Алдықсыз технологиялау көздерінің табиғи ортаға тигізетін қауіпті әсерлер деңгейін азайтып төмендету мүмкіндіктері

Экономикалық дамудың экстенсивті ә дістерінің басымдылығ ы қ оршағ ан ортаның нашарлауы мен халық шаруашылығ ын ресурспен қ амтамасыз етудің шиленіскен мә селесіне алып келеді.

Барлық технологиялық жағ дайлардағ ы ү рдістерді экологиялық ү йлесімділік кө зқ арас тұ рғ ысынан қ арастырғ ан жө н. Тбиғ ат жү йесінің қ алыпты қ ызыметінің белгіленген шең бер соң ындағ ы арақ атынасынан жә не қ оршағ ан ортағ а ә сер етуді бұ збайтын осындай ө ндіріс пен технологиялық ү рдістерді біршама экологиялық деп айтуғ а болады.Экология емес ү рдістер жоғ ары техногендік кү шті туындатып, қ оршағ ан ортаның жағ дайына жағ ымсыз ә сер етеді.

Шетел ә дебиеттерінде «таза ө ндіріс» термині қ олданылады. Ол қ оршағ ан орта мен адам ү шін қ ауіп-қ атерді ең аз дең гейге тү сіріп, қ оршағ ан ортаны ластауды болдырмайтын технология стратегиясы ретінде тү сіндіріледі. Ө ндіріс ү рдістерінде пайда болатын барлық шағ арынды мен қ алдық тардың уыттылық ә дрежесін жә не олардың санын азайту, уытты шикзат материялдарын қ олдануды болдырмау, ү йлесімділігіне сә йкес келеді.

Қ алдық сыз ө ндіріс кезінде бастапқ ыда барлық шикізат соң ғ ы қ ортындыда осы немесе ө зге ө німге айналады. Қ алдық сыз технология – бұ л ө німді ө ндірудің тә сілі энергия мен шикзат кезең інде кешенді жә не ә бден орынды тү рде пайдаланылады. Атап айтқ анда: шикзат ресурыстары - ө ндіріс -тұ тыну - қ айталама шикзат ресурыстары, яғ ни, кез келген қ оршағ ан ортағ а болатын ә серлер оның қ алыпты жұ мыс істеуін бұ збайды.

Осы ө ндірісте қ оршағ ан ортағ а зиянды ә сер ететін дең гей қ алыпты мө лшерден аспайды. Мысалы, рұ қ сат етілген санитарлық -гигиеналық мө лшерден жә не техникалық, ұ йымдастырушылық, экономикалық бойынша немесе ө зге себептерге байланысты шикзат пен материялдардың бір бө лігі пайдаланылмайтын қ алдық тарғ а ауыстырылып, ұ зақ мерзімді сақ тауғ а жіберіледі немесе кө міледі.

Сонымен, қ алдыксыз ө ндіріс орны табиғ и экологиялық жуйе мен ү йлесімі бойымша ұ йымдастырылғ ан іс жү зіндегі тұ йық талғ ан жү йе болып тұ р. Бұ л жерде, тіршілік ә рекетіндегі бір организмдермен пайдаланылады жә не заттектердің ө зіи-ө зі реттейтін биохимиялық айналымы толық тай жү зеге асып жатады. «Қ алдық сыз ө ндірістің» маң ызды ережесін белгілеу - шикізаттың барлық компоненттерін ұ тымды жә не кешенді тү рде пайдалану. Сонымен, ө ндірістің қ оршағ ан ортғ а сө зсіз болатын ық пал етуі оның қ алыпты жұ мыс істеуін бұ збайды, демеқ, оғ ан зиян келтірмейді, - деген сө з. Қ оршағ ан ортағ а соншама тү сетін салмақ жол берілген экологиялық мө лшерден аспайтынын тиісінше ескеру қ ажет.

Қ алдық сыз ө ндірісті қ ұ ру ұ зақ мерзімге созылатын процесс. Сонымен қ атар, ө зара байланысты бірқ атар технологиялық, экономикалық, ұ йымдастырушылық жә не басқ а да кү рделі міндеттердің шешімін талап етеді, Бұ л кү ндері, ә зірге аз қ алдық ты ө ндіріс кең таралып, іске асырылуда.

Атап айтқ анда, қ алдығ ы аз ресурс ұ немдеуші технолоғ ияны енгізу жалпы бірқ атар талаптарды ұ сынады:

· оның барлық компоненттерін пайдалана отырып, шикізатты кешенді тү рде ө ң деу (жасап шығ ару);

· жоғ ары технологиялық автоматтандырылғ ан жү йеге ғ ылыми сыйымдылық ты енгізу; электроникаландыру мен
роботтаыдыру; автоматтандыру негізінде ө ндірістік процестерді қ арқ ындандыру (интенсификация);

· ө ндірістік қ алдық тарды барынша азайту кезінде материалдар ағ ынының кезең ділігі мен тұ йық тылығ ы;

· жеке операциялардың технологиялық процестерге бө лінү ін азайту, шикізаттан соң ғ ы ө німге дейін ауысу сатысының аралық санын қ ысқ арту; ү здіксіз процестерді қ олдану мен технологиялык кезең дер уақ ытын қ ысқ арту;

· энергия мен табиғ и ресурстарды тұ тыну ү лесін қ ысқ арту, бастапқ ы ресурстарды қ айта ө ң делген ресурстар мен барынша алмастыру, жанама ө німдер мен қ алдық тардың негізгі процестерге қ айта айналуы, артық энергияны қ алпына келтіру;

· энергия ресурстарының барлық ә леуетін барынша пайдалануды қ амтамасыз ететін қ ұ растырылғ ан энерготехнологиялық процстерді қ олдану;

· қ алдық тарды залалсыздандыру жолымен табиғ и кү йіне
дейін жеткізу немесе пайдалану мумкіндігін қ амтамасыз
ететін биологиялық процестерді жә не физика-химиялық
базасының негізінде экологиялық биотехнологияны енгізу;

· ө ндіріс пен тұ тыну, табиғ атты пайдалану саласын қ амтитын интегралды технологияны қ ұ ру.

Осы тұ рғ ыда ө ндірістік процестердің жү йелі талдауы жаң а кезең нің технологиясын қ ұ ру жолын анық тауғ а мү мкіндік береді.

Қ алдық сыз ө нім ө ндірісін енгізуден біз не кұ те аламыз? Жоғ арыда кө рсетілгендей, олар: биосферағ а келетін шығ ынды тө мендету, шикзат пен энергетикалық ресурыстарды ү немдеу, шикзат базасын кеғ ң ейту, қ алдық тарғ а жұ мсалатын шығ ынды азайту, т.с.с.

Табиғ ат жү йесінің қ алыпты қ ызметінің белгіленген шең бер соң ың дағ ы арақ атынасын жә не қ оршағ ан ортағ а ә сер етуді бұ збайтын процестерді экологиялық деп атаймыз.

Ө ндірісті толық тай қ алдық сыз жасау қ азірде мү мкін емес. Ө ндіріс процессінде пайда болғ ан барлық шығ арынды мен қ алдық тардың уыттылық дә режесін азайту, уытты шикізат материалдарын қ олдануды болдырмау, энегия мен шикізатты ү немді пайдалану ластануды болдырмайтын технология стратегиясы. Ө ндірісте қ алдық сыз тә сілді қ олдану идеясын алғ аш рет кең ес академик ғ алымдары Н.Н. Семенов, Б.Н. Ласкорин, И.В. Петров Соколовтар ұ сынғ ан болатын. Женевада болғ ан жалпы Еуропалық кең есте арнаулы декларация қ абылданды. Онда аз қ алдық ты жә не қ алдық сыз технолгиялар мен қ алдық тарды пайдалану мақ саты қ оршағ ан ортаны қ орғ ау болғ андығ ы, табиғ ат ресурстарын ұ тымды пайдаланудың қ ажеттілігі атап ө телген.

Қ алдық сыз ө ндіріс кезінде бастапқ ыда барлық шикізат соң ғ ы қ орытындыда осы немесе ө зге ө німге айналады.

Қ алдық сыз технолгия бұ л ө нім ө ндіру кезең інде энергия мен шикізатты кешенді жә не орынды тү рде пайдалану. Шикізат ресурстары -ө ндіріс - тұ тыну- қ айталама шикізат ресурстары схемасы бойынша жү ргізіледі.

Қ алдық сыз ө ндіріс табиғ и экологиялық жү йемен ү йлесімі бойынша ұ йымдастырылғ ан іс жү зінде тұ йық талғ ан жү йе.

Қ алдық сыз технология ережесі- шикізаттың барлық компоненттерін ұ тымды жә не кешенді пайдалану. Қ алдық сыз ө ндірісті қ ұ ру ұ зақ мерзімге созылғ ан процесс. Ол ө зара байланысты технологиялық, экономикалық, ұ йымдастырушылық жә не басқ а кү рделі міндн\еттерді шешуді талап етеді.

Қ алдығ ы аз ресурс ү немдеуші технологияны енгізудің талаптары:

Оның барлық компонентерін пайдалана отырып, шикізатты кешенді тү рде ө ң деу.

Жоғ ары технологиялық автоматандырылғ ан жү йеге ғ ылыми сыйымдылық ты енгізу; электроникаландыру мен робаттандыру; автоматтандыру негізінде ө ндірістік процесстерді қ арқ ындандыру.

Ө ндірістік ө алдыө тарды барынша азайту кезең інде материалдар ағ ынының кезең ділігі мен тұ йық тылығ ы.

Жеке операциялардың технологиялық процесстерге бө лінуін азайту, шикізаттан соң ғ ы ө німге дейін ауысу сатысының аралық санын қ ысқ арту, ү здіксіз процестерді қ олдану мен технологиялық кезең дер уақ ытын қ ысқ арту.

Энергия мен табиғ и ресурстарды тұ тыну ү лесін и қ ысқ арту, бастапқ ы ресурстарды қ айта ө ң делген ресурстармен арынша алмастыру, жанама ө німдер мен қ алдық тардың негізгі процестерге қ айта айналуы, артық энергияны қ алпына келтіру.

Энергия ресурстарының барлық ә леуметін барынша пайдалануды қ аттамассыз ететін қ ұ растырылғ ан электрротехнолгиялық процестерді қ олдануы

Қ алдық тарды залалсыздандыру жолымен табиғ и кү йіне дейін жеткізу немесе пайдалану мү мкіндігін қ аттамассыз ететін биологиялық процестерді жә не физико химиялық базасының негізінде экологиялық биотехнологияны енгізуі

Ө ндіріс пен тұ тыну, табиғ атты пайдалану саласын қ амтитын интегралды технологияны қ ұ руы

Қ оршағ ан ортағ а қ алдығ ы аз ө ндірістің зиянды ә серін шектеу критерийінің негізінде ШРК, жә не оның негізінде ШРШ атмосферағ а жә не ШРТ суғ а есептеледі

Қ алдығ ы аз ө ндірісті ұ йымдастырдығ негізгі принципі шикізат жә не энергетикалық ресурстарды пайдалануда оның жинақ тылығ ы. Қ азір пайдаланылп жү рген шикізат ресурстары кө п компонентті. Мысалы: тү сті металлургияда бастапқ ы шикізат кө птеген пайдалы қ азбалардан тұ рады. Кә сіпорындардың мамандануына байланысты одан 1-2 компонент ғ ана алынады.Ал қ алғ андары ү йіндіге тасталынады. Қ азірде рудаларды ө ң деудің кешенді пайдалану Ө скемен қ орғ асын мырыш комбинатында, Балқ аш, Жезқ азғ ан, Норильск кен металлургия кә сіпорындарында жолғ а қ ойылғ ан.

Қ алдығ ы аз ө ндіріс қ ұ рудың келесі принципі – айқ ын кө рінетін материалдар ағ ынының циклдігі. Мысалы: су шаруашылығ ында канализация, тазалау бір мезгілде жә не таза компонентерді алып пайдағ а асырады. Ө неркә сіпте сумен қ амтамассыз ету жағ ының кезең і тұ йық талғ ан, оны ө ндіру мен тасымалдау, бірнеше рет пайдаланғ аннан соң алдын ала тазартылып су қ оймаларына қ ұ йылады.

Қ алдығ ы аз жә не қ алдық сыз ө ндірісті ұ йымдастырғ ан кезде қ ұ расмдастыру мен салааралық кооперацияғ а бірлесудің маң ызы ү лкен. Ә сіресе аумақ тық - ө ндірістік кешендер шең берінде бір ө ндірістің қ алдық тарын ө нім алу ү шін басқ а салаларда пайдаланып біршама экономикалыө тиімділікке қ ол жеткізуге болады

Қ алдығ ы аз ө ндірістің міндетті шарттарының бірі – алынатын ө німнің экологиялық тазалағ ы, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау оның сапасын жақ сарту, сонымен қ атар ө ндіріс жұ мысының нә тижесінде ө ндіріске, халық қ а зиян келтірмей, табиғ атта экологиялық тепе-тең дікті бұ збауы керек.