Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Зіндік сана.






Этнопсихологияның кө птеген мә селелерін тұ лганың ө зіндік санасы сондайақ ә леуметтік жә не этникалық топтар сана сезімі жайлы ғ ылыми кө зқ арастарды ескере отырып тү сіндіруге болады.

Тұ лганың ішкі ә лемі, оның ө зіндік санасы ә рқ ашанда зерттеушілердің назарында болып келді.Сондық танда сана сазімге байлапнысты ә р зерттеуші ә р тү рлі анық тама берген.Сана-сезім мә селесіне зерттеген отандық зерттеушілердің бірі В.В.Столин адамның психикалық ұ йымындағ ы ө зіндік сана-сезімінің орнын талдай келіп, жалпы барлық сана-сезім жө ніндегі зерттеулерді екі сұ рақ тө ң ірегіне топтастырды.Б.Г.Ананевтің Л.С.Рубенштейннің, А.Н.Леоньтевтің т.б. ең бектерінде тұ лғ анның даму мә селесінің жалпы контектіндегі ө зіндік сананың қ алыптасу сұ рағ ы жалпы теориялық жә не ә дістемелік аспектіде талдағ ан.Басқ а бір топ зерттеушілері ең алдымен, адамның ө зін-ө зі бағ алау мә селесі мен оның қ оршағ ан ортаның бағ алауымен байланысына қ атысты мә селелерге кө ң іл аударады.Ө зіндік сана феноменін зерттеушілердің бірі И.С.Конның дә лелдеуінше индивидтің ө зін іс-ә рекетін субьектісі ретінде ұ ғ ынуына ық пал ететін психикалық ү рдістердің жиынтығ ы ө зіндік сана деп аталадыда, ал онаң ө зі туралы кө қ арастары, елестетулері белгілі “Мен”бейнесінде қ алыптасады.

Ө зіндік сананың табиғ аты жайлы, оның қ алыптасуы, қ ызметі мен механизімдері жайында А.Н.Леонтев қ арастырғ ан.Оның айтуынша, ө зіндік сананың белгілі бір қ ырларының немесе (қ аситтерінің)мө лшері олардің жағ дайды эмоцаналды-когнетивті тү рде жалпылай алу жолында жү зеге асады.Г.А.Урунтаеваның айтуы бойынша ө зіндік сана дененіміз бұ л-адамның ө зінің жеке дара жә не тұ лғ алық қ асиеттеріне, бастан кешіргендері мен ойларына саналы, ұ ғ ынымды тү рдегі қ атынасы.

С.Л.Рубинштейн сана мә селесін зерттей келе, ө зіндік сана дамуының бірнеше кезең дерін бө леді.Бастапқ ысы ө зінің денесін мең геруі мен ырық ты қ озғ алыстардың пайда бола бастауымен байланысты, ал екіншісі – басқ а адамдармен қ атынасындағ ы ө зіндік еркінің кө рінуімен, қ оршағ ан ортадан ө зін бө ле алуымен байланысты.Осы кезден тұ лғ аның ө зіндік санасы қ алыптаса бастайды, алғ ашқ ы рет ө зінің «Мені» туралы кө зқ арасы туындайды.Сондай-ақ С.Л. Рубинштейннің ескертуінше, тұ лғ аның «Мен» бейнесі оның басқ а тұ лғ аларғ а деген қ атынасының туындауына себепші болып табылады.Осы қ атынастар тұ лғ аның сыртқ ы жоспарына ене отырып, тұ рақ ты қ арым-қ атынас нормасының белгілі бір дең гейіне ие болады.Қ арым-қ атынас ү рдісінде басқ а адамды қ абылдауы ө зі туралы елестетулерімен байланысты болады. Ө зіндік сана ө зіне сырт жақ тан, яғ ни басқ а адамның кө зімен қ арай ашу іскерлігімен, ө зінің ә реккеттерін белсенді іс-ә ректтің ішкі логикасы тұ рғ ысында бақ ылай алу іскерлігімен анық талады.Ө зіндік сана сана мен еріктің бірлігі ретінде балада белгілі бір даму кезең інде пайда болады. Ө зіндік сана кө птеген қ ұ рылымдық бірліктерден тұ ратын ө те кү рделі психикалық қ ұ рылымболып табылады.Ө зіндік сананың қ ұ рылымына кіретін компоненттерді салыстырғ анда зерттеушілердің пікірі бір ортадан шық пай жатады. В.С. Мерлин ө зіндік сананың қ ұ рылымын 4 компонентке бө леді:

-ө зінің ұ қ састығ ының санасы

-ө зінің «Менінің» санасы

-ө зінің психикалық қ асиеттерін ұ ғ ынуы

-ө зінің ә леуметті-қ ұ лық тылық бағ алауының белгілі бір жү йесі.

И.И. Чеснокова ө зіндік сана қ ұ рылымындағ ы ө зара байланысты 3 компонентке бө леді:

-ө зін-ө зі тану

-ө зіне деген эмоционалды-қ ұ ндылық ты қ атынас

-тұ лғ аның мінез-қ ұ лқ ын ө зіндік реттеу

Бұ л аталғ ан компоненттер И.С. Конның ө зіндік сана қ ұ рылымындағ ы кө рсеткен компоненттеріне ұ қ сас келеді.Оның пікірінше, «Мен» бейнесі –бұ л кө зқ арастар жә не ұ ғ ымдар формасындағ ы жай ғ ана бейне болса, ал ә леуметтік нұ сқ аулар тұ лғ аның ө зіне деген қ атынасы болғ андық тан, 3 компоненттен тұ рады:

1 танымдық (когнетивті)

2 эмоцианалды (ө зінің қ асиеттерін бағ алау)

3 мінез қ ұ лық тық (ө зіне деген практикалық қ атынасы)

Басқ алардың ең бектерінде де дә л осы компоненттер кездескенімен, біреулерінде олар форма ретінде, немесе тә сіл ретінде қ арастырылғ ан.(В.Джеймс, В.М. Бехтеров, В.А. Ядов жә не т.б)

Ө зіндік сананың басты қ ызметі-адамғ а ө з ә рекеттерінің мотиві мен нә тижелеріне қ ол жеткізу, ө зін-ө зі бағ алауына, ө зінің кім екенін тү сінуінемү мкіндік беру. Егер бағ алаулары ө з кө ң ілінен шық паса, онда ө зін-ө зі жетілдіру мен айналысуғ а болады, немесе қ орғ аныс механизмдері арқ ылы жағ ымсыз жайттарды ығ ыстырып, кө зіндегі конфликтініболдырмауғ а кө мектеседі.

Ө зіндік сана - бұ л адамғ а тә н бастапқ ы немесе алғ ашқ ы мә лімет емес, ол дамудың ө німі.

Адамның ө мірлік тә жірибесі жинауына қ арай оны ө мір жайлы қ айта ойландырады. Осы қ айта ойлану ү рдісіадамның барлық ө мірінде жү ре отырып, адамның ө мірде шешетін тапсырмаларының ішкі мазмұ ны мен іс-ә рекет мотивін анық тайтын ішкі дү ниесінің негізгі мазмұ нын қ алыптастырады.

Адамның қ оғ амдағ ы, ең бектегі, жеке ө міріндегі кез-келген ө згеріс тек оның іс-ә рекетін ө згертіп қ ана қ оймай, сондай-ақ ө зіне деген қ атынасын, сол жағ дайдың субъектісі ретінде де ө згертеді.Ө зін ұ ғ ыну дегеніміз ол тек ө зін психо-физикалық тіршілік иесі ретінде ғ ана ұ ғ ыну емес, ол ең алдымен ө зін ә ке ретінде, тә рбиеші, ұ жымның мү шесі ретінде сезінуі болып табылады.

 

 

32.Ә леуметтік топтардағ ы тұ лғ аның этникалық ерекшеліктері.

Тұ лғ аның қ ұ ндылық тық бағ ыты мен этникалық сенімдерінің ө зарабайланысы феноменін зерттеудің ө зектілігі Қ азақ стан Республикасындағ ы жаң а социомә дени жә не социодинамикалық жағ дайдағ ы этникалық процесстерді негіздеу қ ажеттілігімен анық талады.
Республикада ө ткір ұ лтаралық жанжалдардың жоқ тығ ына қ арамастан ұ лттық ө зіндік етенелесу моделін іздестірү мен, тілдік мә селелерді шешү мен жә не полиэтникалық ортада этникааралық қ атынастарды тиімділендірумен байланысты мә селелер бар. Осы мә селелерді шешу қ азақ станның ә лемдік қ ауымдастық қ а ынтымақ тасу жағ дайындағ ы саяси ғ ана емес, экономикалық турақ тылығ ына кепіл болады.
Кросс-мә дени зерттеулерде қ ундылық тық бағ ыттың міндеттерін алғ а қ ою жә не жузеге асыру этнологияда, этносоциологияда, ә леуметтік жә не этникалық психологияда жинақ талғ ан теориялық жә не эмперикалық материалдардың арқ асында мү мкін болды.(С. А.Арутюнов, Ю. В. Бромлей, Л. Н. Гумилев, В. С. Алиев, Г.М. Андреева, В. Л. Быкова, А. В. Сухарев, С. М. Жакыпов, А.И. Донцов, Н. М. Лебедева, К.К.Платонов, Б. Ф. Поршнев, Г. У. Солдатова, Т. Г. Стефаненко, В. М. Хотинец, П. Н.
Сонымен қ атар, этникалық толеранттылық жә не интолеранттылық пайда болуына ық пал ететін факторлар мен механизімдерді талдауғ а бағ ытталғ ан полимә дени аумақ тағ ы эмпирикалық зерттеулер жеткіліксіз.
Зерттеудің мақ саты полиэтникалық орта жағ дайында орыс жә не қ азақ этностарының студент жастарындағ ы қ ұ ндылық тық бағ ыт пен этникалық сенімдердің ө зара байланысын зерттеу.Зерттеу обьектісі полиэтникалық орта жағ дайындағ ы студент жастардың этникалық ө зіндік сапасы болып табылады. Зерттеудің пә ні -этникалық ө зіндік сана қ ұ рылымындағ ы ә ртү рлі этностар тұ лғ аларының қ ұ ндылық тық бағ ыты мен этникалық сенімдер жү йесі.
Зерттеу контекстінде ә дебиеттердің аналитикалық шолудан анық талғ андай қ ұ ндылық тық бағ ыттар бұ л этникалық ә леуметтік топтардың ө мірлік стратегиялық мақ саттар мен дү ниетанымдық бағ ыттарының қ ундылық тарын моно-жә не полиэтникалық дербестігі ә лемінің этникалық бейнесін тү зеді.
Анық талғ андай, этникалық сенімдер этникааралық қ атынастардың ә леуметтік перцептивті индикаторы, тұ лғ аның эмоциялық бағ алауының кө рінү інің бір формасы (С. М. Жақ ыпов, Р. Т. Алимбаева, Б. А. Амирова, З. М. Балғ ынбаев). Бұ л жердегі негізгі назарғ а алатынымыз, бұ л феноменнің стстикалық емес, динамикалық тү зілімді беретіндігі.
Қ ундылық тық бағ ыттар мен этникалық сенімдерді тұ лғ аның ә леуметтік іс- ә рекетінің диспозициялық қ уралымының жү йе тү зушілік элементтері, ә ртү рлі ережелік денгейлері ретінде қ арастыру ұ сынылғ ан (В. А. Ядов, Л.Г. Почебут)
Етникалық сенімдер – біз – олар деп белгіленген этноә леү меттік ережелердің екіншіденгей қ ұ ндылық тық бағ ыттар-адамның базалық этникалық ережелері негізіндегі ә леуметтік сапасының тө ртінші жоғ ары денгейі.
2. Қ ұ ндылық тық бағ ытпен этникалық сенімдерге қ атысты мә нтү зілү процессі базалық болып табылады. (С.М. Жақ ыпов). Қ ұ ндылық тың бағ ыттар-бұ л мә нтү зілу процессінің нә тижесі, этникалық сенімдер –оның процесстік кө рінісі жә не кү йі.
3. Қ ұ ндылық тық бағ ыттар жә не этникалық сенімдер бұ л тұ лғ аның этникалық санасы қ ұ рылымының жү йетү зуші элементтері (Г.У. Солдатова)
Осылайша, қ ұ ндылық тық бағ ыттар жә не этникалық сенімдер ө зарабайланысқ ан жә не ө зара тә уелді жү йелердің элементтері ретінде қ арастырылғ ан. ЖОО-да экономика, тарих, психология факультеттерінде орыс жә не қ азақ бө лімінде оқ итын 402 орыс жә не қ азақ ұ лттың студенттері респондент ретінде зерттеуге қ атысты. ЖОО мыналар М. Ә уезов атындағ ы ОҚ МУ, қ азіргі заманғ ы Гуманитарлық Академияның Қ азақ - Ресей институтының, Балтық мемлекеттік Техникалық Университетінің Шымкент филиалдары.
Орыс (Қ П) жә не қ азақ (Қ М) тілінде оқ итын топтардан қ азақ ұ лтынын 240 респонденті жә не 06- орыс ұ лтының (ОМ, ОП) 66 басқ а ұ лттың респонденттері қ атысты. Зерттеуге 223 қ ыз, 179 ұ л қ атысты. Тә жірибелік зерттеудің бірінші сатысында оқ у тобының моно-жә не полиэтникалық қ ұ рамымен негізделген орыс жә не қ азақ этностарынының студентеріндегі қ ундылық тық қ урылымның мә дени ерекшеліктері анық талды.
Тілдік мінез- қ ұ лық ты зерттеу Г.В.Старовойтованың модельденген этнопсихологиялық сұ раушысының кө мегімен мә дениет саласындағ ы қ ұ ндылық тық бағ ыттың конативті компоненттің зерттеуге мұ мкіндік береді.
Келесі нә тижелер алынды
1. Студенттердің этникалық тілге бауыр басқ андығ ы анық талды.
2. Қ азақ этносының тілдік қ арым- қ атынасына тә н нә рсе ұ лтаралық жә не ұ лтішілік байланыс саласындағ ы екітілділік болып табылады (ә сіресе полиэтникалық топтардағ ы топтардағ ы қ азақ тардың)динаттық билингвизім екітілді қ азақ тардың ә леуметтік жә не адекваттық қ арым- қ атынасының тең дей жоғ ары дә режесін кө рсетеді.
3. Полиэтникалық топтардағ ы орыстар мен қ азақ тардың нақ ты жә не жобалық тілдік іс- ә рекеттері арасындағ ы келіспеушілік байқ алады.
Сұ раушының сұ рақ тарының келесі блогы респонденттердің адамның этникалық анық талуындағ ы басты этномә дени қ ундылық тары этникалық етенелесу, ынтымақ тасу жә не дифференцация туралы тү сінігін зерттеуге бағ ытталады.
Этникалық жатудың басты факторы ретінде ә кесінің ұ лтын таң дау моноэтникалық топ қ азақ тарында байқ алады ө з қ алауы бойынша факторы кө бінесе орыс тобы студенттері арасында байқ алады, бұ л орысша мә дениетінде тұ лғ ағ а, біршама дербестікке бағ ытталғ ан қ ундылық тардың бар екендігін жанама тү рде кө рсетеді. Ө мір сү ру орын қ азақ тар арасында салмақ тырақ кө рінген, ол орыс этносы студенттері ү шін маң ызды болмағ ан. Осығ ан байланысты, қ азақ тарда отанцентризм идеясы мен туғ ан жердің ортақ тығ ы қ ұ ндылығ ының маң ызды болғ аны деп санаймыз.
Моно- жә не полиэтникалық топтардағ ғ ы этнодифференцация жә не этноынтымақ тастық тың кө рінуінде ұ қ сас жә не айырмашылық белгілер анық талғ ан.
1. Респонденттердің пікірі бойынша, этностың тілі- коммуникативтік қ ана емес, ана тілін ә лсіз игерген қ азақ тар ү шін символдық қ ызметті де атқ аратын, этноынтымақ тасу мен этнодифференцияцияның басты факторы (Қ П).
2. Қ азақ тардың этникалық қ ундылық тары қ урылымында (Қ М, Қ П) дің басым салмақ қ а ие, орыстарда (ОМ) –ортақ ө ткен тарих.
3. Респонденттердің барлық тобы мә дени салт дә стү рлерді этноынтымақ тастық пен этнодифференциялдағ ы маң ызды фактор деп атап кө рсеткен.
4. Полиэтникалық топтың қ азақ студенттері этнодифференцация проццесін ө з этносы ө кіллдерінің мінезі мен психологиясының ортақ тығ ымен байланыстырады.
Респонденттердің этномә дени хабардарлығ ын жә не студенттер тұ лғ асының қ ұ ндылық бағ ытының когнитивті компонентін зерттеу барысында респонденттер алдымен ө з этникалық тобынан шық қ ан мә дени қ айраткерлерді, сосын қ азақ стандық, содан кейін шет елдік қ айраткерлерді атап қ азақ (орыс) халқ ының тарихынан тарихи оқ иғ аларды кө рсетті. Моноэтникалық топтардағ ы респонденттердің этномә дени хабардар болуында ө зімдікі -ө зімдікі қ ағ идасы бойынша қ абылдау басым, ал полиэтникалық топтарда ө зімдікі- ө зімдікі, ө зімдікі – басқ аның кі, сол жә не басқ а халық тың мә дениеті мен тарихы жайында хабардарболу денгейі тұ лғ аның қ ундылық тың бағ ытын сипаттайды.
Дербесттіке ұ жымдық деген психологиялық универсалын континууымында топтық қ ундылық тық бағ ытты ө лшеу. Г. У. Солдатованың мә дени қ ундылық тық дифферинцеал ә дістемесінің кө мегімен топқ а, ө згеріске, бір-бірін жә не билікке жү ргізілді.
Топтық қ ұ ндылық тың бағ ыттар ө лшемінің нә тижелерін ө ң деу келесілерді анық тауғ а мү мкіндік береді.
1. Бейнелер денгейінде қ азақ тардың қ абылдауы орыстармен салыстырғ анда біршама ұ жымшылдық мә дениетті береді. Ерекшеліктер диадттарда біршама байқ алғ ан моноэтникалық топтардың қ азақ тары мен орыстары, полиэтникалық жә не моноэтникалық топтардың қ азақ тары.
2. Моноэтникалық топтардың орыстары мен қ азақ тары арасындағ ы семантикалық жанжалдық аумақ тың ортасы топқ а бағ ыт ұ стау, ө зара қ арым- қ атынасқ а бағ ыт ұ стау б. т.
3. Полиэтникалық топтардың орыстары моноэтникалық топтардың орыстарымен салыстырғ анда біршама жол бергіш жә не топқ а бағ ыт ұ стағ ыш болып кө рінген. Бұ л белсенді этникааралық ө зараә рекет жағ дайында бейімделү дің тә сілі болып табылады.
4. Моноэтникалық топтардың орыстары мен қ азақ тары ө згерістердің ашық болуына айқ ын бағ ыт ұ стауын кө рсетеді.
5. Екі социомә дени жү йелердің қ ундылық тарының интериоризациясындағ ы ынтымақ тастық тенденциясының кө рінісін диадада байқ аймыз: полиэтникалық топтардың орыстары мен қ азақ тарына семантикалық аймақ тың ө зараену шекарасы тә н; олар ө зара топ ішінде бір-бірімен келісімде. Бұ л ө зара қ ол ұ шын беру, дә стү рлері адал болу, ашық тық, ә лем сү йгіштік жә не занғ аергіштік.
6. Ұ жымшылдық дербестік заң дылығ ы диапазонында орыс жә не қ азақ этносы студенттерінің қ ұ ндылық тық бағ ытының сә йкескелу дә режесінің кө рсеткіштері полиэтникалық топ студенттерінің қ ундылық тық қ урылымының сә йкестілігін кө рсетіп отыр. Сондайақ моноэтникалық топтардың жастарының қ ұ ндылық тың бағ ытында айырмашылық қ а ие.
7. Субьективті мә дени ара-қ ашық тық тар бойынша кө рсеткіштер кү тілетіндер шең берінде қ алыптасады, толығ ымен алғ анда, полиэтникалық топтардың орыстары мен қ азақ тары арасындағ ы мә дени жақ ындылық денгейі моноэтникалық топтардың этностарының субьективті мә дени жақ ындығ ы денгейінен жоғ ары.
Мә дени қ ұ ндылық тың дифференциал ә дістемесі ә леуметтердің этникалық факторларымен негізделген этностардың орыс жә не қ азақ студент жастарының қ ұ ндылық тық бағ ыт қ ұ рылымындағ ы ұ лтаралық жә не мә дениетаралық сенімді айырмашылық тардың бар екендігін растады.. Сондайақ полиэтникалық топтарда білім алатын студунттердің қ ұ ндылық тық бағ ытында тасымалданушы қ ұ былыстардың бар болуын растады. Бұ л тұ жырым ұ жымшылдық -дербестік диапазонында зерттелетін топтардың ө зіндік етенелесу бейнесінің семантикалық кеністігіне анализ жасау барысында расталды. Бір-біріне қ атысты обьектілердің бағ асының орнына жә не олардың арасындағ ы ара қ ашық тық қ а назар аудару керек, ө йткені семантикалық кеністіктің ө лшегіші халық тар арасындығ ы ө зарақ абылдау мен ө зара қ арым –қ атынасты сипаттайды. Қ азақ бейнесі, жә не орыс бейнесі орны полиэтникалық топтарда моноэтникалық топтардымен салыстырғ анда айтарлық тай аз арақ ашық тық та болады. Бұ л полиэтникалық топтарда ынтымақ тасу тенденцияларының корінісін жә не қ ұ ндылық тар жү йесінің ө зара бө лінісін білдіреді.

33.Этникалық ә леуметтік топтардың ә леуметтік-мә дени, экономикалық, психологиялық сипаттамасы.

 

34.Этносаралық ө зара ә рекеттестік ұ ғ ымы. Топаралық қ атынастардың тұ лғ ааралық қ атынастарғ а ық пал ету дең гейі онда қ осылғ ан адамдардың ө здерін жә не басқ аларды, ең алдымен, қ андай да бір топ мү шелері ретінде қ аншалық ты қ абылдайтындарына байланысты. Осылайша, этникалық аз мө лшерлі топ мү шелері оларғ а деген айналысындағ ылардың кө зқ арасы олардың даралық сипаттарының емес, топтық мү шелігінің қ абылдануына негізделген деп жиі санайды жә не кө п жағ дайда онысы дұ рыс. Мысалы, 1995 жылы сауалнама жү ргізілген Петерден антипатияның дә л ұ лттық мотивті бойынша кезіккенін баса айтты.

Максимальды дең гейде топаралық қ атынастар тұ лғ ааралық қ атынастарда, егер топтар дау-дамайлы жағ дайда болғ анда кө рінеді. Совет уақ ытында Прибалтикада болғ ан ү лкен жастағ ы адамдар кейде дү кен сатушылары немесе кө шеде ө тіп бара жатқ ан адамдар оларғ а бағ ытталғ ан орысша сұ рақ тарда «тү сінбегендерін» есіне тү сіре алады. Бірақ Ресейден келуші кө пұ лтты қ алада ө скен жә не совет мектебін бітірген сатушы орыс тілін білмеуі мү мкін емес екенін тү сінген. Оны қ олданудан бас тарту кү рделі топаралық қ атынастарды кө рсеткен жә не мемлекет тә уелсіздігін қ алпына келтіруге ұ мтылғ ан эстон, латыш немесе метвалық тардың азаматтық бағ ынбаушылығ ының кө рінісі ретінде қ арастырыла алатын. Топаралық жә не тұ лғ ааралық қ атынастарды бө лудегі бірауыздылық тың болмауы кездейсоқ тық емес. Кө птеген психологтардың топаралық қ атынастарды топтар арасындағ ы шыншыл қ атынастар ретінде емес, зерттеу пә нін «жоғ алтып алу» қ орқ ынышына топтардың мү шелерінің арасындағ ы қ атынас ретінде қ арастыратындары ә бден мү мкін. Шынында да, топаралық қ атынастар, ә сіресе этникалық жә не басқ а да ү лкен ә леуметтік топтар арасындағ ы қ атынастар. Қ оғ амда жү ретін саяси, экономикалық, мә дени процесстермен детерминацияланғ ан жә не сондық тан да ең алдымен ә леуметтік психологияның емес, басқ а ғ ылымдар - ә леуметтану, саясаттану жә не сол сияқ тылардың зерттеу пә нін қ ұ райды. Бірақ ә леуметтік психологтардың да шығ армашылық ө рісі бар, тек олардың міндеті – адамдардың санасындағ ы шыншыл топаралық қ атынастардың кө ріністерін зерттеу ең алдымен топаралық қ абылдаудың механизмдері мен мазмұ нын талдау.

1) Топаралық қ атынастарды топтар арасындағ ы қ атынастар деген анық тамағ а сү йене, біз тұ лғ ааралық қ абылдаудан ерекшелейтін сипатқ а ие топтық қ ұ ралуы ретінде топтардың жеке мү шелерін емес, топтардың ө зара қ абылдауы ретінде топаралық қ абылдауы да қ арастырамыз. Жә не ү шіншіден, мазмұ ндылық сипатын – когнитивті жә не эмоционалды компоненттердің тығ ыз байланысын, тұ лғ ааралық қ абылдаудағ ыдан қ арағ анда ү лкен бағ алаушылық. Осылайша, талдауына біз ә лі оралатын этникалық стереотиптер топтар туралы келісімді, унификациялы, тұ рақ ты жә не эмоционалды тү сініктермен бейнеленген болып табылады.

Бочнер топқ а арналғ ан контактілік зардапта барынша жалпы тө рт категорияны ерекшеледі:

· геноцид, қ арсы тұ ратын топ қ ұ руы;

· ассимиляция, бірте-бірте ерікті немесе ­ ә деттердің, нанымдардың, доминант нормаларына ­ топ толық еруге дейін қ абыл алуы;

· сегрегация, топтардың жеке-жеке дамуына бағ ыт;

· интеграция, сақ тау ө з мә дениет топтарымен ­ жаң а мә нді негізде бірың ғ ай бірлестікке біріктіру жанында ұ қ састық тар сырқ ыра.

Осы ү лгі авторы тө рт мү мкіндердің жеке адамғ а арналғ ан мә дениетаралық контактілердің нә тижесі. Бейімделу барысында «қ ашқ ын» бө тен біреудің пайдасына ө зіне меншікті мә дениетті лақ тырып тастайды, «шовинисті»– бө тенді біреудің пайдасына ө зіне меншікті, «маргинал» аралық екі мә дениеттермен, «ұ нжырау» екі мә дениет ке синтез жасайды, оларды байланыстырып тұ ратын бір бағ ыт(Bochner см., 1982).

Берри. Дж. ұ қ сас концепциялы схемағ а ұ сыныс жасады, жеке адамдар жә не топтар стратегияларды таң дай болады, ол оғ ан аккультурация стратегияларымен ат қ ойды:

· интеграция, қ ашан ә рбір бірлесіп ә рекет қ ылғ ан топтардан жә не олардың ө кілдер ө з мә дениетін сақ тайды, бірақ аралық ө зінің контактілерін қ ондырады;

· ассимиляция, қ ашан топ жә не оның мү шелер ө з мә дениетін жоғ алтады, бірақ басқ а мә дениет контактілеріне сү йенеді;

· сепаратизм, қ ашан топ жә не оның мү шелер, ө з мә дениет сақ тайды, басқ а контактілерден бас тартады;

· маргинализация, қ ашан топ жә не оның мү шелер ө з мә дениетін жоғ алтады, бірақ басқ а мә дениет контактілерді қ ондырмайды.

Ұ лттық психология қ оғ амдық сана-сезімнің маң ызды компоненті, қ оғ амдық психологияның қ ұ рамды белгісі. Адамдар мен топтардың қ имыл-ә рекетінде кө рінетін олардың қ оғ амдық сана-сезімінің барлық формасын қ амтитын идеология, мораль, дін, ғ ылым, ө нер, философия.

Ұ лттық ә дет-ғ ұ рып – белгілі бір ұ лт ортасында болатын жә не олардың мү шелеріне ү йреншікті тарихи қ алыптасқ ан жү ріс-тұ рыс ә дісі.

Ұ лттық мінез-қ ұ лық - ө мір сү рудің нақ ты жағ дай барысында жә не адамдардың жү ріс-тұ рысын, ө мір сү ру типін, олардың ең бекке, басқ а халық тарғ а, ө з мә дениетіне қ арым-қ атынасын белгілейтін тарихи қ алыптасқ ан мінезінің этносқ а тә н психологиялық қ асиеттерін анық тайтын жиынтық тары.

Салт-дә стү рлер халық тың тұ рмыс тіршілігімен, ө мірге деген кө зқ арасымен байланысты туып дамитын болғ андық тан, оның дінмен байланысын да сө з етуге тура келеді.

Халық тық ырымдарда шаман, ислам дінімен байланысты наным-сенімдер кө птеп кездеседі. Мысалы, малғ а топалан, ауру-індет келгенде немесе қ уаң шылық, аптап ыстық болғ анда, қ ұ дайғ а жалбарынып мал сойып, ақ сарбас айту, тасаттық беру, қ ұ дайдан жаң быр тілеу немесе бала кө рмеген ата-аналардың ә улиелер басына тү неп, мал сойып, ақ тық байлауы т.б. діни нанымдар-сенімдермен байланысты туғ ан ырымдар.

Дінмен байланысты туғ ан ырымдардың адамды имандылық қ а, тазалық қ а тә рбиелеуде прогрессивтік мә нінің болғ анын, оның халық тың табиғ ат-жаратылыс жө ніндегі тү сінігі тө мен, ө зін қ оршағ ан ортағ а эмпристік кө зқ арасы басым кезіндегі тү сінік, наным, сенімінің елесі екенін жасыруғ а болмайды.

Жалпы, дін мен ғ ылымның ұ зақ уақ ыт қ атар жасасып келе жатқ анын, адамды тә рбиелеуде екеуінің де белгілі рө л атқ аратынын, бірақ қ оғ ам, табиғ ат-жаратылыс заң дылық тарын тү сіндіруде ғ ылым мен діннің арасында ү лкен алшақ тық барын ажырата білу керек. Этнопедагогика ұ лттық салт-дә стү рлердің тә лімдік мә н-мағ ынасын зерттейтін ғ ылым саласы болса, ал этнопсихология халқ ымыздың сан ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан дә стү рлері сен салттарындағ ы ұ лттық сна-сезімін, ө мірге деген кө зқ арасын, ө зіндік ойлау ерекшеліктерін зерттейтін ғ ылым.

Олай болса, этнопедагогика мен этнопсихологияның даму процесінде ортақ заң дылық тар бар деп қ арауғ а тура келеді.

Ұ лттық психикалық қ ұ рылым мен ұ лт мә дениеті арасында тығ ыз байланыс бар. Ұ лттық психикалық ерекшелік ұ лт мә дениетінің тү рлерінен кө рініс береді. Мысалы, біз ә н-кү йлерді, билерді тың дай отырып, немесе ою-ө рнекті зергерлік ә шекей заттарды кө ріп, оның ұ лтқ а тә н екенін бірден айырамыз.

Ұ лттық психологиялық қ ұ рылым ерекшелігі адамдардың ә улеттік қ арым-қ атынасынан, киім киюінен, спорттық ойын тү рлерінен немесе ұ лттық тұ рмыстық салт-дә стү рплерден (келін тү сіру, қ ыз ұ зату, қ онақ кү ту, ө лік жө нелту рә сімдерінен т.б.), ұ лттық тағ ам тү рлерінен байқ алады.

Ұ лттық психикалық қ ұ рылым ү ш бө ліктен тұ рады: ол ұ лттық сезім, салт-дә стү рлер жә не ұ лттық мінез. Осы ү ш бірлестік ұ лттық мә дени ерекшеліктің шартты белгілері болып табылады.

Ұ лттық сезім дегеніміз – адамдардың туғ ан жерге, ө скен елге, ана тіліне, ұ лттық салт-дә стү рге деген сү йіспеншілікті білдіруі. Ұ лттық сезім адамды қ оршағ ан ортаның ә леуметтік-экономикалық, мә дени жә не жаратылыс қ ұ былыстардың сол ұ лт ө кіліне тартқ ан ерекше табиғ и сыйы. Ұ лттық сезім басқ а сезімдер сияқ ты адамның жеке басының қ анағ аттану, шаттануымен немесе ә сер болмай, қ анағ аттанбауымен байланысты ой-қ ұ иял, ә сер сезімінің сыртқ а шық қ ан кө рінісі. Мысалы, «Елім-ай» ә нін ести отырып елінің басына тү скен ауыртпалық, шапқ ыншылық ә рекетке езіліп мұ ң аюы немесе «Саржайлау», «Сарыарқ а» кү йлерін ести отырып, тың даушының туғ ан жер табиғ атына деген сү йіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғ и заң ды қ ұ былыс. Адамның ана тіліне сү йіспеншілігі де ұ лттық сезімінің ерекше тү рі. Мысалы, ұ зақ уақ ыт елден жырақ жат жұ ртта жү ріп, кө пшілік ішінен ө з ұ лт ө кілінің ана тілінде тіл қ атуына елең етпейтін, іш тартпайтын адам болмайды. Ө йткені, ана тілі адамның ішкі сезімін басқ ағ а жеткізуде ой-қ иялғ а етене жақ ын, жү регіне жылы тиетін кү шті қ ұ ралы. Айталық, сұ лу қ ызды аспандағ ы айғ а, кү лімдеген кү нге, судағ ы қ ұ ндызғ а тең еу.

Ұ лттық салт-дә стү рлерге ана тіліне деген сү йіспеншілікті, ұ лттық ө нер тү рлерін; ә н-кү й, зергерлік қ ол ө нері, бейнелеу-сурет ө нері, ұ лттық ойын мен спорттың тү рлерін, ұ лттық тағ амды, киімді, мерекелерді, тарихи ескерткіштерді т.б. жатқ ызуғ а болады. Дә стү рге ғ асырлар бойы қ алыптасып, сұ рыпталғ ан ә дет-ғ ұ рыптар, жол-жоралар, кө зқ арас тү сініктер жатады.

 

35.Этносаралық ө зара ә рекеттестік дең гейлері (жаһ андық, локальды, тұ лғ ааралық).

Жаһ андану, ғ аламдану, ә лемдік ауқ ымдану, глобализация (ағ ылш. Global — ә лемдік, дү ниежү зілік, жалпы) — жаң а жалпыә лемдіксаяси, экономикалық, мә дени жә не ақ параттық тұ тастық қ ұ рылуының ү рдісі. Терминді ғ ылыми айналымғ а алғ аш рет енгізген (1983 жылы) америкалық экономист Теодор Левитт. Жаһ анданудың жаң а сатысының тү рлі аспектілерін 20 ғ асырдың ортасынан бастапУолт Ростоу, Дэниел Белл, Алвин Тофлер, Питер Дракер, Джон Нейсбитт, Лестер Туроу зерделеді. Олар ғ ылымғ а “интеллектуалдық индустриялар экономикасы”, “ақ параттық қ оғ ам”, “техникалық революция”, “ақ параттық жарылыс”, “ғ аламдық ауыл” деген ұ ғ ымдарды енгізді. 2-дү ниежү зілік соғ ыстан кейінгі ә лемдік тә ртіп ү шін жаҺ андық инфрақ ұ рылым қ ұ ру идеясы алғ аш рет 20 ғ асырдың 40 — 50-жылдары АҚ Ш-тың зерттеу орталық тары: Халық аралық қ атынастар жө ніндегі кең есте (ХҚ К), “Рэнд” корпорациясында, Стратегиялық жә не халық аралық зерттеулер орталығ ында (СХЗО), Психологиялық стратегиялар басқ армасында (ПСБ) тұ жырымдалды. Жаһ андану ұ ғ ымы, жалпы алғ анда, ә лемдік ө ркениеттің аса маң ызды ө лшемдерінің жалпыадамзаттық ө лшемге ие болуы деп тү сіндіріледі. Қ оршағ ан орта, тү пкі ресурстар (энергия, су, азық -тү лік), демография, кө ші-қ он толқ ындары, есірткі тасымалы, халық аралық терроршылдық проблемалары жекелеген елдер кү шімен шешілуі мү мкін емес.Ақ параттық тө ң керіс бұ л проблемалардың жаҺ андық ө лшемге ие болуына ық пал етті. Зерттеушілер Жаһ андануды ә р текті, бірақ ә лемнің біртұ тастық қ а айналу логикасымен біріктірілетін ө згерістердің жиынтығ ы деп тү сіндіреді. ЖаҺ андық ө зара тә уелділік жә не бү кілә лемдік даму ү рдісі Жаһ андануғ а алып келмей қ оймайды. Бұ л ү рдіс трансұ лттық экономика мен жалпыадамдық қ ұ ндылық тарды қ орғ ауғ а негізделген халық ар. ұ йымдар жү йесі ық палын кү шейтеді. Жаһ андану ә леуметтік феномен ретінде кө п қ ырлы жә не кө птеген қ ұ рамдас бө ліктерді қ амтиды. Негізінен, оны ұ лттық жә не ә лемдік шаруашылық тың техникалық жә не қ аржылық жағ ынан дамуының нә тижесі деп есептейді. Алайда ә леуметтік-мә дени ө згерістер, адамдар тұ рмысының ө згеруі, адамзаттың қ оршағ ан ортамен қ арым-қ атынасының кү рделенуі де Жаһ андануғ а елеулі ық пал жасап отыр. Жаһ анданудың тө мендегідей негізгі қ ұ рамдас бө ліктері бар:

1) “менталдық ” немесе мә дени Жаһ андану — дә стү рлердің, діндердің, мә дениеттер мен идеологиялардың “ұ қ састануының ” кешендік ү рдісі. Қ азіргі таң да бү кіл ә лем, негізінен, 6 жаҺ андық діни жү йеге (христиандық, ислам, иудаизм, индуизм, буддизм, конфуцийшілдік) бө лінеді. Адамзаттық мә дени қ ұ ндылық тар ортақ тығ ының кү шею ү рдісі “менталдық ” Жаһ анданудың бір кө рінісі болып табылады. Соның ішінде америкалық мә дени дә стү р “планетарлық ” деп аталынып жү р. Мә дени жаһ андану саласында бү гінгі кү ннің ө зінде біртұ тас жалпыадамзаттық мә дениеттің нышандары — жаң а нысандармен (желілік мә дениет, кибермә дениет) ұ штасқ ан ежелгі мә дени дә стү рлердің (классикалық, еуропалық, америкалық, шығ ыстық, мұ сылмандық жә не ү нділік) синтезі кө ріне бастады. Бұ л жағ дай ә рбір ұ лттық, халық тың ө зіне тә н ділі мен мә дениетін сақ тап қ алуы жолында орасан зор кү ш-жігер жұ мсауын талап етеді;

2) экономикалық жаһ андану екі ү рдістің жиынтығ ын — нарық тардың жаһ андануын (капиталдық, ең бек ресурстарының, тауарлардың жә не қ ызмет кө рсетулердің) жә не экономикалық нысандардың жаһ андануын білдіреді жә не экономиканың ұ йымдық қ ұ рылымдарының — компаниялардың, фирмалардың, корпорациялардың іріленуімен тү сіндіріледі. Қ азіргі уақ ытта экономикалық Жаһ анданудың нақ ты сипаттары бар:
а) ү лкен компаниялардың жетекші рө лі;

ә) жаhандық қ аржы, валюта жә не қ ор рыноктарының қ ызмет етуі;

б) жаhандық ақ параттық желілердің қ ызмет етуінің нә тижесінде кө лік ағ ындары қ ұ рылымының ө згеруі;

в) жаhандық сауда-экономикалық бірлестіктер мен одақ тардың қ ұ рылуы мен қ ызмет етуі;

г) барлық ұ лттық жә не халық ар. қ аржылық, валюталық трансакциялардың жаhандық желіге аударылуы;

ғ) бө лшек саудалық, банктік, сақ тандыру жә не сауда операцияларын жаhандық желіге аударылуы;

3) аумақ тық Жаһ андану — мемлекетаралық қ ұ рылымдардың кү шею ү рдісі. Мемлекетаралық экономикалық жә не ә скери-саяси одақ тар Жаһ анданудың барынша жоғ ары дең гейдегі мә нін кө рсетеді. Бұ л ретте Жаһ андану нә тижесінде болашақ та ұ лттық мемлекеттерге немесе басқ а да аумақ тық қ ұ рылымдарғ а бө лінбейтін біртұ тас ө ркениет қ ұ рылуы мү мкін деген болжам айтылады. Бірақ ол ұ лттар мен халық тар арасындағ ы этникалық жә не мә дени айырмашылық тар барынша жойылғ ан жағ дайда ғ ана жү зеге асуы мү мкін. Кейбір мамандар дә стү рлі мемлекеттерді аймақ тық қ ауымдастық тардың ығ ыстыру ү рдісі дами тү седі деп есептейді. Ал енді бір зерттеушілер аймақ тық қ оғ амдасу ү рдісін бү кілә лемдік Жаһ анданудың зиянды ә серінен қ орғ анудың бірден бір жолы деп қ арайды;

4) ақ параттық -коммуникациялық Жаһ андану — қ азіргі заманғ ы интеграциялық ү рдістердің ішінде аса ық палдысы. Оғ ан: коммуникациялық мү мкіндіктерді дамыту жә не ғ арыштық кең істікті ақ парат беру ү шін пайдалану; жаhандық ақ парат желілерінің пайда болуы жә не тез дамуы; адамзат тұ рмысындағ ы кө птеген ү рдістердің компьютрлендірілуі жатады. Сонымен қ атар, келешекте екі бағ ыттағ ығ арыштық жү йелерді басымдылық пен дамыту; байланыстырудың жеке жү йесі мен жаhандық позицияланудың дамуы; ақ параттық коммуникациялық кешендердің негізінде бизнесті, ө ндірістік ү рдістер мен ү й шаруаларын басқ арудың жаhандық жү йесін қ ұ ру; ө мір сү ру ү рдістерінің мейлінше ү лкен бө лігін компьютрлендіру мен роботтау жү реді;

5) этникалық Жаһ андану негізгі екі ү рдістен тұ рады — планета халқ ының санының ө суі жә не ә р тү рлі этникалық топтардың ө зараассимиляциясы. Жаһ анданудың жағ ымды нә тижелеріне мыналар жатады: неғ ұ рлым жылдамырақ экономикалық даму, ө мір дең гейінің жоғ арылауы, техникалық жаң алық тар мен басқ ару дағ дыларын жеделдетіп енгізу жә не тарату, жеке тұ лғ алар ү шін де, ел ү шін де жаң а экономикалық мү мкіндіктер туғ ызу. Жаһ андану тұ ң ғ ыш рет біртұ тас ақ параттық кең істік арқ ылы ә лемдік экономиканың барлық қ ұ рамдас бө ліктерін — ө ндірісті, ғ ылымды, қ аржыларды, тұ тынуды біріктіруде. Олардың қ азіргі ө зара тә уелділігі соншалық ты, ұ лттық жә не аймақ тық нарық тардың ә лемдік нарық тан кез келген оқ шаулануы ол ұ лтты немесе аймақ ты қ ұ лдырауғ а ұ шыратады. Жаһ андану кері айналмас сипатқ а ие болып, экономикалық дамудың шартына айналуда. Нарық тар арасындағ ы кең ауқ ымды қ аржылық ағ ындарғ а байланысты қ азіргі кү нде триллион доллармен ө лшенетін, тауардың ө зіндік қ ұ нын 10—12%-ке тү сіретін жә не сонымен бү кіл циклдық дамуды ө згертетін электрондық сауданың елеулі ө суі байқ алады. Дегенмен де, Жаһ анданудың қ азіргі ү рдісі бірқ атар кері зардаптар ә келеді. 1990 жылы адам басына есептегенде орташа кіріс аса дамығ ан 17 елде басқ алармен салыстырғ анда 4, 5 есе жоғ ары болғ ан. 1999 жылы жердің аса бай тұ рғ ындарының 20%-і ә лемдік ЖІӨ -нің (жалпы ішкі ө німнің) 86%-не, ал аса кедейлері 1%-ке ие болды. Планета халқ ының 30%-і кү ніне бір доллардан кем қ амтамасыз етілген. Постиндустриалдық, индустриалдық жә не дамушы елдердің арасындағ ы алшақ тық кему орнына, керісінше, ө се тү скендігі байқ алып отыр. Ашық нарық тық принциптерге шартты тү рде сү йенетін, ал шын мә нінде дамығ ан елдердің бә секелестік артық шылығ ын пайдаланатын “Вашингтондық консенсус” адамзаттың аз бө лігі ү шін ғ ана қ ызмет етеді.

Локальды - белгілі бір шектен шық пағ ан, жергілікті

36.Негізгі этносаралық процестер (миграция, изоляция).

Этникалық процестер " тарихи процестің барысында жекелеген этникалық элементтердің, этнос бө ліктерінің жә не бү тіндей этностың тү бірлі ө згеріске ұ шырауын, сонымен қ атар жаң а этникалық қ ауымдардың пайда болуын білдірді". (Этнография и смежные дисциплины, 53-бет).

Этникалық жә не этносаралық процестерді талдау, олардың кең естік, кейінгі кең естік жә не шетелдік қ оғ амтанулық ғ ылымдардағ ы тү сіндірілуі этникалық ғ ылымдардағ ы тү сіндірілуі этникалық жә не этносаралық процестердің тө мендегідей типологиясын жасауғ а мү мкіндік береді. Бірақ, алдымен мына нә рселерді анық тап алу қ ажет. Этникалық қ ауымдарды бейнелейтін негізгі ұ ғ ымдарды унификациялауғ а, оларды тұ тас жү йеге мү мкіндік беретін ұ ғ ымдық жү йемен, яғ ни этникалық қ ауымдарды жіктеумен салыстырғ анда, этникалық процестерге типология жасауда бұ л жағ дай мү мкін емес жә не керек те емес. Егер біздің ғ ылыми ә дебиетте типология жасалса, ал шетелдік ә дебиетте - этникалық процестер дамуының кезең дері қ олғ а алынады. Егер бұ л мә селені шешудегі біздің тә сіл бү тіндей этникалық процестерді қ орытындылайтын тұ тастық ретінде сипатталса, ал шетелдік зерттеушілер бұ л тә сілді қ осымша толық тыра тү сетіндей жә не бұ л нақ тылау, ең алдымен этнобіріктіруші процестерге қ атысты болады.

Этникалық процестердің барлық алуан тү рі этноэволюциялық жә не этнотрансформациялық процестер деп бө лінеді. Этноэволюциялық процестер этностың кейбір шектелген элементтерімен ғ ана жекелеген отырып, этностың негізін бұ збайды жә не тү бірлі ө згерістерге алып келмейді. Сондық тан бұ л процесс берілген этностың тө ң ірегінде ғ ана іске асып, жаң а этникалық тү зілімдердің қ ұ рылуына алып келмейді. Этникалық процестердің бұ л типімен салыстырғ анда этнотрансформациялық процестер кү рделі ә лі кө псатылы процесс болып табылады жә не оның нә тижесінде бір этникалық қ ауымдар жойылып, келесілері пайда болып отырады. Бұ л процесс ө з кезегінде этнобіріктіруші жэне этноажыратушы процестер деп бө лінеді.

Этноажыратушы процестердің ө зі де кү рделі қ ұ рылым жә не ол былайша бө лінеді: этникалық парциация - тұ тас этностың бірнеше дербес қ ауымдарғ а бө лініп, ө зінің ө мір сү руін тоқ татуы; этникалық сепарация - этностың тек бір бө лігінің бө лініп, дербес этносқ а айналуы; этникалық дисперсиялану - этностың бір бө лігі одан да бө лініп, ол жеке этносқ а айналмай, этникалық топ ретінде қ алыптасады.

Этнобіріктіруші процестер ө зінің қ ұ рылымы жағ ынан жоғ арыдағ ыдан да кү рделі жә не консолидация, этносаралық интеграция, ассимиляция жә не этникалық миксация деген типтерге бө лінеді, ал бұ лардың кейбірі ө з кезегінде бірнеше тү рлерге бө лінеді. Мысалы, консолидация ішкіэтникалық жә не этносаралық деп бө лінеді. Егер ішкіэтникалық консолидация этностың қ ұ рамына кіретін субэтникалық жә не этнографиялық топтардың айырмашылық тарын алып тастау арқ ылы бір этносқ а бірігуі болса, ал этносаралық консолидация тілі жә не мә дениеті жағ ынан туыс тайпалардың жаң а, ірі этносқ а, яғ ни суперэтносқ а бірігуін білдіреді. Келесі тип ассимиляция жекелеген дербес этностардың немесе оның кейбір ө кілдерінің ө зге этностың, ә детте неғ ұ рлым ірі этностың қ ұ рамына сің іп кетуі. Ассимиляция табиғ и жә не зорлық -зомбылық деп бө лінеді. Табиғ и ассимиляция - ә ртү рлі этникалық топтардың тікелей қ атынасы нә тижесінде, мысалы, аралас неке арқ ылы іске асса, ал зорлық -зомбылық ты ассимиляция бө тен этникалық ортада этнос дамуының кү шпен, қ ысыммен ассимиляцияның жасанды жеделдетілуін білдіреді. Этногенетикалық миксация да этнобіріктіруші процестерге жатады жә не бірнеше туыс емес этностардың бір-бірін физикалық алмастыруы арқ ылы іске асатын ө зара ә рекет нә тжесінде жү зеге асады. Шетелдік ә дебиетте бұ л процесті белгілеу ү шін " амальгация” немесе " мисцегенация” ұ ғ ымдары қ олданылады. Бұ л типтер неғ ұ рлым тығ ыз этникалық процестермен сипатталады жә не, ә детте, жаң а этностардың тү зілуімен аяқ талады. Осы барлық біріктіруші процестердің барлығ ының ішінде этносарлық интеграция ерекше кө зге тү седі. Этнобіріктіруші процес ретінде этносаралық интеграция тілі мен мә дениеті ә ртү рлі этностардың ө зара ә рекетін білдіреді жә не осының нә тижесінде ө зіндік сананың бірқ атар ортақ элементтері мен сипаттары пайда болып, жаң а этностың емес, метаэтникалық немесе этносаралық қ ауымның пайда болуына ә келеді.

Миграция - [лат. migratio - кө ші- қ он, қ оныс аудару] - адамдардың (мигранттардың) қ андай да бір аумақ тардың шекарасынан ө тіп, ұ зақ уақ ытқ а немесе біржолата қ оныс тебу процесі. Халық кө ші-қ онын бірегейлендірудің негізгі белгілерінің бірі - қ андай да бір аумақ тың ә кімшілік шекарасын кесіп ө ту (мемлекет, аудан, аймақ, қ ала жә не т.б.). Осы негізде ең алдымен, халық аралық (мемлекетаралық) жә не ішкі миграцияны анық тайды. Ӏ шкі кө ші-қ он ел халқ ының жалпы санын ө згертпейді, халық аралық кө ші-қ он ә лем елдеріндегі халық санының ө згеруіне ә келеді, кө біне азаматтық ты ө згерту орын алады. Сондай-ақ қ ала ішіндегі аумақ тық кө ші-қ ондар (" қ ала-қ ала"), ауылдық жерлердегі (" ауыл-ауыл"), қ алалық жә не ауылдық жерлердің ө зара кө ші-қ он алмасуы (" ауыл-қ ала", " қ ала-ауыл").

 

37.Этносаралық қ арым-қ атынас ерекшеліктері.

Топаралық қ атынастардың тұ лғ ааралық қ атынастарғ а ық пал ету дең гейі онда қ осылғ ан адамдардың ө здерін жә не басқ аларды, ең алдымен, қ андай да бір топ мү шелері ретінде қ аншалық ты қ абылдайтындарына байланысты. Осылайша, этникалық аз мө лшерлі топ мү шелері оларғ а деген айналысындағ ылардың кө зқ арасы олардың даралық сипаттарының емес, топтық мү шелігінің қ абылдануына негізделген деп жиі санайды жә не кө п жағ дайда онысы дұ рыс. Мысалы, 1995 жылы сауалнама жү ргізілген Петерден антипатияның дә л ұ лттық мотивті бойынша кезіккенін баса айтты.

Максимальды дең гейде топаралық қ атынастар тұ лғ ааралық қ атынастарда, егер топтар дау-дамайлы жағ дайда болғ анда кө рінеді. Совет уақ ытында Прибалтикада болғ ан ү лкен жастағ ы адамдар кейде дү кен сатушылары немесе кө шеде ө тіп бара жатқ ан адамдар оларғ а бағ ытталғ ан орысша сұ рақ тарда «тү сінбегендерін» есіне тү сіре алады. Бірақ Ресейден келуші кө пұ лтты қ алада ө скен жә не совет мектебін бітірген сатушы орыс тілін білмеуі мү мкін емес екенін тү сінген. Оны қ олданудан бас тарту кү рделі топаралық қ атынастарды кө рсеткен жә не мемлекет тә уелсіздігін қ алпына келтіруге ұ мтылғ ан эстон, латыш немесе метвалық тардың азаматтық бағ ынбаушылығ ының кө рінісі ретінде қ арастырыла алатын. Топаралық жә не тұ лғ ааралық қ атынастарды бө лудегі бірауыздылық тың болмауы кездейсоқ тық емес. Кө птеген психологтардың топаралық қ атынастарды топтар арасындағ ы шыншыл қ атынастар ретінде емес, зерттеу пә нін «жоғ алтып алу» қ орқ ынышына топтардың мү шелерінің арасындағ ы қ атынас ретінде қ арастыратындары ә бден мү мкін. Шынында да, топаралық қ атынастар, ә сіресе этникалық жә не басқ а да ү лкен ә леуметтік топтар арасындағ ы қ атынастар. Қ оғ амда жү ретін саяси, экономикалық, мә дени процесстермен детерминацияланғ ан жә не сондық тан да ең алдымен ә леуметтік психологияның емес, басқ а ғ ылымдар - ә леуметтану, саясаттану жә не сол сияқ тылардың зерттеу пә нін қ ұ райды. Бірақ ә леуметтік психологтардың да шығ армашылық ө рісі бар, тек олардың міндеті – адамдардың санасындағ ы шыншыл топаралық қ атынастардың кө ріністерін зерттеу ең алдымен топаралық қ абылдаудың механизмдері мен мазмұ нын талдау.

2) Топаралық қ атынастарды топтар арасындағ ы қ атынастар деген анық тамағ а сү йене, біз тұ лғ ааралық қ абылдаудан ерекшелейтін сипатқ а ие топтық қ ұ ралуы ретінде топтардың жеке мү шелерін емес, топтардың ө зара қ абылдауы ретінде топаралық қ абылдауы да қ арастырамыз. Жә не ү шіншіден, мазмұ ндылық сипатын – когнитивті жә не эмоционалды компоненттердің тығ ыз байланысын, тұ лғ ааралық қ абылдаудағ ыдан қ арағ анда ү лкен бағ алаушылық. Осылайша, талдауына біз ә лі оралатын этникалық стереотиптер топтар туралы келісімді, унификациялы, тұ рақ ты жә не эмоционалды тү сініктермен бейнеленген болып табылады.

Бочнер топқ а арналғ ан контактілік зардапта барынша жалпы тө рт категорияны ерекшеледі:

· геноцид, қ арсы тұ ратын топ қ ұ руы;

· ассимиляция, бірте-бірте ерікті немесе ­ ә деттердің, нанымдардың, доминант нормаларына ­ топ толық еруге дейін қ абыл алуы;

· сегрегация, топтардың жеке-жеке дамуына бағ ыт;

· интеграция, сақ тау ө з мә дениет топтарымен ­ жаң а мә нді негізде бірың ғ ай бірлестікке біріктіру жанында ұ қ састық тар сырқ ыра.

Осы ү лгі авторы тө рт мү мкіндердің жеке адамғ а арналғ ан мә дениетаралық контактілердің нә тижесі. Бейімделу барысында «қ ашқ ын» бө тен біреудің пайдасына ө зіне меншікті мә дениетті лақ тырып тастайды, «шовинисті»– бө тенді біреудің пайдасына ө зіне меншікті, «маргинал» аралық екі мә дениеттермен, «ұ нжырау» екі мә дениет ке синтез жасайды, оларды байланыстырып тұ ратын бір бағ ыт(Bochner см., 1982).

Берри. Дж. ұ қ сас концепциялы схемағ а ұ сыныс жасады, жеке адамдар жә не топтар стратегияларды таң дай болады, ол оғ ан аккультурация стратегияларымен ат қ ойды:

· интеграция, қ ашан ә рбір бірлесіп ә рекет қ ылғ ан топтардан жә не олардың ө кілдер ө з мә дениетін сақ тайды, бірақ аралық ө зінің контактілерін қ ондырады;

· ассимиляция, қ ашан топ жә не оның мү шелер ө з мә дениетін жоғ алтады, бірақ басқ а мә дениет контактілеріне сү йенеді;

· сепаратизм, қ ашан топ жә не оның мү шелер, ө з мә дениет сақ тайды, басқ а контактілерден бас тартады;

· маргинализация, қ ашан топ жә не оның мү шелер ө з мә дениетін жоғ алтады, бірақ басқ а мә дениет контактілерді қ ондырмайды.

Ұ лттық психология қ оғ амдық сана-сезімнің маң ызды компоненті, қ оғ амдық психологияның қ ұ рамды белгісі. Адамдар мен топтардың қ имыл-ә рекетінде кө рінетін олардың қ оғ амдық сана-сезімінің барлық формасын қ амтитын идеология, мораль, дін, ғ ылым, ө нер, философия.

Ұ лттық ә дет-ғ ұ рып – белгілі бір ұ лт ортасында болатын жә не олардың мү шелеріне ү йреншікті тарихи қ алыптасқ ан жү ріс-тұ рыс ә дісі.

Ұ лттық мінез-қ ұ лық - ө мір сү рудің нақ ты жағ дай барысында жә не адамдардың жү ріс-тұ рысын, ө мір сү ру типін, олардың ең бекке, басқ а халық тарғ а, ө з мә дениетіне қ арым-қ атынасын белгілейтін тарихи қ алыптасқ ан мінезінің этносқ а тә н психологиялық қ асиеттерін анық тайтын жиынтық тары.

Салт-дә стү рлер халық тың тұ рмыс тіршілігімен, ө мірге деген кө зқ арасымен байланысты туып дамитын болғ андық тан, оның дінмен байланысын да сө з етуге тура келеді.

Халық тық ырымдарда шаман, ислам дінімен байланысты наным-сенім






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.