Жер рентасына түсінік

Жер рентасы — жерден тү сетін тұ рақ ты табыс. Оның дифференциалдық жә не абсолюттік тү рлері бар. Алғ ашқ ысы дифференциалдық І жә не дифференциалдық ІІ рента деп ажыратылады. Дифференциалдық І рентаның пайда болуының басты себебі — жеке жер телімдерінің қ ұ нарлылығ ы мен сол жердің рынокқ а қ атысты орналасу ерекшеліктері. Дифференциалдық ІІ рента жерге жұ мсалғ ан қ осымша қ аржығ а тура байланысты. Шаруашылық ты қ арқ ынды жү ргізу нә тижесінде қ осымша қ аржыдан дифференциалдық ІІ рента туындайды. Ол, сондай-ақ, ауыл шаруашылығ ы ө німдерін ө ндіру кезіндегі қ оғ амдық жә не жеке бағ а айырмашылығ ынан да туындайды. Абсолюттік Жер Рентасы жерге деген жеке меншікке байланысты. Орташа пайдадан артық алынғ ан қ осымша қ ұ н абсолюттік рентаны алу кө зі болып табылады. Ауыл шаруашылығ ы айналымына кірмейтін жерден де Жер рентасы алынады. Оларғ а:

1. тау-кен ө неркә сібі пайдаланып отырғ ан жерден тү сетін рента;

2. қ ұ рылыс учаскелерінен тү сетін рента, т.б. жатады.^[1]

Жер рентасының табиғ аты жердің экономикалық ресурс ретіндегі ерекшеліктерімен жә не жерді пайдалану қ атынастарымен байланысты. Жер — бірегей ө ндіріс қ ұ ралы: сан жағ ынан ол шектелген, оны жасанды тү рде ұ дайы ө ндіру мү мкін емес; жер учаскелері қ ұ нарлығ ы жағ ынан бір-біріне ұ қ самайды, яғ ни олардың табиғ и ө ндіргіш кү штері ө згеше болады.

Жерді пайдалану экономикалық қ атынастардың ә р тү рлі жү йесімен реттеледі. Экономикалық ресурс ретінде жер ең бек нә тижесі емес, яғ ни оның ө ндіріс шығ ындары жоқ. Жер табиғ аттың сыйлығ ы. Жердің саны шектелген, сондық тан жер практикада қ айда пайдаланса да, оның ұ сынысы мү лде икемді емес. Бұ л жер нарығ ында тек сұ раныс қ ана белсенді екенін кө рсетеді. Жерге сұ раныс ө згерістерінің нә тижесі шамалы болғ андық тан, оны пайдаланғ анда осы ресурстың иесі белгілейтін бағ а шешуші рө л атқ арады.

Нарық тық аграрлық экономиканың субъектісіне меншік иесінің екі типі жатады — толық меншік иесі жә не тұ тыну меншік иесі. Жердің шектелуі жә не оны ұ дайы ө ндірудің мү мкін еместігі, жер монополиясының екі тү рлі болуын тудырады. Толық меншік иесі жерге ө зінің жеке меншік монополиясын жү ргізеді: кә сіпкерге оның капиталын ө з жеріне ә келіп пайдалануғ а рұ қ сат ету-етпеуге ерікті болады. Аренда туралы келісім жасалғ ан соң жерді нақ ты пайдаланушы белгіленеді. Оның (арендатордың) жердің осы учаскесінде шаруашылық жү ргізуге монополиялық қ ұ қ ы болады. Жердің меншік иесі мемлекет болса, жеке иемдену болмайды жә не монополияның бір тү рі орнайды: — жерге тұ тыну жағ ынан жер иесі жү ргізетін, жерге шаруашылық жү ргізетін объект деп монополия орнайды.

Жерге монополия — нарық субъектісінің осы ресурсқ а жарлық етуіне тө тенше қ ұ қ ының болуы, иемденушіге ү стем табыс ә келеді. Осы табыс жер рентасының экономикалық нысанын алады. Жеке меншік монополиясы абсолюттік жер рентасын тудырады, жерге шаруашылық монополиясы — дифференциялық жер рентасын тудырады. Осы кү нгі батыс ә дебиеті «экономикалық рента» терминін қ олданады, рентаны тү рлерге бө ліп қ арамайды, бірақ олардың пайда болуының екі себебін келтіріледі.

Рента (фр. rente — табыс ә келу) — меншікке келетін табыстың бір тү рі, капиталды жерге пайдалану қ ұ қ ы ү шін меншік иесіне тү сетін тө лем. Оның кө лемі аренда келісімінде белгіленеді. Аренда келісімі арқ ылы берілген жер ү шін ол арендатор жердің меншік иесіне рента тө леп тұ рады. Демек, жер рентасы жерге меншіктік экономикалық жағ ынан жү зеге асырылуының нысаны болып табылады.
Рента — жерді‚ мү лікті‚ мә міледен тү скен капиталды меншіктенуші алатын‚ иеленушіден қ осымша шығ ын мен кү ш-жігерді талап етпейтін табыс.^[2]

Жерді пайдалануғ а беруден алынғ ан табыс — жер рентасы‚ берілген қ арыздан алынғ ан табыс — капиталдан алынғ ан пайыздар‚ т.б. Мү лікті меншіктенуші бұ л ретте рантъе деп аталады.^[3]

Жер рентасы меншікке табыс тү рінде, бұ дан кө п ерте заманда пайда болғ ан. Бірақ тек нарық экономикасында рентаны экономикалық тә сілдер арқ ылы иемдену мү мкіндігі туады. Осы жағ дайда ол ү стем пайда болып табылып, екіге бө лінеді: кә сіпкер — жер арендаторы ие болатын пайдағ а жә не жерге меншік иесіне тү сетін рентағ а.

Дифференциялдық рента монополияланғ ан табиғ и кү ші бар учаскелердегі индивидуалдық ө ндірістік бағ а мен нарық тағ ы қ алыптасқ ан бағ аның айырмасы болып табылады. Жер меншігі артық пайдағ а қ атынасы жоқ, бірақ ол оның жер рентасы нысанына айналуының себебі болып табылады. Сондық тан рентаны ең бекпен келмеген табыс деп атайды.^[4]