Дәріс. Жер бетінде тіршіліктін пайда болу тарихы.

Биосфера тең із дең гейінен бастап, тау жоталарының шың дарына дейін бү кіл қ ұ рғ ақ жерді алып жатыр. Атмосферадағ ы биосфераның жоғ ары шегі 20 км биіктікке дейін жетеді. Онда микробтардың споралары (ө ршігіш тұ қ ымы) кездеседі. Бактериялар атмосфералардың азон қ абатында да ө сіп-ө ніп ө неді. Биосферада мол кездесетін микроорганизмдер жер бетінен 50-70 метрге дейінгі биіктікке ғ ана тарайды. Литосферадағ ы биосфераның тө менгі шегі 2000-3000 м-ге дейін терең дікке жетеді. Олар онаэробта бактериялар. Гидросферадағ ы бисофераның шегі 11 км-ге дейінгі терең дікке жетеді. Тең із жануарлары жә не ө сімдіктері (қ ызыл, жасыл, қ оң ыр балдырлар) ү шін су ө те қ олайлы орта. Таза, мө лдір болғ андық тан кү н сә улесі оның 200 метр терең дігіне дейін тарайды. Бұ дан кейінгі судың қ абаттарын мә ң гілік қ араң ғ ылық басып тұ рады. Мұ ндай қ абаттарда да тіршілік ететін организмдер болады.

Жерден бірде-бір тірі ағ за еркін кү иде болмайды. Барлық ағ залар оларды қ оршаган материалдык-энергетикалық ортамен, ең алдымен қ оректену мен тыныс алу арқ ылы, ү здіксіз жә не тығ ыз байланыста Одан тыс табиғ и жағ дайда тіршілік ете алмайды.

XIX ғ асырдың басында ғ ылымғ а «биосфера» тү сінігігін енгізген француз жаратылыстанушысы ЖБ.Ламарк (1744—1829) болғ ан.«Биосфера» терминін тіршілік бар жердің қ абық шасын анық тау ү шін «гидросфера», «литосфера» ұ ғ ымдарымен бірге XIX ғ асырдьң аяғ ы атақ ты австрия геологы Э. Зюсс (1831—1914) ұ сынады.

В.И. Вернадский биосфера деп планетаның тіршілік бар немесе болғ ан, ү немі тірі ағ залардың ұ шырайтын не ұ шырағ ан бө лігін айтады (литоссфераның жоғ арғ ы бө лігі, гидро жә не тропосфера). Ағ залардың маң ызы олардың алуантү рлілігімен, барлық жерлерде таралуымен, Жер тарихындагы тіршілінің ү зақ тыгымен, биохимиялық қ ызметінің таң дамалы сипатымен жә не табиғ аттың басқ а компоненттерімен салыстырганда химиялық белсенділігінің жоғ ары болуымен анық талады.

Планетадағ ы ағ залардың барлық жиынтығ ын В.И. Вернадский тірі зат деп атады. Оның негізгі сипаттамасы ретінде массаның, химиялык қ ұ рамы энергиясының жиынтығ ын қ арастырды. В.И. Вернадский тұ жырымдағ ан константалық заң ы бойьнша: сфераның тірі затының мө лшері (берілген геологиялық кезең ү шін) тұ рақ ты (константа) шама болып табылады.

Жердің бетін ө згертуші маң ызды фактор тіршілік болып табылады. Оның ерекшелігі тек химиялық реакциялардың жылдамдығ ына ғ ана байланысты емес, кейбір реакциялар қ алыпты температура мен кысымда, агзадан тыс жү рмейді. Л.С. Берг былай деген: «Ағ залар физикалық тұ рғ ыдан мумкін емес нә рселерді жү зеге асырады». Майлар мен кө мірсул ағ зада 37°С шамасында тотығ ады, ал ағ задан тыс 400—500°С жү реді. Молекулалық азоттан аммиактың синтезі ө неркә сіптік жағ дайда 500°С температура 300-500 атм. қ ысымда жү зеге асырылады. Ал микрооганизмдер бү л реакцияны қ алыпты температурада жә не атмосфералық қ ысымда жү зеге асырады. В.М. Вернадский биосфераның Жердің ғ аламдык тұ тас жү йесі ретіндегі кө зқ арасты жасады. Бү л жү йеде геохимиялык. жә не энергетикалық ө згерістердің жү руі гіршілікпен аныкталады. В.И. Вернадский тірі ағ залардың геологиялық рө лі туралы ілімнің негізін қ алады.

Жердің биосферасы галамдық ашық жү йе болып табылады. Оның «кіруі» — бү л космостан келетін кү н энергиясының ағ ыны, ағ залардың тіршілік қ ызметінде тү зілген заттар. Биосфера ө здігінен реттелетін кибернетикалық жү йе. Оғ ан геомеостаз касиеті тә н.

Жер планета ретінде табиғ ат жағ дайларының алуантү рлілігімен сипатталады. Бү л оның шар тә різді пішінімен, Кү нді жә не ө зінің ө сінен айналуымен анық талады. Ө з кезегінде бұ лар кү н белсенділігінің жә не маусым бойынша интенсивтілігінің ө згеруін қ амтамасыз етеді. Табиғ ат жағ дайларының тү рлілігі Жердің кү рделі рельефінің ә серінен де тү зіледі. Бірақ Жер биосферасының негізгі кө птү рлілігін тірі агзалар жасайды. Ғ алымдардың болжамы бойынша қ азіргі биосферада тірі ағ залардың шамамен 2 млн. тү рі бар (биосфераның ө мір сү руі барысы 1 млрд.-тан кем емес). Биосфераның динамикалық жү йе ретіндегі ерекшелігі оның біртегіс болмауы (тепе-тең сіздігі) жә не оның тірі затпен жұ мысы Кү н энергиясыньщ ағ ынының нә тижесі болып табылады.