Тимәк, ырыҫ-бәхет — ул бәхетле икәнеңде ваҡытында тоя белеү.

М О Ң

Кешегә ғ ү мер итеү ө сө н һ ыуҙ ан-һ ауанан, уттан-ерҙ ә н ҡ ала иң кә рә кле шарттарҙ ың береһ е – МОҢ. Моң кешене елкендерә, илһ амландыра, дә ртлә ндерә, кү ң елгә ҡ анат ҡ уя, һ ағ ыш уята, сә лә мә тлеккә ың ғ ай тә ьҫ ир итә. Шуның ө сө н яратҡ ан йырын тың лағ анда, уның йө ҙ ө балҡ ып, кү ҙ ҡ араштары нурланып, хатта маң лай һ ырҙ ары яҙ ылып китә.

Ә гә р кеше ү ҙ мейеһ ендә, кү ң ел донъяһ ында барғ ан фекерҙ ә р сыуалышын кү рә алһ а, ике тапҡ ыр бик ныҡ ғ ә жә плә нер ине. Беренсе тапҡ ыр — уларҙ ың бихисап иҫ ә бенә, туҡ тауһ ыҙ хә рә кә тенә, кү ҙ эйә рмә ҫ тиҙ легенә, икенсе тапҡ ыр — кешенең кү ң еле моң ғ а тулғ ан мә лдә, уларҙ ың бер тә ртипкә инеп талғ ын ғ ына ағ а башлауына. Тап бына ошо арауыҡ та, уй-кисерештә р бер йү нә лештә аҡ ҡ ан саҡ та, кешенең кү ң еле ял итә, сә лә мә тлегенә ың ғ ай йоғ онто яһ ала. Шуның ө сө н Тә биғ ә т моң — матурлыҡ яратҡ ан донъяғ а. Таң һ ыҙ ылып атыуы, ҡ ояш ҡ алҡ ыуы, кө н тыуыуы, шишмә лә рҙ ең сылтырап ағ ыуы, кү ҙ ҡ амаштырырлыҡ тө рлө сә скә лә рҙ ең керпек ҡ ағ ып алыуы, мө ғ жизә ө сө н яратылғ ан кү бә лә ктә рҙ ең леп-леп осоуҙ ары, ярыша-ярыша ҡ оштар һ айрауы, бихисап йондоҙ ҙ арҙ ың баҙ лауы... Кешелек донъяһ ы ү ҙ е бар иткә н моң -тойғ оноң да тә ьҫ ире ғ ә жә йеп кө слө. Улар - йыр-кө й, рә сем-һ ү рә т, кү ң елдә ҡ алғ ан бә хетле минуттар, моң һ оу айырылышыуҙ арҙ ан һ уң йылылыҡ бө ркө п торғ ан осрашыуҙ ар...

Моң — тә биғ ә ттең иң ғ ә жә п мө ғ жизә лә ренең береһ е һ ә м беҙ кү ҙ алдына ла килтермә гә н кө скә эйә. Моң тә ьҫ ирен донъя фә не яң ы-яң ы ғ ына ө йрә нә башланы. Ә ммә фә нни кү ҙ лектә н яң ы ө йрә неү кешелек донъяһ ының был хә ҡ иҡ ә тте ошоғ аса белмә ү е тигә н һ ү ҙ тү гел.

Кешелә р моң доң, зиһ ендә ге барлыҡ кү ҙ ә нә ктә ргә ү теп инеп, бө тә булмышына тә ьҫ ир итеү ен яҡ шы белгә н һ ә м сә лә мә тлә ндереү сараһ ы итеп тә файҙ аланғ ан: моң ланғ ан, йырлағ ан, йыр менә н кү ң ел асҡ ан, ҡ айғ ы тарҡ атҡ ан, кү ң елдә рҙ е берлә штергә н, йыр менә н ең еү ҙ ә р яулағ ан, кү ң елдә р арбағ ан.

Моң — рухландырыусы, кү ң елдә рҙ е берлә штереү се кө скә эйә булыуы менә н дә кешелек донъяһ ы йә шә йешенә ың ғ ай йоғ онто яһ ай. Шуның ө сө н гимндар, марштар ижад ителә.

Ә леге “Моң ” тигә н бү лектә моң доң сә лә мә тлеккә ың ғ ай тә ьҫ ире тураһ ында һ ү ҙ барасаҡ. Уның шифаһ ын кү ҙ алдына килтереү ө сө н, билдә ле шә хестә ребеҙ ҙ ең һ ә м шулай уҡ исемдә ре киң билдә ле булмағ ан таныштарым тормошонан бер нисә ваҡ иғ а.

***

Атайым мине бә лә кә й сағ ымдан уҡ ү ҙ е менә н бергә урман ҡ ырҡ ырғ а йө рө ттө. Баштараҡ сә й ҡ айнатып, ашарғ а ә ҙ ерлә п, һ ауыт-һ аба йыуып ҡ ына ярҙ ам итә инем, аҙ аҡ ағ ас та йығ ыша, бысҡ ы ла тартыша, ботаҡ тар ө йө шә, япраҡ тар яндырыша, ҡ ырҡ ылғ ан ағ астарҙ ы ә ҙ ернә гә һ алыша ла башланым. Эш ауыр булһ а ла, ҡ ыуышта йоҡ лауы рә хә т ине. Арығ андан һ уң йылы ҡ ыуышта, яң ы сабылғ ан хуш еҫ тә р борҡ оп торғ ан бесә н ө ҫ тө ндә, атайымдың тиртунына уранып иҙ ерә п йоҡ лап китеү ә ле лә хә теремдә. Атайым ҡ ыуышты оҫ та, йылы итеп яһ ай ине. Кистә рен беҙ ҙ ең янғ а бесә нселә р йыйылыша ла оҙ аҡ -оҙ аҡ һ ө йлә шеп ултыра торғ айнылар. Уларҙ ың ипле, талғ ын ғ ына, телдең ү ҙ моң о менә н генә мө ң гө р-мө ң гө р һ ө йлә шеү ҙ ә ре тә ьҫ ирендә йоҡ оғ а талыуҙ арым хә теремдә. Башҡ орт теленең матурлығ ы бә лә кә йҙ ә н бер моң рә ү ешендә һ ең де кү ң елемә. Усаҡ яҡ тыһ ында башҡ орт ағ айҙ арының ә ң гә мә лә ре, ҡ айһ ы ваҡ ыт мә рә кә һ ө йлә шеп кө лө п ебә реү ҙ ә ре, сә й эсеү ҙ ә р, баш осонда ҡ оштар һ айрауы, эргә лә генә аттарҙ ың ҡ ырт-ҡ ырт ү лә н утлап йө рө ү е, Наҙ ы йылғ аһ ының сылтыр-сылтыр ағ ыуы — тө нгө тынлыҡ та иҫ китмә ле мө ғ жизә ле кү ренеш була торғ айны. Бер ваҡ ыт беҙ ҙ ең ҡ ыуыш янына йә ш кенә ағ ай килде. Атайым янына килгә н ағ айҙ ар эргә һ енә тағ ы бер кешенең ө ҫ тә леү е табынды йә нлә ндереп ебә рҙ е. Бер аҙ ултырғ андан һ уң хушлашып таралышмаҡ сы инелә р, теге йә ш ағ ай:

— Ағ айҙ ар, һ еҙ ҙ ең рө хсә т менә н анау имә н башына менеп бер йырлайым ә ле. Шунһ ыҙ йоҡ о алмаҫ мине, — тине.

— Беҙ ү ҙ ебеҙ ә йтә йек тип ултыра инек ә ле. Йырла, ҡ устым, йырла. Ҡ еү ә тең булғ анда йырла, — тине атайым. — Ә һ ин, ҡ ыҙ ым, ят. Иртә гә иртә торорғ а бит. Йоҡ ламаһ аң, йыр тың лап ят.

— Ул ғ ына баланы таң ғ ы ысыҡ тан торғ оҙ оп ни эшлә тә һ ең?

— Аттарҙ ы ул ҡ арай бит. Минең ҡ олаҡ ҡ ың ғ ырау тауышын аң ғ армай, — тине атайым.

— Аттар алыҫ лап китһ ә, ҡ урҡ маймы?

— Бығ аса ҡ урҡ ам тимә не. Кө н һ айын был яҡ ҡ а ың ғ айлатып ҡ ыуып ҡ айта.

— Беҙ ҙ ең башҡ орт балаһ ы тыуғ андан тә биғ ә т менә н ҡ уша ү релә инде. Ҡ урҡ ыу ҙ а, һ алҡ ын ысығ ынан сирҡ аныу ҙ а юҡ.

Тағ ы ни һ ө йлә шкә ндә рҙ ер, мин ҡ ыуышҡ а инеп киттем. Урын рә тлә п ятыуғ а йыр башланды.

Табаҡ та ғ ына табаҡ, ай, аҡ ҡ ағ ыҙ

Буранбайҙ ың яҙ ғ ан да хаттары.

Буранбайҙ ың яҙ ғ ан хатын уҡ ып,

Зар илайҙ ыр ауыл ҡ арттары.

Тө нгө тынлыҡ ты ярып, кө мө ш сылтырауындай моң ағ ылды. Балалыҡ хә теремдә шулай ҡ алғ ан: ул ағ ай йырлағ ан мә лдә бар тирә -йү н һ ил булды һ ымаҡ. Ярышып һ айрап торғ ан ҡ оштар ҙ а тынды, эргә лә сылтырап ағ ып ятҡ ан Наҙ ы йылғ аһ ы ла туҡ таны, кү ктә моң айып торғ ан Ай ҙ а, йондоҙ ҙ ар ҙ а йыр тың ларғ а тү бә нерә к тө шкә н һ ымаҡ ине. Йыр ү ргә лә ү рлә не, тирә -яҡ ҡ а ла таралды, ҡ ыуышты ла тултырҙ ы, ағ ас ботаҡ тарына ла һ арылды, бесә нгә лә һ ең де һ ымаҡ. Атайым ҡ ыуыштың тү бә һ енә тирмә тағ арағ ына оҡ шаш уйым ҡ алдыра ине. “Йондоҙ ҙ арҙ ы кү ҙ ә теп ят шунан”, — ти торғ айны. Ү ҙ ем йондоҙ ҙ арҙ ан кү ҙ емде алмайым, ү ҙ ем ошо моң ғ а бә ү елеп иҙ ерә йем. Бер ваҡ ыт кү ҙ ҙ ә ремә йә ш тө йө лдө. Ни ө сө н икә нен дә аң ламайым. Кү ктә ге йондоҙ ҙ ар берә м-берә м яныма тө шә башланы. Тө шкә н береһ е зың -ң -ң иткә н моң сығ ара ла ағ айҙ ың йырына ҡ ушылып китә һ ымаҡ. Бына ағ айҙ ың йыры менә н тотош йыһ ан бергә ҡ ушылды, ҡ айһ ыныһ ы йондоҙ, ҡ айһ ыныһ ы йыр һ ү ҙ ҙ ә ре икә не лә айырғ ыһ ыҙ булып китте...

Был йыр йыһ андың ү ҙ енә н яралғ ан. Ул булмаһ а, тә биғ ә т матурлығ ы кителеп китер, ниндә йҙ ер бер нә мә етмә ҫ кеү ек. Йыр тың лағ ан саҡ та берә м-берә м яныма тирелеп тө шкә н йондоҙ ҙ ар ошо моң дан тағ ы ла сағ ыуыраҡ баҙ лап китте. Моң туҡ таһ а, баҙ лауҙ ары тоноҡ ланыр. Ҡ оштар ҙ а моң до ошо йырҙ ан алғ ан, Ерҙ ә н ү релгә н моң булмаһ а, уларҙ ың тауыштары һ аң рауланыр. Хатта кү ҙ яуын алырҙ ай, тө рлө лө гө менә н хайран итерҙ ә й сә скә лә р ҙ ә моң булғ ан ө сө н бихисап тө ҫ кә мансылғ ан. Моң – уларғ а тө ҫ лө буяу ҙ а, кө с тә, һ ут та һ ымаҡ. Ер йө ҙ ө ндә ге бө тә матурлыҡ тар ҙ а моң менә н нурҙ ың ҡ ушылыуынан бар булғ ан. Тө рлө моң дан тө рлө тө ҫ ярала. Улай булмаһ а, бындай кү ҙ яуын алырҙ ай тө ҫ тә р ҡ айҙ ан хасил булһ ын, тип һ ығ ымта яһ аным ү ҙ емдең бала аң ым менә н. Ә киә ттә рҙ ә Ташбашты ла, Ханды ла ә сир иткә н моң ошолай булғ андыр, тип уйланым.

Бала саҡ та зиһ енгә уйылып ҡ алғ ан уй-фекерҙ ә р онотолмай икә н. Ә ле хә тер йомғ ағ ын һ ү теп ҡ араһ ам, бө тө нө һ ө лә иҫ кә тө шә. Хатта, шиғ ыр тип уйлап, һ ү ҙ ҙ ә р теҙ мә һ е яҙ ып ҡ уйғ ан шул саҡ тағ ы кисерештә рем дә онотолмағ ан:

Йыр тың лайым. Ағ ай кө нө буйы

Нисек тү ҙ ҙ е икә н йырламай?

Хә ҙ ер ана ағ ыла “Буранбай”

Айғ а, кү ккә ү рлә й, туҡ тамай.

Минең хә ҙ ер йоҡ ом килмә й инде,

Саҡ -саҡ ятам ә ле иламай.

Был ағ айҙ ың йырын ишеткә с,

Мин дә тү ҙ ә алмам йырламай.

...Иртә геһ ен атайымдан йырсының кем булыуын һ ораным. Иншар ағ айың, тине атайым. Иншар Солтанбаев булғ ан икә н. Иртә гә һ ен ул килмә не. Эргә лә генә ятҡ ан Ү рген ауылына ҡ айтып киткә ндер. Ә олатайҙ ар беҙ ҙ ең ҡ ыуыш янына тағ ы йыйылдылар ҙ а байтаҡ ҡ ына һ ө йлә шеп ултырҙ ылар. Бө тә һ ө йлә шеү ҙ ә ре лә иҫ тә ҡ алмағ ан, ә ммә бер ағ айҙ ың тә рә н итеп кө рһ ө нө п:

— Балаларҙ ың урыҫ са уҡ ыуы ошо моң дан яҙ ҙ ырыр инде беҙ ҙ е. Урыҫ лашып бө тө рбө ҙ инде, — тип ә йтеү е хә терҙ ә.

— Ниндә й телдә уҡ ыһ а ла, ө йҙ ә урыҫ лаштырма. Минең балалар рә хә тлә неп башҡ ортса һ ө йлә шә, улым мандолинала уйнай, ҡ ыҙ ҙ ар ҡ ушылып йырлай. Мә рхә бә ул яҡ тан ныҡ тота балаларҙ ы, — тине атайым.

— Ә ллә, уны уйлағ ан да юҡ. Минең бисә ни ү ҙ е лә ҡ айһ ы саҡ та балаларғ а ҡ ушылып урыҫ са һ упалап ебә ргә н була, — тине теге олатай. Ҡ отлозаман ине уның исеме.

— Тегелә й ҙ ә һ упалап, былай ҙ а һ упалап ҡ ына һ ө йлә шә башланыҡ шикелле хә ҙ ер. Тел белмә гә с, йырын да отоп алып булмай инде уның. Минең балалар ҙ а ә лепте таяҡ тип тә белмә йҙ ә р башҡ ортса, — тип һ ү ҙ ҙ е элеп алды тағ ы бер олатай.

— Ҡ уй, улайтып телдә н яҙ ҙ ырма балаларың ды. Тел юғ алһ а, моң юғ ала...

— Бынау Иншарҙ ы ә йтә м, мә рйә эйә ртеп ҡ айтып, тауышын ә рә м итеп ҡ уймаһ а ярар ине.

— Мә рйә эйә ртеп ҡ айтһ а, телен онотор тиһ ең ме?

— Ү ҙ е онотмаһ а, балалары һ уң? Кеше ү ҙ е мә ң гелек тү гел, уны нә ҫ еле дауам итә. Мә рйә нә н башҡ орт тыумаҫ бит ә ле ул...

— Һ ин тә рә ндә нерә к уйлай икә нһ ең...

— Шулайтып ошо хә тле моң обоҙ бө тө рмө икә н ни? — тип уфтанды бер олатай, шунан атайым:

— Минекелә р бө тө рмә ҫ. Рә хә тлә неп башҡ ортса йырлап-бейеп ү ҫ ә лә р, — тине атайым.

Ә ле уйлап ҡ араһ ам, ҡ ыуыш эргә һ ендә ошондай ә ң гә мә алып барғ ан атайым, олатайҙ ар ҡ ырҡ биш йә штә р самаһ ындағ ы ирҙ ә р булғ ан. Шул саҡ та тел юғ алыуҙ ың эҙ емтә лә рен ябай ғ ына итеп аң лап ултырғ андар.

Иншар Солтанбаев ағ ай, шө кө р, Ә бйә лил районының бынамын тигә н бейеү сеһ е, һ ылыу ҡ ыҙ ғ а – Мә рзиә гә ө йлә нде, музыкаль белемле балалар ү ҫ терҙ елә р. Фирү зә Солтанбаева тигә н йырсы ҡ ыҙ ҙ ың тауышын һ оҡ ланып тың лайбыҙ. Улы Радмир менә н килендә ре Миң негө л музыка белгестә ре, Илшат та музыкаль һ ө нә рле. Опера йырсыһ ы Руслан Хә бибуллин менә н Фирү зә Солтанбаеваның ике ҡ ыҙ ы ла Башҡ ортостан телевидениеһ ында “Сә ң гелдә к” тапшырыуында ҡ атнаша, Радмир менә н Миң негө лдө ң ҡ ыҙ ы — ө мө тлө скрипкасы, ә Урал - йырсы. Халҡ ыбыҙ моң он килә һ е быуынғ а еткереү селә р улар.

Мә рзиә менә н Иншар Солтанбаевтар ү ҙ балаларына ғ ына тү гел, хатта ейә нсә рҙ ә ренә халҡ ыбыҙ моң она, теленә ҡ арата һ ө йө ү тә рбиә лә й алғ андар. Балаларҙ а рухи дауамың булыуы ә ллә ниндә й юғ ары исемдә рҙ ә н, миҙ ал-ордендарҙ ан да юғ арыраҡ баһ а ул.

Ысын моң, башҡ орттоң иҫ китмә ле “Буранбай”ы менә н тә ү ге осрашыуым ине. Ошо моң, ошо һ ө йлә шеү миң ә ғ ү меремде арнарлыҡ йә шә ү йү нә леше бирҙ е. Мин бө гө нгө кө ндә ни генә эшлә һ ә м дә, кү ң елемә рух, ғ ә м, ырыҫ, моң, ҡ от тө шө нсә лә ре һ алғ ан ошо йырғ а, ошо һ ө йлә шеү ҙ ә ргә лә бурыслымын.

Кү п йылдар ү ткә с, Иҫ ә нғ олда гимназия асып, уҡ ыусыларым менә н Ырымбур ө лкә һ енең Ҡ ыуандыҡ районы ауылдарында “Сә ғ иҙ ә бә йете” тигә н спектаклебеҙ ҙ е ҡ уйып йө рө гә н саҡ тарҙ а, ө лкә н ағ ай-апайҙ арҙ ың илап тың лап ултырыуҙ арын аң лай инем инде. Ө лкә н артистарҙ ың сығ ышы ғ ә ҙ ә ттә ге хә л тип ҡ абул ителә, ә балаларҙ ың йырлауы, уйнауы йө рә ктә ргә һ ағ ышлы ө мө т булып һ арыла, килә сә гебеҙ бар, юғ алмайбыҙ, тигә н ышаныс уята. “Моң обоҙ ҙ оң, ү ҙ ебеҙ ҙ ең дауамыбыҙ бар икә н ә ле! ” тигә н эске ҡ ыуаныс-йыуаныс кү ҙ ҙ ә рҙ е йә шкә мансый. Ырымбур ө лкә һ ендә етеш тормошта йә шә гә н, ә ммә рухи байлыҡ ҡ а ҡ ытлыҡ кисергә н миллә ттә штә ребеҙ уҡ ыусыларымдың концерттарын ауылдан ауылғ а эйә реп йө рө п, илай-илай ҡ араны, һ андыҡ тө бө ндә һ аҡ ланғ ан тә ң кә лә рен, ҡ умыҙ ҙ арын сығ арып бү лә к итте. Себер яҡ тарында эшлә п ҡ айтып, тыуғ ан ауылы Украинканы ҙ ур совхоздан бү лдереп алып, “Азат”тип атап, крә ҫ тиә н хужалығ ы ойоштороп ебә ргә н Мә ргә н Мө лкә мә нов тигә н башҡ орт ире, уҡ ыусыларымдың арҡ аһ ынан тупылдатып һ ө йө п, кү ҙ йә штә рен һ ө ртә -һ ө ртә:

— Балалар, һ еҙ ү ҙ егеҙ ҙ ең ни тиклем оло эш башҡ арып йө рө ү егеҙ ҙ е тө шө нө п етмә йһ егеҙ ә ле.Апайығ ыҙ аң лап эшлә й быны. Моң юғ алмаһ а, халыҡ йә шә р, балалар. Быны ҙ урайғ ас аң ларһ ығ ыҙ. Ә легә һ еҙ гә ихласрә хмә т, — тип, ашау яғ ын хә стә рлә п, транспорт менә н тә ьмин итеп йө рө нө. Кистә рен ауыл халҡ ы беҙ ҙ е ҡ унаҡ тан ҡ унаҡ ҡ а йө рө ттө, балаларығ ыҙ урамдарҙ ан милли кейемдә рен сисмә й йө рө һ ө ндә р ә ле, кү ң елгә ял бит, тип ү тенделә р.