Сәйем

Ә сә йем, Мә рхә бә Мә хейә н ҡ ыҙ ы Яҡ упова, Ейә нсура районының Ибрай ауылында тыуып-ү ҫ кә н. Яҙ ыу-һ ыҙ ыуғ а ү ҙ аллы ө йрә нгә н. Ә сә һ е менә н атаһ ы бик иртә ү леп киткә с, апаһ ы менә н еҙ нә һ е (Ә сҡ ә пъямал менә н Мә ғ зү м Ҡ олмө хә мә товтар) ҡ улында ү ҫ кә н.

Ә сә йемдең бар кө сө н беҙ ҙ е уҡ ытыуғ а арнауы, башҡ а бер нә мә гә лә артыҡ иғ тибар бирмә ҫ кә тырышып, тормошон беҙ гә бағ ышлауы ғ ә жә п. Беҙ ү ҫ кә н йылдарҙ а ете йыллыҡ белем алғ андан һ уң һ игеҙ енсе класҡ а уҡ ырғ а барыу тү лә ү ле ине. Ә юғ ары белем алыу, ҡ айҙ алыр барып уҡ ып ҡ айтыу — тормошҡ а ашмаҫ хыял һ ымаҡ ине. Урта мә ктә птә фә ҡ ә т “урында эшлә гә н” кешелә рҙ ең генә балалары уҡ ый алды. Иҫ емдә, бер ваҡ ыт апайым менә н абзыйымдың уҡ ыуы ө сө н аҡ са тү лә й алмағ ас, атайым менә н ә сә йем ҡ ә ҙ имге ҙ ур ө йө бө ҙ ҙ ө һ атып, бә лә кә й ө й алдылар ҙ а хаҡ тағ ы айырманы уҡ ытыу ө сө н тү лә нелә р.

“ Балаларымды уҡ ытам! Кү ҙ ә ү е булһ а, энә юғ алмай ” — был ә сә йемдең маҡ саты ине, һ ә м ул бө тө н балаларының да юғ ары уҡ ыу йорттарында уҡ ыуына сикһ еҙ ғ орурланды.

Ү ҙ телен, моң он яратты ә сә йем. Азат рухлы ине. “Ү лһ ә м дә бер ү кенесем дә юҡ, уйнарын уйнаным, эшлә рен эшлә нем, йә шә рен йә шә нем. Маҡ сатыма ирештем, балаларымды ү ҙ ем уйлағ анса ү ҫ терҙ ем, ” — тиер ине. Дү рт балаһ ының да ғ аилә һ ендә ү ҫ кә н ейә н-ейә нсә рҙ ә ренең генә тү гел, бү лә -бү лә сә рҙ ә ренең дә телдә ре туғ ан телдә асылып, таҙ а башҡ ортса һ ө йлә шеү ҙ ә ре, башҡ орт мә ктә птә рендә уҡ ыуҙ ары, йыр-моң ғ а ә ү ә ҫ булыуҙ ары ә сә йем ө сө н ғ орурлыҡ та, бә хет тә, шатлыҡ та ине.

Ә сә йемдең тормошона хә ҙ ерге кү ҙ ҙ ә н ҡ арайым да шундай һ ығ ымтағ а килә м: уның тө п йә шә ү принцибы - балаларын “кеше” итеү, башҡ ортлоҡ то оноттормау, ү ҙ е менә н туғ ан телендә һ ө йлә шерлек ейә н-бү лә лә р ҡ алдырыу. Мин беренсе класҡ а барғ ан йылда, 1950 йыл ине, ни ғ иллә менә ндер башҡ орт кластары асылды. Беренсе менә н ө сө нсө, икенсе менә н дү ртенсе кластарҙ ы берлә штереп уҡ ыттылар.

Тә ү ҙ ә беренсе класҡ а килеү селә рҙ ең бө тө нө һ ө н дә бергә ултырттылар. Бер ваҡ ыт беҙ ҙ ең буласаҡ уҡ ытыусыбыҙ, директор һ ә м тағ ы бер нисә кеше класҡ а килеп инде.

— Рустар, ҡ ул кү тә регеҙ, — тине директор. Бер нисә бала ҡ ул кү тә рҙ е.

— Башҡ орттар, татарҙ ар, мишә рҙ ә р, ҡ улдарығ ыҙ ҙ ы кү тә регеҙ. Бө тө н класс тиерлек кү тә рҙ е.

— Баҫ ығ ыҙ.

Баҫ тыҡ. Кү мә к инек. Директор ултырырғ а ҡ ушты ла икенсе һ орау бирҙ е:

— Кем уҡ ый белә?

Мин ҡ ул кү тә рҙ ем. Абзыйыма ла, апайыма ла рус класында уҡ ып китеү ҡ ыйынғ а тура килгә нлектә н, мине бә лә кә йҙ ә н уҡ ырғ а ө йрә ттелә р һ ә м мин беренсе класҡ а барғ ан саҡ та “Букварь” китабын уҡ ый, арифметиканан миҫ алдар эшлә й инем.

Директор алдымда ятҡ ан “Букварь” китабының бер битен асты ла, уҡ ы, тине. Уҡ ыным.

— Как фамилия?

— Биктимерова.

— Понятно. Садись.

Апайым менә н абзыйым кластарында иң яҡ шы уҡ ыусылар ине. Директор уларҙ ы белгә ндер, ө ҫ тә ү енә, абзыйымды бө тә мә ктә п “Салауат” тип исеме менә н генә йө рө ттө, яҡ шы уҡ ыуы арҡ аһ ында абруйы ҙ ур ине. Апайым да унан ҡ алышманы. Шуғ а директор минең уҡ ый белеү емә аптырамағ андыр. Ултырырғ а ҡ ушты. Башҡ аларҙ ың да фамилияһ ын һ ораша, уҡ ытыусылар менә н һ ө йлә шә, ҡ айһ ы берҙ ә рен таҡ та эргә һ енә сығ арып баҫ тыралар. Таҡ та эргә һ енә сығ арып баҫ тырғ андарҙ ы башҡ орт класына алып китә лә р, башҡ орт класы асыла икә н, тип һ ө йлә шә башланылар. Унлағ ан уҡ ыусы йыйылғ ас, йә ш кенә уҡ ытыусы минең яныма килде лә:

— Исемең кем һ инең? - тип һ ораны, башҡ ортсалап.

— Мә рйә м.

— Мә рйә м һ ылыу, ә йҙ ә минең класҡ а. Мин һ иң ә бейеү ҙ ә р, йырҙ ар ө йрә термен. Анна, иптә штә рең бө тә һ е лә миң ә бара бит, - тине.

Мин бер уҡ ытыусығ а, бер директорғ а ҡ арап тора бирҙ ем. Шунан директор:

— Она остается, — тигә с, кире урыныма ултырҙ ым. Директор сығ ып китте.

Сара, Рауза, Миң негө л, Ә хмә ҙ улла, Фә ү жә т, Хә лит исемле балалар: “Ә йҙ ә, Мә рйә м, ә йҙ ә ”, — тип саҡ ыра башланылар. Рауза бө тө нлә й ү к эргә мә килеп, ә йберҙ ә ремде йыя башланы, ү ҙ енең кү ҙ ҙ ә рендә йә ш кү ренде. “Ә сә йем, һ иң ә Мә рйә м ярҙ ам итер, тигә йне. Мин хә ҙ ер нисек уҡ ыйым инде? Миң ә хә ҙ ер кем ярҙ ам итә инде? ” — тип һ ө йлә нә -һ ө йлә нә илай ине Рауза Туҡ тамышева. Ү ҙ е минең ә йберҙ ә ремде ҡ осаҡ лап алғ ан да бирмә й. Уҡ ыусылар аптырашып киткә н. Рус класы уҡ ытыусыһ ы:

— Биктимерова, садись. Остальные идут в другой класс, — тигә йне, башҡ а ҡ ыҙ ҙ ар ҙ а Раузағ а ҡ ушылып илай башланы. Шунан мин улар менә н киттем дә барҙ ым.

Беренсе класта уҡ ыһ ам да, ө сө нсө лә ргә һ ә р ваҡ ыт ярҙ ам иттем. Рус телен айырыуса ауыр ү ҙ лә штерә торғ айнылар. Таҡ тағ а яҙ ғ ан һ ү ҙ ҙ ә рен тө ҙ ә тә инем. Аҙ аҡ ҡ ына аң ланым — башҡ орт класына йә уҡ ыуғ а ауыр, йә класында артта ҡ алғ ан, йә ше ү ткә н балаларҙ ы йыйғ андар икә н.

Башҡ орт класы тип һ аналһ а ла предметтар рус телендә алып барылды. Башҡ орт кластарын һ ә р саҡ иҫ ке мә ктә птә уҡ ыттылар, яң ы мә ктә птең кластарына инеп, бер генә йыл ошо ҙ ур тә ҙ рә ле яҡ ты кластарҙ а уҡ ыһ аҡ ине, тип хыяллана торғ айныҡ. Икенсе сменала булдыҡ, фә ҡ ә т унынсы синыфта ғ ына беренсе сменағ а кү серҙ елә р. Ботаника дә рестә рендә сә скә лә рҙ ең, ү ҫ емлектә рҙ ең атамаларын, зоология дә рестә рендә ҡ оштарҙ ың исемдә рен башҡ ортса һ орай торғ айным уҡ ытыусыларҙ ан. “Ни эшлә п башҡ ортса уҡ ытҡ ас, бө тә фә нде лә башҡ ортса ғ ына алып бармайһ ығ ыҙ ул? — тип аптырап һ орай торғ айны ә сә йем дә уҡ ытыусыларҙ ан. “Нимә гә ул? Вузда рус телендә уҡ ыясаҡ тар”.

— Ошо балалар бө тә һ е лә вузғ а инер тиһ егеҙ ме? Кө н һ айын Мә рйә м янына килеп дә рес ә ҙ ерлә йҙ ә р. Ә хмә ҙ улла минең Салауатым йә шендә бит. Мә рйә м менә н уҡ ый. Венера, Рә химә лә р (Ҡ ара тә кә тигә н ауылдан Яң ы юлғ а кү сеп килгә н мишә р ғ аилә лә ре ҡ ыҙ ҙ ары ине улар) Мә рфуғ ам йә шендә. Мә рйә м кө н һ айын шул балаларғ а ө йгә эш аң лата. Уларғ а аң латҡ ан нә мә не мин ятлап бө тә м. Кө н һ айын бер ү к нә мә не тылҡ ый. Килгә н һ айын шуны оноталар. Башҡ ортса булғ ас, башҡ ортса ғ ына уҡ ытһ ағ ыҙ, бә лки, бер нә мә йоғ ор ине ү ҙ ҙ ә ренә.

— Шулай ҡ ушалар бит беҙ гә, Мә рхә бә апай.

—Ҡ ушалар тип ни, аң ламағ андарына башҡ ортса һ ө йлә һ ә ң, кем нимә ә йтһ ен инде? Ү ҙ егеҙ башҡ орт та инде.

Ысынлап та, бө тә предметтарҙ ан да тиерлек башҡ орт уҡ ытыусылары уҡ ытты. Биологиянан — Динә; ә зиз ҡ ыҙ ы Зә йнуллина, химиянан — Фә риҙ ә Мө хтә р ҡ ыҙ ы Ғ ә йнуллина, тарихтан — Харис Вә ли улы Солтанов, математиканан — Зө фә р Бикә т улы Ә ҙ еһ ә мов һ ә м Кә бирә Исхаҡ ҡ ыҙ ы Ирсаева, физиканан — Йә ү ҙ ә т Йә млехай улы Ғ ә йнуллин, рә семдә н һ ә м һ ыҙ манан Сә лих Сә лмә н улы Аллағ олов, рус теле һ ә м ә ҙ ә биә тенә н — Рә мзиә Лотфулла ҡ ыҙ ы Ғ ә зизова һ ә м башҡ алар. Ә уҡ ытыу рус телендә алып барылды.

— Шул балаларҙ ың аң ламағ андарын, исмаһ ам, башҡ ортса аң латып ебә рһ ә геҙ, уҡ ыуы ла ҡ ыҙ ығ ыраҡ булыр ине ү ҙ ҙ ә ренә, — тип, ә сә йем һ аман ү ҙ фекерен тылҡ ыны. Йә штә ре ү теп тә, кү ҙ ле бү кә н һ ымаҡ, бер ни аң ламай ултырғ ан балаларҙ ы йә ллә й ине ул.

— Ҡ айҙ а ул, тикшереп кенә торалар, — тинелә р уҡ ытыусылар.

— Тикшереү селә ре лә һ еҙ ҙ ең һ ымаҡ кеше бит инде. Аң лаша алмайһ ығ ыҙ мы ни?

Бө тә илдә руслаштырыу барғ анда, ө йҙ ә ү ҙ балалары менә н рус телендә һ ө йлә шеү ҙ е мә ртә бә гә һ анап, уҡ ытыусыларҙ ың бө тө нө һ ө лә, хатта беҙ ҙ ең башҡ орт теле һ ә м ә ҙ ә биә те уҡ ытыусыһ ы ла ү ҙ балаларын рус кластарында уҡ ытҡ ан саҡ та, баланы туғ ан телдә уҡ ытыу, телдә н айырмау зарурлығ ын ҡ айҙ ан аң лағ андыр ә сә йем — ә ле лә аптырайым.

Ә сә йемдең ө с туғ ан апаһ ы йә шә не Иҫ ә нғ олда. Ибрай ауылынан инелә р. Мин белгә ндә олатай ү лгә йне. Инә й бер ү ҙ е итә к тулы бала менә н ҡ алғ айны. Бө тә балалары ла зирә к, уҡ ыуғ а һ ә лә тле инелә р. Инә йебеҙ ҙ ең аң ына совет идеологияһ ы ныҡ һ ең гә йне, балалары рус телле генә булып ү ҫ телә р, беҙ ҙ ең ө йҙ ә башҡ ортса һ ө йлә шкә нлектә н, балаларын беҙ гә бик ебә рмә не, кү ршелә рендә ге рустар менә н аралаштырҙ ы, инә й хатта ү ҙ е лә балалары менә н вата-емерә русса һ ө йлә шеп маташты. Һ ө ҙ ө мтә һ е шул булды — ө с улы мә рйә гә ө йлә нде, кесе ҡ ыҙ ҙ ары рус егетенә кейә ү гә сыҡ ты. Бына тигә н ә змә ү ерҙ ә й ө с егет кү ң ел бушлығ ын, кү ң ел йыуанысын эсеү менә н таба башланы һ ә м егерме алты йә шендә генә химия фә ндә ре кандидаты дә рә жә һ енә эйә булғ ан ағ ай ҙ а, бик һ ә йбә т белгестә р булып танылғ ан ҡ устылары ла яҡ ты донъя менә н иртә хушлашты. Фә н кандидаты ағ ай Ө фө лә саҡ та беҙ гә килә лә:

— Һ ылыу, һ ин ғ ү мер буйы ә сә йең ә рә хмә тле бул. Һ еҙ ҙ е телдә н айырмаҫ ҡ а нисек аң ы еткә н Мә рхә бә апайҙ ың! Беҙ бит бө ттө к. Бө ттө к. Мин бер кем дә тү гел. Башҡ орттар араһ ында башҡ орт тү гелмен, рустар араһ ында рус тү гелмен. Ә белем бар! Белем етерлек! Кандидатлыҡ яҡ лағ ан саҡ та, яуаптарыма хатта ҡ ул сабып ебә рҙ елә р! Ә туғ ан тел юҡ. Һ инең ә сә йең - Мә рхә бә апай, белә һ ең ме, нимә тине миң ә? Һ иң ә, ҡ устым, уң да юҡ, һ ул да юҡ, ү ҙ ең тотҡ ан юл да юҡ, тине. Белем менә н генә йә шә п булмай икә н, Мә рйә м һ ылыу. Кешегә йыр кә рә к, кү ң ел йыуанысы кә рә к, туғ андарың менә н рә хә тлә неп һ ө йлә шеү кә рә к. Ибрайғ а ҡ айтам, туғ андарым менә н ярым-йорто һ ө йлә шә м. Зә ғ иф мин, зә ғ иф. Кү ң елем зә ғ иф. Шул нимә була инде, ә, һ ылыу!? “Атай” тип ә йтерлек балаң да булмаһ ын ә ле...

Йә л ине ағ ай.