдә ргә сә йә хә т... Ҡ айһ ы берә ү ҙ ә рҙ е ул ғ ына ла ҡ ә нә ғ ә тлә ндермә й. Минең бер таныштарым — йә ш ғ аилә оҙ аҡ йылдар буйы дө йө м ятаҡ тың бер бә лә кә й генә бү лмә һ ендә йә шә не. Ниндә й генә, хатта “хрущевка” булһ а ла айырым фатир тураһ ында хыялланды. Бик матур, иркен, заманса тө ҙ ө лгә н йорттан бынамын тигә н ө с бү лмә ле фатир алдылар. Бер генә бала менә н рә хә тлә неп, кинә неп йә шә ргә лә йә шә ргә. Улар ө сө н мин бик ҡ ыуандым. Машина алдылар, дачаларына бү рә нә нә н йорт кү тә рттелә р. Улар яң ы ө йлә нешкә н саҡ та, матди ярҙ амғ а мохтажлыҡ тары ҙ ур осорҙ а ярҙ ам иткелә п ебә ргә йнем. Шуны онотмағ андар. Матурлап ә ҙ ерлә неп ғ аилә м менә н ҡ унаҡ ҡ а саҡ ырып алдылар. Беҙ ү ҙ ебеҙ оло табынбыҙ, тип баш тартып ҡ араһ ам да:

— Апай, тә ғ ә м ҡ абыр ризығ ыбыҙ юҡ саҡ та һ иң ә килеп йығ ылдыҡ. Ашаттың, йыуаттың. Беҙ кү птә н ошо ниә т менә н йә шә йбеҙ. Килегеҙ, — тигә с, барҙ ыҡ. Уларҙ ың тормоштары ө сө н ихлас ҡ ыуандыҡ. Фатирҙ арының уң айлы булыуын ә йттек, бергә лә шеп рә хә тлектә йә шә ү ҙ ә рен телә нек. Һ ү ҙ эйә рә һ ү ҙ китеп, ир кеше ү ҙ енең дуҫ ының фатирын маҡ тай башланы:

— Бына, исмаһ ам, фатир тә к фатир! Беҙ ҙ ең фатир уларҙ ыҡ ы менә н сағ ыштырғ анда пү стә к кенә, — ти.

— Һ инең фатирың да бик һ ә йбә т. Беҙ ҙ ең ана дү рт бү лмә ле тигә н исеме генә бар. Залының дү рт яғ ында ла ишек. Һ еҙ ҙ ең ишек тө бө гө ҙ беҙ ҙ ең зал кеү ек, — тинем.

— Уныһ ы шулай, апай. Тик йә шә гә с-йә шә гә с, Вә лиҙ ә рҙ ең фатиры кеү ек булһ а, яҡ шыраҡ та инде, — ти йорт хужаһ ы.

Кешенең нә фсеһ е сикһ еҙ. Ул алғ ан һ айын ҙ урая барғ ан соҡ орғ а оҡ шағ ан. Хатта донъялағ ы ыҙ ғ ыш-талаш, ҡ ораллы һ уғ ыштар ҙ а ил менә н идара итеү селә рҙ ең байлыҡ ҡ а, ергә, хазинағ а, хакимлыҡ итеү даирә һ енә туймағ анлығ ы арҡ аһ ында килеп сығ а.

Кеше шә хси, тар мә ғ ә нә ле бә хеткә ө лгә шеү ҙ е генә маҡ сат итеп ҡ уйһ а йә ки нә фсеһ ен тыя алмаһ а, бер ваҡ ытта ла ү ҙ ен тулы бә хетле итеп тоймаясаҡ.

Һ уң ғ ы йылдарҙ а башҡ орттар араһ ында мул йә шә ү гә ынтылыу тенденцияһ ы кү ҙ ә телә. Был — бик яҡ шы. Ә ммә бының аҡ сағ а табыныу ауырыуына ә йлә неп китеү ҡ урҡ ынысы ҙ ур. Ә гә р байырғ а ынтылғ ан һ ә р башҡ орт беҙ гә тиклем йә шә гә н ҡ айһ ы бер миллә ттә штә ребеҙ кеү ек халыҡ мә нфә ғ ә тен дә хә стә рлә һ ә, бындай ауырыуҙ ан ҡ отола алыр ине. Билдә ле булыуынса, “аҡ са” ауырыуы һ иҙ елмә й генә килеп йоғ а, кеше булмышын ялмап ала һ ә м кү ң ел донъяһ ын тотош юҡ ҡ а сығ ара. Уны дауалап булмай. Аҡ сағ а булғ ан нә фсе туҡ тауһ ыҙ ү ҫ ә, уғ а кө нсө ллө к тигә н тө шө нсә килеп ҡ ушыла.

Байлыҡ халыҡ бә хетенә хеҙ мә т иткә ндә генә һ ә м балаларына рухи байлыҡ нигеҙ е булғ анда ғ ына ысын шатлыҡ, бә хет-ырыҫ килтерә.

Ун һ игеҙ енсе быуаттың беренсе яртыһ ында йә шә гә н башҡ орт ире Исмә ғ ил Тасимов Санкт-Петербургтағ ы Тау училищеһ ын ойоштороу инициаторы булыуы менә н билдә ле. Ошо башланғ ысы менә н халыҡ мә ртә бә һ ен кү тә реү ҙ ә ге ө лө шө сағ ыштырғ ыһ ыҙ. Академик Д.И.Соколовтың: “...башҡ орттар ү ҙ ҙ ә ренең яҙ мышы буйынса Тау эшендә беҙ ҙ ең кү ҙ ебеҙ ҙ е асыуғ а сә бә псе булды”, — тигә н баһ аһ ы менә н тотош халҡ ыбыҙ хаҡ ында матур фекер ҡ алдырыуғ а сә бә псе була был башҡ орт ире. Ө ҫ тә ү енә, ул уландары менә н ү ҙ ҙ ә ренең аҡ саһ ына баш