Зін-өзі тексеру сұрақтары

1. Қ алдық сыз технологияғ а не жатады?

2. Биологиялық технология дегеніміз не?

Дебиеттер тізімі.

1.Қ алдық сыз технология –экология қ ызметіне А. 1991 ж

2.Молдахметов З.М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. «Экология негіздері». Қ арағ анды, 2002

3.Дарибаева А.О., Оразбаева Р.С. «Экология негіздері». Астана, 2001

4.Ә. Бейсенова, А. Самақ ова «Экология жә не табиғ атты тиімді пайдалану»Алматы, 2004

5.Оспанова Г.С. Экология А. 2002 ж

Лекция 9 Ө ндірістік қ алдық тарды зиянсыздандыру жә не жою ә дістері

Мақ саты: Табиғ и жә не екінші реттік шикізат пен қ алдық тарды ұ сату, сорттау жә не жіктеу шараларымен таныстыру.

Алдық сыз ө ндірістер жасаудың негізгі қ ағ идалары жә не оларғ а қ ойылатын талаптар. Ө ң делген ө німдер мен металлургиялық шылактар, кенө ндіру саласы қ алдық тарының физико – химиялық ерекшеліктері

1. Қ алдық сыз ө ндірістердің негізгі қ ағ идалары.

Негізгі жү йелік қ ағ идасы болып табылады. Осығ ан сә йкес ә р жеке ү рдіс немесе ө ндіріс материалды ө ндіріс пен адамның басқ а шаруашылық –экономикалық қ ызметінен басқ а, табиғ и ортаны (тірі ағ залар популяциясы, атмосфера, гидросфера, литосфера, биогеоценоздар, ланшафттар) жә не адам мен оның тіршілік ортасын қ осатын, экологты –экономикалық жү йе элементі ретінде кө бірек жоғ ары дең гейде жә не аймақ тағ ы (ТПК) барлық ө неркә сіптік ө ндірістің – динамикалық жү йенің элементі ретінде қ арастырады. Осылайша, қ алдық сыз ө ндіріс жасаудың негізінде жатқ ан жү йелік қ ағ идасы ө ндірістік, ә леуметтік жә не табиғ и ү рдістердің ө зара байланысын жә не қ азіргі жә не кү шейетін ө зарабайланысын ескеруі тиіс.

Қ алдық сыз ө ндіріс жасаудың басқ а маң ызды қ ағ идасы ресурстарды пайдаланудың кешенділігі. Бұ л қ ағ ида энергоресурстар потенциалы мен шикізаттың барлық қ ұ рлымдарын максималды пайдалануды талап етеді. Белгілі болғ андай, шамамен барлық шикізат кешенді болып табылады, оның кө лемінің орташа алғ анда ү штен бірі ғ ана жолдас элементтер қ ұ рады, олар тек кешенді ө ң деуінде ғ ана алынуы мү мкін. Қ азіргі таң да шамамен барлық кү міс, висмут, платина мен платинандтер, сондай – ақ алтынның 20% кө бі кешенді рудаларды ө ң деу кезінде жанама алынады.

Қ алдық сыз ө ндіріс жасаудың ортақ қ ағ идасы оны ұ йымдастырудың рационалдығ ы. Халық шаруашылығ ының аралас салаларын қ осқ анда, қ оршағ ан ортағ а теріс ә серін жә не оғ ан келер зардапты тө менету кө п байланысты болатын, жаң а экологиялық негізделген шикізаттың жә не энергетикалық технологияларды іздестіру жә не ө ндірістің энерго-, материл-, жә не ең бек қ иындығ ын максималді азайту, шикізаттың барлық қ ұ рамдарын саналы пайдалану талаптары мұ нда анық таушы болып табылады. Бұ л жағ дайда соң ғ ы мақ сат энерготехнологиялық, экономикалық жә не экологиялық параметрлер бойынша бір уақ ытта ө ндіріс оптимизациясы болып саналады. Бұ л мақ сатқ а жетудің негізгі жолы істегі технологиялық ү рдістер мен ө ндірістерді жетілудің жә не жаң аларын ө ң деу болып табылады. Қ алдық сыз ө ндірісті ұ йымдастырудағ ы сондай қ адамдар мысалдарының бірі кү кірт қ ышқ ылы ө ндірісінің қ алдығ ы пиритті огарокті утилизациялау болады. Қ азіргі уақ ытта пиритті огаротер толық тай цемент ө ндірісіне кетеді. Бірақ пиритті огароктердің қ ұ нды қ ұ рамдары – мыс, кү міс, алтын, темір пайдаланылмайды. Сонымен қ атар, мысты, асыл металдарды алумен жә не темірді кезекті пайдаланумен, пиритті ограктарды (мысалы, хлоридті) ө ң деудің экономикалық тиімді техникасы ұ сынылғ ан.

Қ алдық сыз ө ндіріске қ ойылатын талаптар.

Істегілерді жетілдіру жолында жә не қ ағ идалы жаң а технологиялық ү рдістерді ө ң деуде жалпы талаптар қ атарын сақ тау қ ажет:

· Ө ндірістік ү рдістерді технологиялық сатылаудың (аппараттардың) минималді мү мкін санында жү зеге асыру, ө йткені олардың ә рқ айсында қ алдық тар тү зіледі жә не шикізат жайылады;

· Шикізат пен энергияны кө бірек тиімді пайдалануғ а мү мкіндік беретін, ү здіксіз ү рдістерді қ олдану;

· Агрегаттардың бірлікті қ уатын ұ лғ айту (оптимумге дейін);

· Ө ндірістік ү рдістер интенсификациясы, олардың оптимизациясы мен автоматтандырылуы;

· Энерготехнологиялық ү рдістер жасау. Технологиямен энергетиканың ү йлесімділігі агрегаттар ө ндірушілігін ұ лғ айту, энергоресурстарды, шикізаттар мен материалдарды ү немдеуге, химиялық айналулардың энергиясын толығ ырақ пайдалануғ а мү мкіндік береді. Ондай ө ндіріске мысал энерготехнологиялық сызба бойынша аммиактың ірі тонналы ө ндірісі болып табылады.

2. Ө ң делгенө німдер мен металлургиялық шлактар, кенө ндіру салалары қ алдық тарының физико – химиялық ерекшеліктері.

Қ атты ө неркә сіптік қ алдық тардың сипаты.

Кен ө ндіру, металлургиялық, ө неркә сіптің басқ а да салалары дамуымен шлак қ оймалары, шлактар, шахта кендерінің ү йінділері орын ала бастады. Сонымен қ атар, ө ндірістік қ алдық тар қ ұ рлыс материалдарын шығ аруғ а шамамен дайын, арзан шикізаттың бай кө зі болып табылады.

Ө неркә сіптік қ алдық тар пайдалы қ азбалары алуда, оларды байтуда, шикізаттың концентратты ө ң деуге жә не дайын ө німді пайдалануда тү зіледі. Пайдалы қ азбаларды алудың қ алдық тарына шатырлы, шахталы, сыйымдық ты, тау жыныстарының жанама алынуы жатады. Жанама жыныстардың негізгі массасы қ ара жә не тү сті металдарды алу кезінде тү зіледі.

Ә ртү рлі қ алдық тар ә деттегі немесе жоғ ары температураларда ө тетін, физико –химиялық ү рдістер нә тижесінде, ә р технологиялық операцияларда дайын ө німге шикізатты концентратты ө ң деу кезінде тү зіледі. Кейбір кә сіпорындарда негізгі жә не қ осымша ө ндіріс қ алдық тарының екі жү зден астам атауы тү зіледі, мысалы, домналық, ферробалқ ымалы жә не болатбалқ ытылғ ан шлактар, кү лдер, жанармай шлактары, фустер, қ ышқ ыл смалка, қ ышқ ыл гудрондар, т.б.

Кенө ң деу ө неркә сібінің қ алдық тары.

Кенө ң деу ө неркә сібі – қ атты, сұ йық жә не шаң тә різді қ алдық тармен қ оршағ ан ортаны ірі ластаушылардың бірі.

Кен ө ндіру ө неркә сібінің қ алдық тары физико – химиялық жә не жылуфизикалық қ асиеттері бойынша, органикалық заттар сипаты бойынша ерекшеленеді.

Шатырлы жыныстар, минералды заттардың жоғ ары қ ұ рамымен ерекшеденіп, кү лдігі бойыща кондициялы ө німді алумен, алдын –ала байытудан кейін, энергетикалық мақ саттар ү шін қ олданылуы мү мкін. Шатырлы жердің рекультивациясы ү шін жапсырма ретінде қ олданылуы мү мкін, ал шахталық –шахталық кең істік жапсырмасы ү шін. Сү згішті қ ондырғ ыларда, тоғ андар мен ү йлер қ ұ рлысында, тоғ андар қ ұ рлысында, т.б. қ ышқ ылғ а тө зімді мастиктер қ ұ рылысында, керамикалық материалдар, жең іл бетондар ү шін бос тесікті толтырғ ыштар ө ндірісіне шикізат ретінде біріктіретін литолониялық айырмалардың селективті ө ң деуінсіз де қ олданылуы мү мкін.

Шахталық жыныстар кө бінесе ө сімдіктер қ орегіне қ ажетті, микроэлементтердің ү лкен санына ие, сондық тан ауыл шаруашылығ ының қ арқ ындауы мен химизациялануы нә тижесінде тепе –тең денуі жү ретін, топырақ тың айытқ ыштары ретінде қ олданылуы мү мкін.

Кө мірбайыту қ алдық тар, жанар массасының ү лкен кө леміне ие болып газификация мен жағ у ү шін тікелей қ олданылауы немесе кү лдігі бойынша кондициялы қ атты отынды алумен, қ осымша байытуғ а ұ шырауы мү мкін. Кө мірбайытудың жоғ ары кү лдікті қ алдық тарын шаң тә різді кү йде элекстанцияларда, сонымен бірге ірілерде жандырылуы мү мкін, бұ л кезде қ оршағ ан ортағ а SOX жә не NOXқ алдық тарының лақ тырылуы азаяды. Кейбір кө мірлеудің гравитациялы айрылуы нә тижесінде жоғ ары кү лдікті бө ліктерді анық тауғ а болады, онда бастапқ ы кө мірлерге қ арағ анда 1.3 – 1.4 есе жоғ ары микроэлементтер қ атары (Ag, As, Cd, Mn, Mo, Ni, Pb жә не т.б.) болады. Микроэлементтердің ү лкен бө лігі қ атты жанармайды байытудан немесе термиялық ө ң деу ө німдерінен алынуы мү мкін.

Биологиялық ә дістер кө мегімен кө мірлерден жә не кө мір қ алдық тарының бө лігінен пиритті жә не органикалық кү кіртті, ә ртү рлі металдарды (Mn, Ni, Co, Zn, Ca, Al, Cd), кү лді, оттегі жә не азотқ ұ рамды қ осылыстарды алуғ а болады. Кө мірді тазалау термофилді бактерияларды қ олданғ анда 93 % ғ а алты тә улікте жү зеге асады, мезофилді бактериялармен 18 тә улікте.

Металлургия ө неркә сібінің қ алдық тары.

Қ ара жә не тү сті металдар кенін ө ң деу, байыту, қ ұ ю, жаю, металө ң деу – металдарда колоссалді сандарын шығ ындау кө зі.

Металлургияда шикізатты кешенді пайдалану мә селесі – негізгі жә не жанама элементтерді алудың рационалды толық тығ ы, алу қ алдық тарын жою, қ оршағ ан ортағ а зян келтірмей кенді байыту. Сонымен қ атар, металлургия тым жер– жә не сусыйымды сала болып табылады. Темір кенінен бағ алы жанама қ ұ рамдарды алу технологиясына қ арамасатан, кө птеген кешенді жер қ азбаларында пайдалы материалдар ү йінділерге лақ тырылады. Қ ара металдар кенінің қ ұ нды қ ұ рамдары (Fe, Mn, Cr) арасында сирек металдар да W, Ti, Co, Ni, Zn, Cu, кездеседі[11]. Кендерді ө ң деу мен байытуда қ алдық тардың ү лкен кө лемі сә йкесті ө ң деуден кейін тауарлық ө німдер болуы мү мкін. Жанама алынатын жыныста (ә сіресе алудың ашық ә дісінде) кө бінесе кө птеген рудалық емес пайдалы қ азбалар болады, алудың ішінде [10, 11]: бор, бояулар ө ндірісіндегі толтыраушығ а жә не топырақ ты ә ктеуге жарамды, қ иыршық тас жасауғ а арналғ ан сланцтар; саз бен сугілинкілер – фаянсті ө неркә сіп пен техникалық керемика, эмалдар, тү сті шыны жасауғ а арналғ ан шикізат; кварцты қ ұ мдар шыны ө неркә сібі ү шін; мергель, цемент пен ә к жасаудағ ы шикізат; граниттер мен гнейстер.

Домналық пеште кокс кү лі мен кеннің бос жынысы есебінен шлактар тү зіледі, оның қ ұ рамына Р қ осылыстар, CaO, SiO2, FeO, MgO, Al2O3, CaS, MnS, FeS, TiO2, кіреді, қ ұ рамдар қ атынасына байланысты шлактар негізгі, байтарап жә не қ ышқ ыл болып бө лінеді. Мартенов ә дісінде негізгі шлактар балқ ыту ү рдісінде металдан фосфор мен кү кірт қ оспасын бө луге қ абілетті.

Шлак – қ ұ рылыс жә не жол – қ ұ рылыс саласы ү шін қ ұ нды шикізат. Табиғ иғ а қ арағ анда шлакты қ иыршық тас 1.5 – 2есе арзан, шлакты пемза – керамзиттен ү ш есе арзан жә не аз ү лестік шығ ындарды талап етеді. Цемент ө неркә сібінде тү йіршіктелген шлакты пайдалану цемент шығ арылымын ұ лғ айтады, жаратылысты шикізат – цементті клинкерге қ арағ анда ө ндірісіне кететін ү лестік шығ ындар мен ө здік қ ұ нын тө мендетеді. Болат қ ышқ ылдануы ү шін металдарды екіншілей ө ң деуде шлакты қ олдану жетіспеушілікті ферросилицийдің шығ ынын азайтады. Тіпті кемелер тү бін тазалауғ а абразивті материал ретінде металлургиялық шлактарды қ олдануғ а болады. Конвертерлі шлактар топырақ орнына тоғ андарды ү юге гидротехникалық қ ұ рылыста қ олданылуы мү мкін.[10].

Қ алдық тардан темір алар алдында қ ұ йрық тардың кері флотациясы, кеннің тура флотациясы, магнитті айыру, магнитті – флтациялық ә діс қ олданылады. [11].

Шламдарды қ олдану домналық шихтада темір қ ұ рамын азайтады, домналық пештердің ө ндірушілігін тө мендетеді, кокс шығ ынын ұ лғ айтады.

Хром кендеріне бай жерлердің жұ қ аруы механикалық ә дістермен жеткіліктіз тиімділікте байытылғ ан кендер немесе кедей кендерді байыту жә не алу бойынша қ уаттылық ты ү немі ө сіру қ ажетін тудырады. Ол ү шін арнайы ү рдіс ө ң деледі, онда ауада шынық тыру (630 – 750° С) ұ сақ талғ ан кенді (бө лшектері 15 мм – ден кем) пекті ұ сақ тау (0.1 мм – ге дейін), су суспензиясын даярлау, оның карбонатталуы осылай кварцт пен кондициялы кен орнына кө міртекті феррохром алуғ а болады.

Барлық металлургиялық ү рдістерде шаң ның мә нді кө лемі тү зіледі, оны ауалы, оның қ ұ рамындағ ы металдарды алу жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың қ ажет дең гейін ұ стау мақ сатында жою қ ажет.

Ол ү шін қ ұ рғ ақ жә не дымқ ыл шаң ауалау жү йелері қ олданылады. Металлургиялық шаң ды ауалау кезіндегі негізгі мә селе – мырыш, қ орғ асынның жоғ ары қ ұ рамды, булар шаң ауалау ү рдісін қ алқ уды қ иындатады.

Қ орғ асын, мырыш, темір оксидтерінен басқ а шаң мен шламдарды Mn, Mg, Ca, Cr, Ni, Cd т.б. элементтердің оксидтері бар, оларды қ олдануғ а болады.

Ферробалқ ыма ө неркә сібінің шаң дары мен шламдары басты тү рде кремнийдің аморфты диоксидінен тұ рады, бұ л ө неркә сіп жә не тұ рғ ын ү й қ ұ рылысына жарайды.

SOX жә не NOX аулау қ ондырғ ылары ерекше орынғ а ие, ө йткені бұ л ү рдіс осы заттардың тө мен концентрациялары салдарынан ө те кү рделі.

Ө ң делген қ алдық тары кө бінесе ә ртү рлі химия – физикалық қ асиеттерге ие заттардың химиялық берікті емес, кү рделі полиқ ұ рамды қ оспалары болып табылып, улы, химиялық, биологиялық, коррозиялық, ө рт –жарылыс қ ауіпті болады.

Химиялық табиғ аты тү зілудің технологиялық белгілері, ары қ арай ө ң деу жә не пайдалану мү мкіндігі бойынша қ алдық тар жіктеледі. Бірдің елде зиянды заттар ө ң деуге жә не кө муге кететін шығ ындарына байланысты болатын, кауіптіліктің тө рт класы бойынша сипатталады:

1. Тым қ ауіпті. Сынап жә не оның қ ослыстарына, сонымен қ атар сулемағ а (HgCl2) хромдық ышқ ылды жә не цианиисті калийге, сурьма қ осылыстарына SbCl3– ү шхлорлы сурьмағ а, бенза пиренге, т.б. ие қ алдық тар.

2. Жоғ ары – қ ауіпті. Хлорлы мысқ а, мыс сульфатына, қ ымыздық тық ышқ ылды мысқ а, ү штотық ты сурьмағ а, қ орғ асын қ осылыстарына ие қ алдық тар.

3. Қ алыпты – қ ауіпті. Қ орғ асын оксидтеріне (PbO, PbO2, Pb3O4), никель хлоридіне, тө ртхлорлы кө міртекке ие қ алдық тар.

4. Аз – қ ауіпті. Мырыш қ осылыстарына, фосфаттарғ а, магний сульфатына ие қ алдық тар, аминдер қ олданып, флотациялы ә діспен пайдалы қ азбаларды байытудың қ алдық тары.

Тау – кен ө ндірісінің қ алдық тарын ө ндеудің қ азіргі заманғ ы қ алдық сыз жә не комплексті ә дістері. Қ алық тарды рационалды қ олдану.

Ө ндірісте қ алдық тарды сақ таудың ә дістері.

Жаң а ресурсақ тау жә не экологиялық технологиялық процестерді уйымдастырғ анда, технологиялық процесстен шығ у кезінде залалсыздандыру керек, бірақ та жаң а заманғ ы технологияларды қ олданғ анда қ алдақ тардың зиянды заттарғ а ыдырауының алдын алуғ а болады. Ол ү шін арнайы ө ндірістік қ алдық тарды кө метін жерлерде оларды болашақ та қ олдану ү шін кө меді.

Зиянды ө ндірістік қ алдық тардың термиялық залалсыздандырылуы.

Жаң а заманғ ы сатыды утилизацияланатын қ алдық тардың саның азайтатын кө птеген мү мкіндіктері ашылуда, олар кү рделі химиялық қ ұ рамды, сондай-ақ олардың пайдалы ө німге ө нделуі немесе жаң а заманғ ы сатыда экономикалық мақ сатсыз.

Сұ йық фазалы тотық сыздандыру.

Сұ йық фазалы тотық сыздандыру ө ндірістің сұ йық қ алдық тарын жә не ағ ынды сулардың тұ нбаларын залалсыздандыру ү шін қ олданылады. Бұ л ә дістің мә ні ағ ынды сулардағ ы органикалық заттарды жә не элементті органикалық қ оспаларын 150 – 350° температурада жә не 2 – 28 МПа қ ысымда оттегімен тотық сыздандыру.

Гетерогенді катализ

Бұ л ә діс газ тә різді жә не сұ йық қ алдық тарды залалсыздандыру ү шін қ олданылады. Ө ндірістік қ алдық тарды гетерогенді катализдеудің ү ш тү рі болады. Термокаталитикалық тотық сыздандыруды қ ұ рамында аз жангыш қ оспасы бар газ тә різді қ алдық тарды ө ндегенде қ олдагуғ а болады. Катализаторлардағ ы тотық сыздандыру процессі газ ұ ү рамындағ ы жанғ ыш қ оспалардың жану температурасынан тө мен температурада ө теді. Қ оспалардың табиғ атына жә не катализаторда тотығ у активтілігіне байланысты 250 - 400° С температурала жә не ә ртү рлі ө лшемдегі қ ондырғ ыларды ө теді. Термокаталитикалық тотық сыздандыру залалсыздандыруды қ ұ рамында NOX – нитрозды газдары бар қ оспаларды ө ндеу ү шін қ олданылады. Профазалық каталитикалық тотық сыздандыруды ағ ынды сулардың органикалық қ оспаларын бугазды қ оспағ а жә не ары қ арай оттегімен тотық сыздандыруғ а қ олданылады.

Тотық сыздандыру пиролизі.

Тотық сыздандыру пиролизі – ө ндірістік қ алдық тардың біразінің немесе жанармайлық заттармен термиялық ыдырау процесі.Данный метод применим для обезвреживания многих отходов, в том числе «неудобных» для сжигания или газификации: вязких, пастообразных отходов, влажных осадков, пластмасс, шламов с большим содержанием золы, загрязненную мазутом, маслами и другими соединениями землю, сильно пылящих отходов. Бұ л ә діс кө птеген қ алдық тарды залалсыздандыруда қ олданылады. Мысалы: жағ уғ а немесе газификациялауғ а " ың ғ айсыз" қ алдық тар: созылмалы тұ нбалар,, пластмасса, қ ұ рамында кө міртегі кө п шалмдар жә не т.б.

Қ ұ рғ ақ пиролиз

Бұ л термиялық ө ндеу ә дісі қ алдық тардың жоғ ары эффективті залалсыздандырады жә не оларды жанармай жә не химиялық шикізат ретінде қ олдануғ а мү мкіндік береді. Ол аз қ алдық ты жә не қ алдық сыз технологиялардың пайда болуына жә не табиғ и ресурстарды рационалды қ олдануғ а мү мкіндік береді. Қ ұ рғ ақ пиролиз – оттегінсіз термиядық ыдырау процесі. Процесс нә тижесінде жоғ арғ ы жану жылу бар, сұ йық ө нім пиролизді газ жә не қ атты кө міртекті қ алдық тү зіледі.

Жалындық қ айта ө ндеу.

Жалындық қ айта ө ндеу ә дісінің негізінде жоғ ары температуралы ыдырау жә не зиянды заттардың тотық сыздану жатыр. Процесс нә тижесінде зиянды емес немес аз зиянды тү тін газ жә не кү л тү зіледі. Айтылғ а ә діс бойынша қ ұ нды ө німдер алуғ а болады: жер ағ артқ ыш, белсендірілген кө мір, ә ктас, сода жә не т.б. Химиялық қ ұ рамына байланысты тү тін газдары қ ұ рамында SO_Х, N₂, H₂SO_4, P, HCl, сілтілі жә не сә лтілі жер элементтердің тұ здары, инертті газдар болады.

Плазма кө мегімен қ алдық тарды қ айта ө ндеу жә не залалсыздандыру.

Ыдыраудың жоғ ары дә режесін алу ү шін пештердің қ ұ рылымы бірқ алыпты теиператураны ұ зақ ұ стап жә не белгілі температурада бастапқ ы заттарды оттегімен жақ сы араластырып тұ ру керек. Галогендердің тү зілуіне бө гет болу ү шін жә не олардың галогенсутектерге айналуына жол бермеу ү шін суды артық мө лшері жә не оттег аз мө лшерде болу керек, сонғ ысы кү лдің тү зілуіне себеп. Хлорорганикалық ө німдерді ыдыратқ анда температураның тө мендеуі жогары токсинді жә не тұ рақ ты заттардың – токсиндердің тү зілуіне ә келеді.

Тө менгі теппературалы плазманы қ олдану зиянды қ алдық тарды жоюдағ ы перспективті бағ ыттардың бірі. Қ алдық тарды залалсыздандыру ү шін плазмалы ә діс екі жолмен қ олданылады:

- Жоғ ары токсинді ө те қ ауіпті қ алдық тардың плазмохимиялық ө ндеуі;

- Тауарлық ө нім алу ү шін қ алдық тарды плазмохимиялық ө ндеу.

Ө ндірістік қ алдық тарды қ олдана отырып аз қ алдық ты жә не қ алдық сыз технологияларды жә не комплексті ә дістерді ойлап табу.

Табиғ и ресурстарды экономикалық жә не рационалды қ олдануғ а негіз қ ажет емес. Ә лемде шикізатқ а деген сұ раныс кү ннен кү нге артуда, ал оларлы алу қ ымбатқ а тү суде.

Екіншілік материалдар жә не ресурстар (ЕМР) – ө ндірістің жә не қ олданудың қ алдық тары, оларды ғ ылымның жіне техниканың қ азіргі даму сатысында халық шаруашылығ ынла қ олданылуы мү мкін. ЕМР ө ндірістін қ айтымды қ алдық тары жатпайды.

Оларды іске асырудың бірнеше ә дісі бар:

1) Қ алдық тарды тү збестен шикізатты комплексті қ айта ө ндеу процестерді қ ұ ру жә не ендіру;

2) Қ алдық тырдың барлық тү рлерін қ айта ө ндеу жә не қ олдау, тауарлық ө нім алу;

3) Жаң а ө нім тү рлерін олардың қ айта қ олдану мү мкіндігін ескере отырып шығ ару;

4) Ө ндірісті сумен қ амтамасыз етудін жабык тү рлерін тазалау қ ондырғ ыларының кө мегімен қ олану;

5) Қ алдық сыз территориялы ө ндірістік комплекстерді жә не экономикалық аймақ тарды ұ йымдастыру.