Дәріс. Биосфера эволюциясы.

Биосфера бірден пайда болғ ан жоқ. Ол ө те кө не заманнан бері қ арай кү ні бү гінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераның ертеден бері қ арай қ ұ ралып келе жатқ аннын дә лелдейтін палеонтологиялық материалдар қ арапайым тірі организмдердің қ алдық тары жер қ ыртысының ә рбір қ абаттарынан табылады. Осы қ абаттарғ а сү йене отырып, ғ алымдар биосфераның негізгі пайда болу жолдарын анық тады.

Биосфераның ең бірінші заманы Архей деп аталады. Бұ л кезде биосфера қ андай жағ дайда дамығ аны жә не қ андай тірі организмдер болғ аны туралы ешқ андай деректер жоқ.

Протерозой эрасы – биосфераның екінші дә уірі болып есептеледі. Бұ л заман 700 млн жыл бойына созылғ ан. Протерозойда тірі организмнің қ арапайым тү рлері тіршілік еткен. Олардың сол дә уір тасқ а жабысқ ан қ алдық тары ә р тү рлі тау жыныстарынан қ азіргі кезде де байқ алады.

Биосфераның Палеозой эрасы немесе ертедегі тіршілік кезең і. Бұ л дә уір шамамен алғ анда бұ дан 570 млн жыл бұ рын басталып, 300 млн жылғ а созылғ ан. Бұ л эра кембрий, ордовик, силур, девон, карбон жә не пермь дә уірлері болып бірнешеге бө лінеді.

Кембрий дә уірінде барлық ө сімдіктер тең із суларына ө скен. Олар кө к жасыл балдырлар болатын.

Силур кезең інде ө сімдіктер қ ұ рлық қ а біртіндеп шығ а бастап, дами тү сті.

Девонның аяқ кезінде бұ лардан басқ а қ ырық буындылар, плаундар жә не папоротниктер қ аулап ө се бастады. Ө сімдіктер қ ұ рлық қ а шық қ анан кейін фотосинтездің ық палымен атмосфералық ауаның химиялық қ ұ рамы ө згеріп, қ ұ рлық жануарларының дамуына жағ дай туды, ө йткені фотосинтез процесі арқ ылы ауада оттегі кө бейе тү сті.

Тас кө мір дә уірі (карбон) жылы жә не ылғ алды болды. Мұ ның ө зі қ ұ рлық ө сімдіктерінің қ аулап ө суіне мү мкіншілік жасады. Ә сіресе сә нді орман ағ аштарының кө лемі ү лкен аймақ тарды қ амтыды. Бұ л дә уірдегі ө сімдіктер негізінен плаундар, қ ырық буындр жә не папоротниктер болды. Бұ лар псилофиттен таралып, тас кө мір дә уірінің басында солардың орнын тү гелімен басты.

Пермь дә уірінің бас кезіндегі ө сімдіктерде тас кө мір дә уіріндегі ө сімдіктерге ұ қ сас кө птеген белгілер болды. Бірақ пермь дә уірінің ортасында жер бетіндегі ө сімдіктерге кенет ө згеріс кірді. Ағ аш тә різді плаундар, каламиттер, папоротниктер мұ лдем жойылып кетті. Бұ лардың орнына жалң аш тұ қ ымды ө сімдіктердің тұ қ ымынан ө сіп шық қ ан қ ылқ андылар, цикада тә різділер ө се бастады.

Мезозой эрасы немесе орта тіршілік кезең і бұ дан 135 млн жыл бұ рын басталып, 115 млн жылдан астам уақ ытқ а дейін созылғ ан. Ү ш дә уірге бө леді: триас, юра.бор.

Триастан тау қ ұ ралу процестері баяуланды. Бұ л эраның қ ұ рлық ө сімдіктері бірелкі болды.

Юра дә уірі жылы болды. Тең із жағ алауларындағ ы ормандарда папоротник, қ ырық буындылар, жалаң аш тұ қ ымдылар – гинасомер, қ ылқ ан жапырақ тылар қ аулап ө сіп, дами тү сті.

Мезозой эрасындағ ы, ә сіресе соң ғ ы кезінде – бор дә уірінде, қ азіргі флора қ алыптасудан бұ рын, жер бетіндегі органикалық тіршілікке ү лкен ө згеріс енді. Осы кезде тең із сулары азайып, қ ұ рғ ақ жерлер кө бейе бастады. Бор дә уірінің аяғ ында Шығ ыс Азия мен Америкадағ ы Анд аймақ тары жоғ ары кө теріле тү сті. Бор дә уірінде климат кенет ө згеріп кеткен. Профессор М.И. Голенкин бұ л ө згеріс жерге тү сетін кү н сә улесінің интенсивті болуымен байланысты деп жорамалдайды.

Ауа райының бір мезгілде кенет ө згеруі ө сімдіктер эволюциясында жаң а ароморфоз пайда болуына себеп болды. Бұ ларда кө птеген жаң а прогрессивті белгілер жетіле тү сті. Мә селен, аналық тың, сондай-ақ жеміс дамитын жотаның болыу, қ осарлы ұ рық тану, гү лдің пайда болуы жә не тағ ы басқ а.

Кайназой эрасы бұ дан 70 млн жыл бұ рын басталғ ан. Осы уақ ыттан бері барлық эралар бойынша қ азіргі кезден флораның қ алыптасу процесі жү рді. Кайназой эрасы екі дә уірге бө лінеді. Ол ү штік жә не тө рттік кезең дер.

Ү штік дә уірде тау қ ұ ралу процесі дами тү сті. Жер бетіндегі ең биік Альпы-Гималай таулары пайда болды. Осы кезде Қ ара тең із бен Жер Орта тең іздері оқ шауланып ө з алдына бө лініп қ алғ ан.

Тө рттік дә іур жер бетінде тіршілік дамуының ақ ырғ ы жә не ең қ ысқ а дә уірі болып саналады. Ұ зақ тығ ы 1 млн жылдай ғ ана болды. Бұ л дә уірге тә н жағ дай – сол суық кезең дер жә не мұ з дә уірі жылы ылғ алды ауа райымен алмасып отырғ аны байқ алады.