Мектеп психологының түрлі жасерекшелік топтарымен жұмысы

Бала тұ лғ асын жә не когнитивтік процесстерді зерттеу ү шін жасерекшелік психологиясына жалпы психологияның барлық ә дістері енген. Бұ л ә дістер бала жасына бейімделген жә не қ абылдау, зейін, ес, қ иял, ойлау жә не сө йлеуді зерттеуге бағ ытталғ ан. Жасерекшелік психологияның бұ л ә дістері арқ ылы жалпы психологиядағ ы сияқ ты мә селелер шешіледі: балалардың танымдық процесстер ерекшеліктері туралы жә не баланың бір жастық топтан екінші жастық топқ а ө туі кезінде бұ л процесстердің қ айта қ ұ рылуы туралы ақ паратты алу.

Дифференциалды психология жасө спірімдік психологияны балалардың индивидуалдық жә не жастық ө згешеліктерін зерттеуге арналғ ан ә дістермен қ амтамамсыз етеді. Сол ә дістер тобының ішінде ерекше орынды егіздер ә дісі алады. Бұ л ә діс арқ ылы гомозиготолы жә не гетерозиготалы егіздер арасындағ ы ө згешеліктер мен ұ қ састық тарды зерттейді жә не жасерекшелік психологиясында маң ызды проблемалардың бірін – баланың жү ріс – тұ рысы мен психикасының органикалық (генотиптік) жә не орталық шартталуын – шешуге кө мектесетін қ орытындылар жасайды.

Жасерекшелік психологияғ а ә леуметтік психологиядан бірнеше ә дістер тобы кірді. Солар арқ ылы ә р тү рлі балалар топтарында тұ лғ а аралық қ атынастар, сонымен бірге ересектер мен бала арасындағ ы ө зара қ атынастарды зерттейді. Бұ нда да балалардың жастық шағ ына негізделіп ә дістер жү ргізіледі. Олар – бақ ылау, сұ рау, интервью, социометрлік ә діс, ә леуметтік – психологиялық ә діс.

Психологиялық зерттеулерді ұ йымдастыру ә ртү рлі бола алады. Жиі кездері кесінділер ә дісі (метод срезов) қ олданылады. Бірнеше кесінділер жасалғ аннан кейін салыстыру ә дісі жасалынады. Онда ә р бір топтан алынғ ан мә ліметтер ө зара салыстырылып, соң ара қ андай даму тенденциялары байқ алғ аны жә не олардың немен шартталғ аны туралы қ орытынды жасалынады. Интеллектіні зерттеуді мысалығ а алсақ, біз жастық тенденцияларды байқ ай аламыз – балабақ шадағ ы мектепке дейінгі балалар тобының (5 жас), бастауыш мектеп оқ ушыларының (9 жас) жә не орта сыныптағ ы жасө спірімдердің (13 жас) ойлау ерекшеліктерін салыстыру арқ ылы. Бұ ндай материалды алу ү шін біз ө з зерттеу мақ сатымызғ а сә йкес жасы бойынша айырық шаланатын балалар тобын аламыз. Егер де мақ сатымыз - оқ ыту типі бойынша интеллектінің даму тә уелділігін анық тау болса, онда біз жастары бірдей, бірақ та ә р тү рлі оқ ыту бағ дарламалары бойынша оқ итын балалар топтарын алып, ө зара салыстырамыз. Бұ ндай жағ дайда біз басқ а қ орытындылар жасаймыз: жақ сырақ нә тижелер алынғ ан топтағ ы оқ ыту бағ дарламасы тиімдірек; белгілі бір бағ дарлама бойынша оқ ытылатын балалар интеллектуалдық жағ ынан жылдамырақ дамиды жә не оқ ытудың дамытушы эффекттері туралы айтуғ а болады.

1. Эмпирикалық: бақ ылау, эксперимент.

2. Ә леуметтік- психологиялық: сұ растыру.

3. Диагностикалық: тесттер.

4. Праксимметриялық: шығ армашылық ә рекет ө німдерінің анализі.

Бұ л ә дістер зерттеудің екі стратегиясында қ олданыла алады: кесе-кө лденең қ ию ә дісі жә не ұ зын бойлай қ ию ә дісі (лонгитюд).Тарихи тұ рғ ыда кесе кө лденең қ ию ә дісі бұ рынырақ пайда болды деп есептелінеді. Бұ нда белгілі бір бала дамуының кейбір интервалдарында ө тетін ө згерістерді қ арастырады, ал ұ зыннан бойлай қ ию ә дісі арқ ылы бір баланың ұ зақ уақ ыт бойындағ ы дамуы зерттелінеді. Берілген стратегия ә ртү рлі жас ерекшелік топтардың ерекшеліктердің зерттеуге мү мкіндік береді.

Берілген стратегияның позитивті сипаттамалары:

- салыстырмалы тү рде аса кө п емес уақ ыт аралығ ында белгілі бір жас ерекшелік кезеніндегі дамудың спецификасы туралы мә ліметтерді ү лкен кө лемде жинауғ а мү мкіндік береді, яғ ни уақ ыт жағ ынан ү немдірек.

Кесе кө лденең қ ию ә дісінің шектеулері:

- даму процесінің ө зі, оның табиғ аты, оның қ озғ аушы кү штері жә не механизмдері туралы ештең е айтуғ а болмайды;

- статистикалық орташаланғ ан материалды жинауғ а мү мкіндік береді, дамудың индивидуалды ң ұ сқ алары туралы ойлавр азая береді.

Бұ л шектеулер зерттеушілерді басқ а стратегияғ а, яғ ни ұ зын бойлай қ ию ә дісіне бет бұ руғ а итермеледі. Лонгитюд бойынша белгілі бір сыналатындар тобын ұ зақ уақ ыт бойы зерттеу. Мысалы, Ладыгина- Котс бірнеше жылдар бойы ө з ұ лының жә не шимпанзе баласының дамуын бақ ылағ ан, салыстырмалы зерттеу жү ргізген. Лонгитюдтік стратегияның бірнеше қ асиеттері бар:

- Дамудың индивидуалдылығ ын кө руге мү мкіндігін береді.

- Онтогенезін жекелеген кезең дері бір-бірінен ү зіліп алынғ анда тү сініле алмайтындығ ы туралы мағ ыналық тү сіндірме беоеді.

- Ө мірлік циклдық фазаларының жас ерекшклік ө згергіштік диапозоны туралы кө рініс береді.

- Даму барысының ғ ылыми болжамы ү шін аса тиімдірек.

Ұ зын бойлай кесу ә дісінің шектеулері:

- зерттеу ү немділігін жә не кезең ділігін орындаудың кү рделілігі, ең бекпаздылығ ы, ү немсіздігі;

- сыналатындар зерттеу жағ дайларына бейімделеді жә не зерттеуге қ атыспайтындарғ а қ арағ анда басұ қ а нә тижелерді кө рсете алады.

Ә детте стратегиялар жиынтығ ына жү гіне отырып Д. Б. Эльконин зерттеуді ұ йымдастырудың аса рационалдысы бұ л жас ерекшелік қ июлар арқ ылы дамудың жалпы тенденциясы анық талғ анда, ал кейін бұ рмалаң болып келетін, яғ ни аса маң ызды ө згерістері бар дамудың кейбір пунктерінде лонгитюдті қ олдануды айтқ ан.

Қ азіргі кезде интенсивті тү рде зерттеудің жаң а стратегиясы шығ арылуда. Оның кіріспесін даму психологиясына Л.С. Выготский жү зеге асырғ ан, психикалық процестерді қ ұ растыру, белсенді араласу, берілген қ абілеттерімен процесті қ ұ ру стратегиясы.

Бақ ылау ә дісі

Бақ ылау – кішкентай балаларды зерттеуде қ ажетті ә дістердің бірі. Бақ ылау тұ тас жә не таң дамалы болады. Егер де психологты бала жү ріс-тұ рысының барлық ерекшеліктері қ ызық тырса, онда ол тұ тастай бақ ылауды жү ргізеді. Ал егер де ол баланың тек кейбір ерекшеліктеріне ғ ана кө ң іл аударса, онда ол ө зіне қ ажеттісін таң дап бақ ылау жү ргізеді. Бақ ылау – бұ л кү рделі ә діс, сондық тан да оны қ олдану тә сілі бірнеше талаптарғ а жауап беру керек. Яғ ни, бұ л бақ ылаулардың нақ ты алдына қ ойылғ ан мақ саттары мен схемалары (бақ ылаушы ө зі не кө ре алатындығ ын алдын ала болжай алады жә не оны қ алай тіркеуге болатындығ ын біледі, сонымен қ атар бақ ылайтын қ ұ былыстарын тез сипаттай алады); бақ ылаудың объективтілігі (психологтың субъективті интерпретациясы емес, факттың ө зі, яғ ни баланың ә рекеті, айтқ ан сө здері жә не оның эмоционалдық реакциялары сипатталынады); бақ ылаудың жү йелілігі (эпизодтық бақ ылауларда балағ а тә н емес, жағ дайғ а, мезеттік қ алыпқ а байланысты болып келетін, кездейсоқ моменттерді анық тауғ а болады); баланың табиғ и жү ріс-тұ рысын бақ ылау (бала оғ ан бақ ылау жү ргізіліп жатқ анын білмеу керек, ә йтпесе оның жү ріс-тұ рысы ө згеріп кетеді). Ә детте бақ ылау экспериментпен ү йлесіп жү ргізіледі.

Қ азіргі уақ ытта кө птеген психологтар бақ ылау ә дісіне скептикалық тү рле қ арайды. Д. Б. Эльконин айтқ андай «ақ ымақ эксперименттен психологиялық ө ткір кө з маң ыздырақ». Эксперименттік ә дістің бір жақ сы жері – ол экспериментатор ү шін ойлайды. Бақ ылау ә дісі негізінде алынғ ан мә ліметтер ө те маң ызды. В. Штерн ө з қ ыз балаларының дамуына бақ ылау жасау нә тижесінде сө йлеудің дамуы туралы екі томдық зерттеу ең бегін шығ арды. Сонымен қ атар А.Н. Гвоздев ө зінің жалғ ыз ұ лының дамуына зерттеу жү ргізу негізінде балалардың сө йлеуі туралы екі томдық монографиясын жарық қ а шығ арды.

1925 жылы Ленинград қ аласында Н. М. Щеловановтың жетекшілік етуімен балалардың қ алыпты даму клиникасы қ ұ рылды. Онда балаларғ а бақ ылау ә дісі тә улігіне 24 сағ ат жү ргізді. Жә не сол клиникада бала ө мірінің бірінші жылын сипаттайтын негізгі фактілерді ашқ ан. Ж. Пиаженің сенсомоторлы интеллекттің дамуы туралы концепциясы оның ө зінің ү ш баласына зерттеулерді жү ргізу негізінде қ ұ рылғ ан екендігі бә ріне белгілі. Д.Б.Эльконинмен жә не Т.В. Драгуновамен жү ргізілген бір сыныптағ ы жасө спірімдерді ұ зақ уақ ыт бойы (ү ш жыл) зерттеу арқ ылы жасө апірімдік жасқ а психологиялық сипаттама беруге мү мкіндік берді. Венгерлік психологтар Л.Гараи мен М.Кечки ө з балаларына бақ ылау жасау негізінде баланың жанұ ялық жағ дайындағ ы ә леуметтік позицияның дифференцияланатынын байқ ағ ан. В.С.Мухина алғ аш рет ө зінің екі егіз ұ лдарының жү ріс – тұ рыстарының дамуын сипаттап берген. Бұ л сияқ ты бақ ылау ә дісі негізінде жү ргізілген зерттеулер ө те кө п. Бұ л ә діс арқ ылы дамудың тек сыртқ ы симптомдарын, қ ұ былыстарын анық тауғ а болатындығ ын естен шығ армағ ан жө н.

Эксперимент ә дісі

Эксперимент балаларғ а неғ ұ рлым дағ дыланғ ан ортағ а жақ ындастырылғ ан жағ дайда жү ргізіледі. Экспериментте бала дамуының ерекшеліктері мен дең гейлері анық талады. Бұ л баланың қ оршағ ан ортасына қ атынасымен жә не тұ лғ алық дамуымен бірге интеллектуалдық дамуғ а да қ атысты болып келеді. Белгілі бір ә дістемені таң дай отырып, психолог ө з алдында тұ рғ ан міндетке негізделеді, яғ ни балалар жасы (ә р тү рлі жастық ерекшеліктерге ә р тү рлі ә дістемелер бар) жә не эксперимен жү ргізу шарты.

Тұ лғ аның дамуы балалармен ә ң гімелесу, жазбаша сұ растыру, жанама ә дістер арқ ылы зерттелінеді. Олар проекция принцпіне негізделеді - ө з қ ажеттіліктерің ді, қ арым-қ атынастарың ды, қ ұ ндылық тарың ды басқ а адамдарғ а ауыстыру. Бала бұ лың ғ ыр суреттегі фигураларғ а қ арап, ө з тә жірибесіне сү йене отырып, сол суретке ө зінің уайымдары мен сезімдерін айта бастайды.

Балабақ шалық топта жә не мектептік сыныпта балалар арасындағ ы қ алыптасқ ан қ атынас социометрлік ә дісті анық тауғ а мү мкіндік береді. Балағ а онымен жақ сы қ арым-қ атынасатын қ ұ рбылары арасынан ү шеуін таң датқ ызады. Мысалығ а, мұ ндай сұ рақ тарғ а жауап беру арқ ылы: «Бір партада кіммен отырғ ың келеді?». Балалардың келісілген жә не келісілмеген таң даулары топтағ ы қ атынасу қ ұ рылымын ашады; аса кө п таң далатын, популярлы балалар - «жұ лдыздар»; қ ұ рдастарымен аз таң далынатын балалар ү шін ө зара симпатияның маң ызы аса ерекше болып келеді; шететілетін, жақ тырмайтын балаларды ешкім таң дамайды жә не бұ ндай балалар басқ аларына қ арағ анда кө мекті ө те қ атты қ ажет етеді.

Балаларды психологиялық тестілеу. Ол бала ү шін қ ызық ты тә сілдермен, мысалы белгілі бір мадақ не марапат беру арқ ылы тікелей стимулдайтын тестілеу кезінде балалар ө здерінің интеллектуалдық қ абілеттерін жә не тұ лғ алық қ асиеттерін демонстрациялайды. Балаларды психодтагностикалау ү шін ересектерге арналғ ан тесттермен сә йкес келетін, бірақ та оларғ а қ арағ анда қ арапайымдылау жә не бейімделгенірек тесттерді қ олданады

Балалардың интеллектуалдық дамуы ә р тү рлі ә дістемелер, соның ішінде бастысы – стандартталғ ан тесттер арқ ылы зерттелінеді. Балалар психологиясы тарихындағ ы ең бірінші тест – бұ л Бине-Симон тесті. Ол ө зіне белгілі бір жасқ а арналғ ан жә не вербальді (сө здік) формада берілген бірқ атар тапсырмаларды қ осады. Альфред Бине экспериментінде қ амтылғ ан саны кө п балаларғ а ақ ыл-ой дамуының нормасы қ абылданғ ан. Баланың ақ ыл-ой дамуының индивидуалды кө рсеткіштері оның жастық тобының орташа кө рсеткіштерімен салыстырылады; интеллектуалдық тұ рғ ыдан ө з жас қ атарына сә йкес келеуін, қ алуын не озуын анық талынады. Қ азір 2 жастан - 16 жас аралығ ындағ ы балалармен жұ мыс істеу барысында бұ л тесттің жетілдірілген нұ сқ асы – Стэнфорд – Бине тесті – қ олданылады.

4-16жастағ ы балаларғ а арналғ ан Векслер тесті вербальдық жә не кө рнекі (образдық) тү рдегі тапсырмалар да беріледі. Оны қ олдану кезінде екі кө рсеткішті алады, яғ ни вербальды жә не вербальды емес, сонымен қ атар соммалық «жалпы интеллектуалдық кө рсеткіш». Негізінен, ә р тү рлі тесттермен жұ мыс істегенде психолог интеллектуалдық коэффициентті (IQ) анық тайды.

Ақ ыл – ой жасы

IQ = * 100 %

Хронологиялық жас

Егер де бала ө з жасына сай барлық тапсырмаларды шешсе, онда оның IQ = 100 баллғ а тең болады. 120 баллдан жоғ ары алғ ан балалар - дарынды, ал ө зінің жастық нормасынан қ алатындар – ақ ылы кем болып саналады.

Жасерекшелік психологияда ә р тү рлі к эксперименттермен қ атар қ алыптастырушы эксперимент те қ олданылады. Арнайы жағ дайлардың жасалынуы арқ асында бұ нда белгілі бір психикалық функцияның даму динамикасы кө рініс табады. Сол арқ ылы Л. С. Выготский балада ұ ғ ынудың қ алыптасу процессін (эксперименталды – генетикалық ә діс) бақ ылағ ан. Қ азіргі уақ ытта кү рделі қ алыптастырушы эксперименттер қ ұ рылып жатыр. Бұ л эксперименттер негізінен оқ ытатын болып келеді жә не оларды ө ткізудің нә тижесінде бір не бірнеше жылдар ішінде мектепке дейінгі балаларда қ абылдауды (дамытушы тапсырмалар мен ойындардың жү йесін қ ұ ру), бастауыш мектеп оқ ушыларында теоретикалық ойлауды (экспериментальды оқ у бағ дарламаларын жасау) дамытады.

Балаларғ а жазбаша жә не ауысша тү рде сұ рау ә дісін қ олданғ анда ү лкен қ иыншылық тарды тудыруы мү мкін. Бұ л қ иыншылық тар балағ а бағ ытталғ ан сұ рақ тар дұ рыс тү сінбеушіліктен туындауы мү мкін.

Жасө спірімдік шақ тың ө зіне дейін балалар қ олданатын ұ ғ ымдар жү йесі ересектер қ олданатын ұ ғ ымдар жү йесінен айырмашылы ө те ү лкен екендігі бұ рыннан белгілі. Балалармен ә ң гімелесу немесе оларғ а арналғ ан жазбаша сұ рақ тарда ересектер ө з ұ ғ ымдарын қ олдана отырып, ол балалар жағ ынан толық тү сінушілік иллюзиясымен кездесе алады. Балалар ересектер сұ рақ тарына дұ рыс жауап бергенімен шын мә нісінде бұ л сұ рақ тарғ а ересек адамғ а қ арағ анда басқ а мағ ына салып жауап береді. Сол себептен балаларғ а сұ рау ә дісін жү ргізумен байланысты психологиялық зерттеулерді интерпритациялау алдында олардың балалармен дұ рыс тү сінілгеніне кө з жеткізу керек.

Ересек адамның дамуын зеттеуде акмеологияда жә не геронтопсихологияда спецификалық ә дістер жоқ. Негізінен естің, зейіннің, ойлаудың жә не т.б. қ ызметтеріндегі жастық ө згерістерді анық тауғ а мү мкіндік беретін кесінділер ә дісі қ олданылады. Мысалығ а: кә сіби іс-ә рекет процессіндегі даму «шың дары», жаттық тырушылық жә не маманданушылық, байланыстардың ішкі жә не аралық функционалдық ө згерістері, ө шу. Бірнеше жас интервалымен ө ткізілетін кесінділер мә ліметтері жалпы психологиядағ ы нақ ты ә дістемелер арқ ылы алынады.

Ересек тұ лғ аның дамуын зерттеу (жекелеген қ асиеттер, ө зіндік сана ерекшеліктері, мотивация, дү ниеге кө зқ арасы жә не т.б.) сауалнама, проективтік ә дістемелердің жә не т.б. «ересектеу» нұ сқ алары арқ ылы жү ргізіледі. Бұ нда дамудың динамикасынан гө рі, оның оның варианттарын қ арастырады. Биографиялық ә діс қ олданылады, кү нделіктердің, хаттардың, естеліктердің анализі жасалынады. Сонымен бірге кө ркем ә дебиеттердегі кейіпкерлердің мінез – қ ұ лық тарының, олардың кү йзелістерінің, уайымдарының, қ ылық тарының, жү ріс – тұ рыстарының анализі беріледі. (К.Леонгард, Ф.Е.Василюк)

Билет