ИНКУЛЬТУРАЦИЯ ПРОЦЕСІНІҢ ТҰЛҒАҒА ӘСЕР ЕТУ АУМАҒЫ

1 Қ оғ амның ә леуметтенуіне 2)ө зінің ойын бағ алауғ а 3)Мамандығ ын таң дауғ а.Инкультурация индивидуалды процесс болып табыладыИндивидуалды дә реже бұ л инкультурацияның кү нделікті ө мірде адамдармен бір бірімен сө йлесуі, яғ ни туыстарымен, достарымен, таныстарымен тіпті таныс емес адамдармен де мә дениеті бір болуы.

61.Этнопсихологияның қ айнар кө здері кестксін қ ұ растыру жә не оны толтыру

Негізгі қ айнар кө зі – Этнос. Этнос бір бірімен ұ зақ бірлесіп, ө мір сү ру тә жірибелеріне ие болғ ан, сақ талып қ алғ ан дә стү рлері, жалпы ө зіндік сана-сезімі бар ә леуметтік макроорганизмболып табылады. Бұ л тарихи қ алыптасқ ан, тұ рақ ты, жинақ талғ ан адамдар қ оғ амы. Олардың тұ рғ ылық ты нақ ты табиғ и қ оршағ ан ортасы, нақ ты климат, географиялық жері бар.

62 Этнопсихологияны не ү шін оқ имыз мини шығ арма

Этнопсихология ғ ылыми-теориялық пә н.Оның мә ні –этникалық сана функцияларының жә не этникалық қ атынастар дамуының психологиялық аспектілері. Нақ ты бір мемлекеттегі қ оғ амда кездесетін ә р тү рлі кластардың конфессионалды топтардың психологиясындағ ы айырық ша ұ лттық сипаттарын анық тау, жә не олардың заң дылық тарын жетік мең гертетін пә н.

Этникалық сана жә не ө зіндік сананың адамдардың ұ лттық психологиялық ерекшелігіне дү ниетанымына ә леуметтік позициялары мен қ ұ нды бағ дарларына ә сер етуін жә не саяси тә рбиелік ағ артушылық ә леуметтә к мә дени жұ мыстардың тиімділігін жоғ арылату барысында адамның ұ лттық психологиялық ерекшеліктерін қ олдану жә не маң ызды бағ ыттанрын есепке алумен қ атар ең бектік оқ у ә скери жә не басқ а да қ ызмет тү рлерін жасағ андағ ы ұ лттық психологиялық алғ ышарттарды танып білуге сондай-ақ кө пұ лтты ең бектік ө ндірістік жә не оқ у ұ жымдарымен жұ мыс жасап, басшылық ететін мекеме басшыларына ә кімшілік-шаруашылық кадрлеріне педагогтарғ а практикалық ұ сыныстарды ө ң деуі ү шін аса қ ажет.

Біз ү шін ең маң ыздысы еліміздегі кө птеген ұ лттардың психологиялық ерекшеліктерін, ә леуметтік психологиялық жағ адайларын тә р тү рлі аймақ тағ ы ұ лтаралық қ атынастарын, ұ лттар арасындағ ы экономикалық саяси жә не мә дени бірлестіктерінің формалары туралы білімімізді жан-жақ ты танып білуімізге ү лкен септігін тигізетін ғ ылым қ атарына жатқ ызамыз.

63 Этнопсихология ө зінің даму жолында кө птеген қ иындық тарғ а кездесті.Ол басқ а ғ ылымдардың арасынан да орын таппай, ө ткен ғ асырдың алғ ашқ ы он жылдығ ында да белгілі орынғ а ие бола алмады.Ғ ылым болмай, жә й пә н ғ ана ретінде, этнография мен тіл білімдеріне жақ ын орналасқ аны жайлы мә лімет Е.А.Будилованың ең бегінде жазылғ ан.

Ертеде рухани психологиялық аймақ тағ ы этностық айырмашылық мә селесі жә не оның кү нделікті тұ рмысқ а, халық тар мә дениетіне, жалпы оның іс-ә рекетіне ә сері кө птеген ғ алымдарды қ ызық тырғ ан.Мә селен Гиппократ ө зінің “О воздухах, водах, местностях” (“Ауа, су тұ рғ ылық ты жер туралы”) атты ең бегінде (б.э.д. шамамен 424 жылдары) халық тар арасында этностық айырмашылық тың себебін елдің мекен –жайын, климаты мен басқ а табиғ и факторларына байланыстылығ ын атап кө рсеткен. Этнопсихологияғ а тү бегейлі қ ызығ удың жаң а кезең і ХХ ғ асырдың ортасынан басталады. Этнопсихологиялық қ ызық ты зерттеулердің бастамасын Ш.Монтескье, И.Фихте, И.Кант т.б. ең бектерінен кездестіруге болады. Ш.Монтескьенің гоеографиялық детерминизм принципіне сү йеніп, ұ лттық мінез климаттық жағ дайлардың ә серінен ө зіндік ерекшелікке ие болатындығ ын байқ ай аламыз.Белгілі жағ дайда қ алыптасатын мінез ұ лттың қ андай болатынына, оның тарихының қ алай дамуына ық пал ететініне мә н берген.

Мінез теориясын жасауғ а белгілі ү лес қ осқ ан ағ ылшын философы Д.Юм “О национальных характер” (“ Ұ лттық мінез туралы”) атты ең бегінде халық мінезінің қ алыптасуына ық пал етуші негізгі факторларды кө рсеткен.Ғ алымның ойынша, ол физикалық жә не моральдық факторлар тү сінігіне ауа, климат жә не басқ а ө мірдегі табиғ и жағ дайларды жатқ ызғ ан.Ал моральдық қ а-халық тың мінезіне ә сер етуші факторлар ретінде қ оғ амдағ ы ә леуметтік-саяси қ атынастармен байланысты қ асиеттерді алғ ан.

Сондай-ақ философ Д. Юм кез-келген ұ лт топтарының ө з психологиясы, мінезі, бейімділігі, дағ дысы руханияты болатындығ ы олардың кә сіби топтардан тұ ратындығ ы турулы айтқ ан.Оның халық психологиясы туралы, сол халық тың тілі мен рухани ө мірі, сондай-ақ басқ а да жалпы формасы қ алыптасатыны жайлы пікір айтқ ан. Ұ лттық мінез туралы білімді дамытуғ а Г.Гегельдің шығ армашылық кө зқ арасы”Философия духа” (“Рухани философия”) атты ең бегінде орын алғ ан.Ғ алымның пікірі бойынша, халық тың рухы кейбір анық тылығ ы бар дү ниежү жілік рухтың даму сатысы ретінде кө рсетілген.Халық рухы белгілі қ ызметті атқ арады. И.Канттың ізгі ойлары этнопсихологиялық зерттеулер тарихында ү лкен орын алады.Ғ алым ө зінің “Прагматикалық тұ рғ ысынан алғ андағ ы кө зқ арас антропологиясы” атты ең бегінде “халық ”, “ұ лт”, “халық мінезі” деген ұ ғ ымдарды қ арастырады.Халық ө з мінезіне ие екеніне тоқ талғ ан

64. «Мен жә не менің халқ ым» эссе жазу.

Мен қ азақ пын! Менің халқ ым- сан ғ асырлар бойы ел болып қ алыптасу жолында кү рескен тү ркі халқ ынан бастау алатын барша қ азақ стандық тар. Жалпы халық тың біртұ тас мемлекет болып қ алыптасуы ү шін тә уелсіздігі ғ ана басты рқ л атқ армайды. Сонымен қ атар, ол ү шін оның халқ ы, мә дениеті, тілі, ділі, діні, ынтымақ тастығ ы, тектілігі де ө те маң ызды. Осынау керегесі кең, шаң ырағ ы биік бірлігі жарасқ ан елде ө мір сү руіміз ү шін менің халқ ым, менің ата-бабам қ ан тө гуге, жан қ июғ а дейінбарды.ә рине, тә уелсіздіктен кейін туылғ ан ө кілдің буыны болғ андық тан, егемендікке жету қ асіретін жете тү сінбеспін, бірақ ол біздің этностың, мә дениеттің сақ талып қ алуының басты кепілі екенін анық білемін. Сонау тү рік қ ағ анатынан бастау алып сақ талғ ан ескерткіштермен жә не рухани мұ раларды бізге дейін жеткізілуі орасан зор ерлік еді. Қ азіргі таң да тә уелсіздік қ азақ этносының басын қ ұ рап, ө зара мә дени этикаларды сақ тап ық пал етуде. Сондай – ақ елімізде жү зден аса ұ лт ө кілдерінің ө мір сү руі де, егемендікке жетудің арқ асы.

65. «Қ айта Ө рлеу дә уіріндегі этнопсихологиялық ілімдердің дамуы» сызбасын қ ұ ру.

66.Этнопсихологияның зерттеу ә дістері

1.Негізігі: бақ ылау, эксперимент, сауалнама, сұ хбат

2.Қ осымша: этникалық стереотиптерді зерттеу, мазмұ н талдау,

сандық ә дістерді модельдеу, адамдық қ арым-қ атынастар аймағ ы, Оқ ыту, кросс-мә дени дағ дылары.

Бақ ылау- халық тың ұ лттық психологиялық сипаттамаларын тү рлі кө ріністерін зерттеулер ә дісі. Бұ л ә діс этникалық қ ауымдастық тың ө зара іс-қ имылын, байланысын жә не қ арым-қ атынастарын ө з ішінде бақ ылау арқ ылы жү зеге асырылады.

Сауалнама-Этнопсихологияда - осы ә діс кө п тарағ ан.Олар ғ ылыми зерттеулер, жауап, сұ хбат, сауалнама жазбаша тү рде болады.

Этнопсихологиялық зерттеулерде Сұ хбат - халық тың ұ лттық психологиялық ерекшелікьтерімен алдын ала танысу мақ сатында қ олданылатын ә діс.

3.Эксперимент санаттары: Далалық.зертханалық табиғ и

Қ осымша ә дістер: Аймақ тық картотекасы адам қ атынастары - шетелдік зерттеушілер негізінен қ олданғ ан ә діс. Бұ л ә діс этнографиялық жә не этнопсихологиялық деректер жинағ ы, жіктеу жә не жү йелеу болып табылады.

Этникалық стереотиптер зерттеу ә дісі этникалық қ ауымдастық тар жә не олардың ө кілдері психологиялық (шынайы немесе бұ рмаланғ ан) қ ұ ндылық тарғ а бейімделуі, кө зқ арасы, сондай-ақ қ абылдаудың тұ рақ тылығ ын зерттеуге бағ ытталғ ан арнайы ә дістерді қ олдану болып табылады

Этно сандық ә дістер- математика жә не информатикадағ ы заманауи жетістіктерін пайдалана отырып, ресми этно - психологиялық зерттеулерде нә тижесін алу жә не білдіру рә сімдері сипатталғ ан ә дістердің жиынтығ ы.

Этно модельдеу ә дісі – нақ ты этникалық қ ауымдастық тар мү шелерінің ақ ылын дамытуғ а белгілі бір кезең ге модельдерін қ ұ ру ү шін пайдаланылатын ә дістер мен тә сілдердің жиынтығ ы, сондай-ақ олардың ұ лттық жә не психологиялық ерекшеліктерін қ арастырады.

67. «Этнопсихология» ұ ғ ымына ә ртү рлі ғ алымдардың кө зқ арастарын талдау.

Этникалық психологияның ерекшеліктері туралы пікірлерді ежелгі Юнанстан тарихшысы Геродот, ойшылдар – Аплатун (Платон), Арасту (Аристотель), Эпикур жә не оның ізбасарларының шығ армаларынан ұ шыратамыз. Аристотель этникалық психология хақ ында ой қ озғ ап, ой жү гірткенде Платонның танымның бастапқ ы принципі идея деген пікірін сынай отырып, барлық ты-болмысты, оның ішінде ә р тү рлі халық тардың этникалық психологиясын жалпылық пен жалқ ылық категориялары шең берінде қ арастырғ ан. Оның пікірінше, жалпылық тек жалқ ылық та ғ ана ө мір сү реді. Егер жалқ ы болмаса, онда жалпы да болмайды. Олай болса, тұ тастай алғ андағ ы этникалық психологияны ө з этносын тү йсінетін кісілерден қ ұ ралғ ан топтардан (жалпылық тан) табамыз.

Одан кейінгі ортағ асырлық дә уірде дү ниежү зілік ғ ылым мен мә дениеттің алтын қ орына ө лшеусіз ү лес қ осқ ан Тү ркістандық ұ лы бабаларымыз рухани салада телегей-тең із мол қ азына қ алдырғ ан. Бұ л қ азынағ а лайық ты ү лес қ осқ андар – Ә бу Насыр Фараби, Ә бу Райхан Беруни, Ибн Сина, Имам Бухари, ат-Термизи, Ахмет Ясауи, Дә уіт ат-Тү ркістани, Мырза Ұ лық бек, Ә лішер Науаи жә не басқ алары. Данышпан ата-бабаларымыздың ұ лы да даң қ ты аттары халық жадында мә ң гі сақ талып қ алуғ а лайық ты.

Шынында да, олардың мұ расынан бұ рынғ ы дә уірдің ағ артушы (мағ рипат-пә руар) ойшылдары да, қ азіргі заманның қ аламгерлері мен ғ алымдары да кең інен пайдаланып келді жә не бұ дан кейін де нә р ала бермек. Осынау ғ ұ лама ғ алымдар ө мір сү рген дә уірде этнопсихология ғ ылымы ә лі де қ алыптаспағ ан болса да, олардың сан алуан шығ армашылығ ы мен ең бектерінде халық тар психологиясына қ атысты, кө ң ілге қ онымды ой-пікірлерді кө птеп ұ шырата аламыз. Солардың кейбіреулеріне тоқ тала кетуді жө н деп санаймыз.

Фараби ө зінің «Кемеліне келген адамдардың шә һ ары» шығ армасында адамдардағ ы психологиялық бірлік, яғ ни адамдар арасындағ ы белгілі бір байланыстар біріншіден, олардың арасындағ ы мейір-ынтымақ қ а негізделеді, оның ү стіне олардың жү ректерінен ру-тайпалық сезімдер орын алғ ан. Ө йткені, олардың бә рі бір ә улеттен тарағ ан ғ ой; екіншіден, адамдар арасындағ ы психологиялық жақ ындық олардың мінез-қ ұ лқ ы мен тілінің бірлігімен де қ амтамасыз етілген[1] деп жазғ ан.

Берунидің «Ү ндістан», «Ежелгі халық тардан қ алғ ан ескерткіштер», «Минерология» жә не басқ а шығ армаларында халық тар психологиясының қ алыптасуы мен тілі турасында назар аударарлық тай пікірлер білдірілген. Ол адамдардың «…тү зілімі, рең ділігі, тү рі-тү сі жә не ахлақ тарының тү рліше болуы тектерінің жә не сонымен қ оса топырақ, су, ауа жә не жерлердің ә р тү рлі болуына байланысты»[2], – деп жазды. Осы сарындас пікірлер Ибн Сина тарапынан да («Жү рек дә рілері» кітапшасында) айтылғ ан. Ол жеке адамның бітім-болмысынан кө рінетін психологиялық ерекшеліктер мен этникалық психологиялық нышандар біте қ айнаса пайда болады деп кө рсетті[3].

Бұ л мә селеге жаң а дә уір философтарынан И.Кант[4] та ерекше кө ң іл бө лген. Оның «ө зіндегі нә рсе» деп аталатын теориясы бойынша, этникалық психологияның барлық қ айшылық тарын зерттеуге ә бден болады, бірақ мә селенің тү пкі мә нін ашу мү мкін емес.

Гегельдің «объективті рух» турасындағ ы ілімі Алманияда «халық тар психологиясының» қ алыптасуында теориялық негіз болып қ ызмет атқ арады. Осы теория ө кілдерінің пікірінше, ә лдеқ андай индивидуалдық рухтан жоғ ары рух бар, бұ л индивидуалдық рух жоғ ары индивидуалдық тұ тастық қ а мойын ұ сындырылғ ан жағ дайда ғ ана халық немесе ұ лт қ ұ ралады[5]. Объективтік идеализм рухымен суарылғ ан болса да осы тә різдес пікірлер сол кездегі халық тардың психологиясын зерттеуге мейлінше кө п ә сер етті.

«Халық тар психологиясы» концепциясының басқ а бір қ айнар кө зі неміс романтизмінің «жоғ ары индивидуалдық» турасындағ ы тұ жырымы болып табылады. Бұ л теориялық қ озғ алыстың негізін қ ұ раушылар – Гердер мен Гумбольт. Бұ л бағ ыттың ө кілдері де мә селені ғ ылыми негізде талдау жасау дең гейіне кө теріле алмағ ан деп айтуғ а болады.

Ғ ылыми деректер халық тың этникалық психологиясын салиқ алы зерттеу ісі тек XIX ғ асырдың екінші жартысынан ғ ана басталғ анын айғ ақ тайды.

1860 жылда М.Лацарус пен Г.Штейнсот Гербарттың тіл білімі, мифология жә не психологиялық іліміне сү йене отырып «халық тар психологиясының» ұ ғ ымдарын жү йеге келтіруге ә рекеттенді. Олардың «Халық тар психологиясы туралы алғ ашқ ы ойлар» атты мақ аласы «Халық тар психологиясы жә не тілтану» журналының бірінші санында жарияланғ ан.

Этникалық психологияның қ алыптасуы тарихы мен оны зерттеу ісінде неміс философы, физиологі жә не тілшісі Вильгельм Вундттың алатын орны ерекше. Вундт 1863 жылы Лацарус пен Штейнсот идеяларының ық палымен жазылғ ан ө зінің «Адам жә не хайуанаттар рухы туралы баяндамалар» атты кітабының бірінші басылымында халық тар психологиясы мә селесіне ө зінің кө зқ арастарын білдірді. 1886 жылы оның этникалық психологияның мақ саты мен мә ні хақ ындағ ы мақ алалары жарияланып, кейінірек «Халық тар психология-сының проблемалары» атты кітабы басылып шық ты.

Автордың пікірінше, «…Халық тар психологиясы инди-видуалдық психология тә різді дербес ғ ылым болып табылады»[6]. Ол этникалық психологияның зерттеу объектісіне тіл, аң ыз-ә псаналар (діни элементтерімен қ оса), ә дет-ғ ұ рыптар мен ахлақ -ә деп-дә стү рлер жатады деп санайды. Неліктен ұ лттық психология рухани тұ рмыстың ү ш саласын зерттеу керек деген сауалғ а ол былайша жауап береді: «Тіл халық рухында ө мір сү ретін ұ ғ ымдарды қ амтиды; аң ыз-ә псаналар ұ ғ ымдардың ілкі мазмұ ны мен ұ лық тығ ын ө зінде бейнелейді: ә дет-ғ ұ рыптар мен дә стү рлер ұ ғ ымдардағ ы бейненің жалпы бағ ытын білдіреді»[7].

Ғ алымның пікірінше, адамдардың бірігіп ө мір сү руі мен ө зара қ атынастарының жемісі ретінде кө рініс беретін халық тың кө ң іл-кү йі индивидуалдық рух тә різді нақ тылы мә н-маң ызғ а ие.

68. «Қ азақ станда ө мір сү ретін жекеленген халық тардың ұ лттық ерекшеліктері» мини-шығ армасын жазу

Қ азақ станның кө пұ лтты халқ ының татулығ ы, ынтымақ тығ ы, бейбітшілігі біздің еліміздің ең басты байлығ ы. Бү гін елімізде 136 ұ лт пен ұ лыстың ө кілдері бір тудың астында тату-тә тті ғ ұ мыр кешіп жатыр. Корейлер (ө зд. атауы – чосон сарам Қ азақ станда 104 мың (1992) корейлер бар. Антропологиялық жағ ынан корейлер моң ғ ол тектес нә сілдің шығ ыс азиялық тармағ ына жатады. Корейлердің ұ лттық киімі, кө бінесе, ақ матадан тігіледі. Ерлер кең балақ ты шалбар, кү ртеше, халат, ә йелдер ұ зын белдемше, қ ысқ а кофта, дамбал киеді. Дә стү рлі бейнелеу ө нері, архитектуралық ескерткіштері, қ ыштан, балшық тан ә шекейлі заттар жасау ө нері ә лемге ә йгілі. Корейлердің дә стү рлі фольклорлық шығ армалары, халық ә ндері, ертегі-аң ыздары сақ талғ ан. Музыкасы мен би ө нері дамығ ан. Кең тарағ ан музыкалық аспабына комунго, каягым, флейта, барабан жатады. Қ азақ станда корейлердің ұ лттық -мә дени орталығ ы, Республикалық корей музыкалық комедия театры жұ мыс істейді, корей тілінде газеттер мен кітаптар шығ ады.Корейлер будда дінін ұ станады. Аз ғ ана бө лігі – христиандар. Ежелгі дә уірде корейлер шамандық сенім ұ станып, табиғ ат қ ұ дыретіне табынғ ан. 3 – 4 ғ асырларда Кореяғ а будда діні таралып, орта ғ асырларда конфуцийшілдік кү шті ық пал етті. 19 ғ асырлардада Кореяғ а христиан діні де енді, бірақ ол кең тарай алмады.Корейлердің ұ лттық тағ амдары – қ ышқ ыл дә мді, ащы тұ здық қ осқ ан балық пен кө кө ніс. Корейлер ежелден егін шаруашылығ ымен айналысып келген. Кө бінесе, кү ріш, арпа, тары, бұ ршақ дақ ылын, бау-бақ ша мен кө кө ніс егеді.Жібек қ ұ ртын ө сіреді. Тең із жағ алауында балық аулайды. Мал шаруашылығ ымен қ осалқ ы рө л атқ арады. Қ ыш-қ ұ мыра жасау, балташылық, тоқ ымашылық, тұ рмысқ а қ ажетті бұ йымдар жасау қ олө нері кең тарағ ан. Қ азір жең іл жә не тамақ ө неркә сібі, қ ара металлургия, машина жасау, т.б. ауыр ө неркә сіп тү рлері дамығ ан.

69. «Этникалық кикілжің дердің тү рлері» сызбасын қ ұ ру.

70. «Этносаралық қ арым-қ атынастың этикасы жә не мә дениеті» сызбасын қ ұ ру.

Этика (грек. ethos – дағ ды, ә дет-ғ ұ рып) – зерттеу нысаны мораль, адамның мінез-қ ұ лқ ы болып табылатын ежелгі теориялық пә ндердің бірі. Термин жә не айрық ша зерттеу пә ні ретінде ө з бастауын Аристотель ең бектерінен алады. “ Этизм” термині Аристотельдің ар-ождан мә селесіне арналғ ан ү ш шығ армасының (“Никомах этикасы”, “Евдем этикасы”, “Ү лкен этика”) атауына кірген. Аристотель Этизм жайлы сө з қ озғ ағ анда негізгі ү ш мә селеге тоқ талып, этик. теория, этик. кітаптар, этик. іс-тә жірибе туралы айтады. О баста грек тіліндегі Этизмның латын тіліндегі баламасы ретінде мораль қ олданылса, кейіннен білім беру дә стү рінде Этизм – ілім мә нінде, мораль – оның пә ні ретінде қ арастырылды. Ә детте, Этизмлық ой-толғ амдар адамдардың мінез-қ ұ лық тары мен салт-дә стү рлерінің ә ралуан екендігін баяндаудан басталады. Сократ ә р-тү рлі мінез-қ ұ лық тарды бағ алап, саралау ү шін парасатқ а жү гіну керек деп білді. Платон адам жан-жақ ты ұ йымдастырылғ ан мемлекетте ө мір сү ріп, оның басшылығ ын дана-философтар атқ арғ анда ғ ана рухани жә не мінез-қ ұ лық кемелдігіне жете алады деп білді. Парасат иесі ретінде ө з мү мкіндіктерін жү зеге асырғ ан адам, ө з ө мірінің жоғ. мақ сатын айқ ындап, мемлекеттің негізі болып табылатын саясатқ а, экономикағ а Э-лық нормалармен жетекшілік жасайды. Этизм ұ ғ ымы жайлы Д.Юмның “Адамның табиғ аты” туралы трактатында жан-жақ ты айтылады. Қ азақ халқ ының дә стү рлі дү ниетанымында Этизм ұ ғ ымының баламасы ретінде ар-ождан ұ ғ ымы қ олданылып, негізгі тақ ырып ретінде ұ сынылғ ан.

Мә дениет – адамның ө з қ олымен, ақ ыл-ойымен жасағ андары жә не жасап жатқ андарының бә рін тү гел қ амтиды. Жай ғ ана сауат ашудан жә не тазалық ережелерін сақ таудан бастап, ө мірдің асқ ан ү лгілі шығ армаларын жасағ анғ а дейінгі ұ ғ ымды қ амтып жатқ ан – мә дениет саласының ө рісі кең.

Мә дениет – тарихи қ ұ былыс. Оның дә режесі мен сипаты қ оғ амдық ө мірдің жағ дайларына байланысты ө згеріп отырады. Тарихи дә уірлердің алмасуы мә дениеттің мазмұ ны мен формаларына сө зсіз терең ө згерістер енгізеді.

Мә дениетті тұ лғ алық сипатта қ арастырғ анда, бірнеше елеулі тү сініктерге тоқ тала кету қ ажет, олардың ішіндегі маң ыздылары:

· мә дени ә рекет,

· мә дени орта,

· мә дени игіліктер мен қ ажеттіліктер жә не

· мә дени ұ йымдар мен ұ жымдар. 71.Қ азақ ойшылдарының этнопсихологиялық кө зқ арастары

Қ азақ топырағ ында этнопсихология мә селелері Шоқ ан Уалиханов ең бектерінен бастау алады. Қ азақ стандағ ы психологиялық ой-пікірлердің тарихы Иоллыг – тегін (Орхан-Енисей ежелгі тү ркі жазба ескеткіші), Қ орқ ыт-ата, ә л- Фараби, Асан- Қ айғ ы, Қ адырғ али, Жалайри; Бұ қ ар жырау, Дулат, Махамбет, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Қ ұ нанбаев, С.Торайғ ыров, Шә кә рім, Жү сіпбектерден тұ ратын рухани аса бай қ ұ нарлы орта – аталмыш ғ ылымның бірден қ анат жайып, ө ркендеуіне ізгі ә серін тигізді. Шығ ыс республикаларының ішінде педагогикалық басылымдардың («Мұ ғ алім»-1919, «Жаң а мектеп»-1925.) бірінші болып қ азақ жерінде жарық кө руі, Ғ.Қ арашев, М.Ж.Кө пеев сияқ ты зиялыларымыздың психология саласына сол кездердің ө зінде–ақ қ алам тартуы – осы айтылғ андардың жақ сы айғ ағ ы.

Соғ ыстан кейінгі жылдарда психология саласында ұ лттық кадрларды даярлауда академик Тө леген Тә жібаевтің (1910-1964) ең бегі айтарлық тай еді. Осы ғ алымның жетекшілігімен елуінші жылдары Е.Суфиев, М.Мұ қ анов, Т.Темірбековтар диссертация қ орғ ады.

Қ азақ станда психология ғ ылымы, ә сіресе соғ ыстан кейінгі жылдары елеулі қ арқ ынмен дами бастады. Оғ ан бірнеше сә тті жағ дайлар себеп болды. 1946 жылы орта мектептерде логика мен психология оқ ытыла бастады.

Н. Елікбаевтың «Ұ лттық психология» ең бегіндегі пікірінше, ұ лттық психологияның қ ұ рылымдық элементтерінің бірі ұ лттық мінез-қ ұ лық болып саналады. Ұ лттық мінез-қ ұ лық ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а беріліп қ алғ ан биологиялық психикалық қ ұ былыс емес, географиялық ортаның жемісі немесе нә сілдік белгісімен байланысты ұ лттық субстанцияның туындысына да жатпайды. Негізгі шындық ты ұ лт ө мірінің ө зінен, оны қ оршағ ан табиғ и ө згешеліктен қ арастыру шарт.

Ұ лттық мінез-қ ұ лық ты халық тардың ө зі жасағ ан тарихтағ ы материалдық жә не рухани тіршілігінің бейнеленген кө рінісі деп тү сінеміз. Тарихи жағ дай мен географиялық орта мә ң гілік нә рсе емес, сондық тан ұ лттық мінез-қ ұ лық та белгілі ө згерістерге ұ шырап отырады. Ұ лттардың мінез-қ ұ лқ ы олардың тарихи даму нә тижесі.

Ұ лттық мінез – қ ұ лық дегеніміз халық тың қ оғ амдық - ө ндірістік тә жірибесі арқ ылы тарихи тұ рғ ыда қ алыптасқ ан машығ ы мен ә детінің жиынтығ ы, ә рі жалпы (барлық халық қ а тә н) жә не ерекше қ асиеттердің бірлігі.Еліміздегі ұ лттардың мінез-қ ұ лқ ын, мә дениет пен тұ рмыстан, ә дет – ғ ұ рыптар мен дә стү рлерден байқ ай аламыз

• тарихи жағ дайлар

• объективті процестер

• тә рбиенің ық палы