Дәріс. Тірі заттың функциялары.

Тірі заттың негізгі биологиялық функциялары:

1. Энергетикалық функциясы. Биосфералық -планеталық қ ұ былыстардың космостық сә улеленуімен негізінде жасыл ө сімдіктердің фотоантелитикалық қ ызметі жатыр. Фотосинтез процесінде кү н энергиясының жинақ талуы жә не оның биосфераның жеке компоненттері арасында таралуы жү зеге асырылады.

2. Газдық функциясы. Газдардың миграциясы мен ө згерісін жү зеге асыра отырып, биосфераның газдың қ ұ рамын қ амтамасыз етеді. Жердегі газдардың басым бө лігінің шыгу тегі – биогенді тірі заттың тіршілік процессінде негізгі газдар, азот, оттегі, кө мірқ ышқ ыл газы, кү кірт сутек, метан жә не т.б. тү зіледі.

3. Концентрациялық функция. Қ оршағ ан ортаның биогенді элементтерін тірі ағ залардың жиналуынан кө рінеді. Тірі заттың қ ұ рамында жең іл элементтердің атомдары H, C, N, O, Na, Mg, K, Si, S, Cl, Al басым болады.

4. Тотығ у дә режесі ө згермелі атомдар бар заттардың химиялық ө згерістері. Жер бетінде тотығ у мен тотық сыздану биогенді процестері басым болады.

5. Деструктивтік функция. Ө лімнен соң ағ залардың ыдырауымен байланысты процесстер. Оның нә тижесінде органикалық заттың минерализациясы жү реді. Нә тижесінде биосфераның биогенді жә не биогостық заттары тү зіледі.

6. Орта тү зуші функция. Тіршілік процестерінің нә тижесінде ортаның физико-химиялық ө лшемдері де ө згереді. В.И. Вернадский: «Ағ за ортағ а тек ө зі бейімделіп қ ана қ оймайды, ол да ағ зағ а бейімделеді» - деді.

7. Тасымалдауша функциясы. Ауырлық кү шіне қ арсы, горизонтальды бағ ытта заттардың тасымалдануы жү зеге асырылады. Тірі заттардың кері – тө меннен жоғ ары, мұ хиттан континенттерге тасымалдануын қ амтамасыз ететін бірден-бір фактор. Осының нә тижесінде олар биохимиялық циклдың «жоғ ары» бұ тағ ын жү зеге асырады.

Биосфераның шекаралары. 1926 жылы В.И.Вернадский биосфераның шекаралары туралы мә селені қ ойды. Қ андай физико-химиялық жағ дайлар тіршілікке анағ ұ рлым қ олайлы табылады.

Қ азіргі кезде тіршілік жер қ ыртысының жоғ арғ ы бө лігінде (литосфера) жә не жердің сулы қ абатында (гидросфера) таралғ ан. Литосферада тіршілікті ең алдымен тау жыныстары мен жерасты суларының температурасы шектейді. Ол трең дікке байланысты артады да, 1, 5-15 км терең дікке +100 С-тан асады. Жер қ ыртысында бактерияларды табуғ а болатын терең дік – 4 км. Мұ ндай кен орнында 2-2, 5 км терең дікте бактериялардың саны біршама кө п болады.

Биосферадағ ы тіршіліктің таралуы біртекті емес. Тірі заттың шоғ ырлануы, негізгі орталардың бө ліну шекарасында – топырақ та, яғ ни литосфера мен атмосфераның арасында, мұ хиттың жоғ арғ ы қ абаттары су қ оймаларының тү бінде, ә сіресе литоральды толысу кезінде су астында қ алатын жә не қ айту кезінде қ ұ рғ айтын тең із тү бінің белдеуінде жә не эстурацияларда – ө зен жағ алауларында ө те кө п жоғ ары болады. Тірі ағ залар ортаның химиялық жағ дайлары кең диапазонында тіршілік ете алады. Жердегі алғ ашқ ы тіршілік иелері оттексіз ө мір сү рген.

Анағ ұ рлым зат алмасу қ азіргі ағ заларғ а, соның ішінде кө пжасушалы ағ заларғ а тә н. Бірқ атар микроорганизмдер тұ здардың концентрленген ерітінділеріне де тіршілік ете алады. Кейбір тұ рақ ты тү рлер иондаушы радияцияның ә сері жағ дайында да мысалы, бірқ атар инфузориялар жер бетіндегі радияциялық фонның табиғ и дең гейінен 3000000 есе жоғ ары сә улеленуді кө тере алады. Кейбір бактериялар ядролық реакторлардың қ азандық тарынан да табылғ ан.