Халықтардың мінез-құлқының белгілері 2 страница

- ә леуметтік прцесстерді зерттеу, оның ә дістері жә не арнайы мә дениетті мең геру тә сілдері

- балаларды тә рбиелеу мен жә не басқ а салада ө мірдік тә сілдерді зерттеу, оның тә ртіп пен мақ саттылығ ын анық тайтын ә леуметтік институтқ а ерекше кө ң іл аударады.

- ә леуметтік зерттеу нә тижесін, т.б. – баланы тә рбиелеу мен жә не ересектердің мінездерін зерттеу ә дістерімен ө те байланысты.

Қ андай да мә селе зерттелгенмен, барлығ ы бір-бірімен тығ ыз байланысты. Ә леуметттенуден мә дениетсіздікті бө ле отыра, біріншіден тұ лғ аның адамдық интеграциясын тү сіндіреді. Мә дениетсіздік процесінің – тұ лғ аның ойынша ә лемді тану жә не мінез қ ұ лық ты мең гереді, осының нә тижесінде оның эмоционалды жә не тә ртіптерінің ұ қ састығ ы нақ ты берілген. Мә дениет пен басқ а мә дениетсіздік арасындағ ы айырмашылық алғ ашқ ы мә дени процесс ең алдымен баланың дү ниеге келген кү нінен бастап жә не ө мірінің соң ында аяқ талады. Мә дениетсіздік процессінің соң ы – адам, тіл жө ніндегі дә стү рге байланысты Херсковиц мә дениетсіздіктің екі бө лімін қ арастырды.

- Балалық шақ та – тілдің шығ а бастағ анында Херсковицтің айтуынша, осы кез мә дениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны жазалағ анда, яғ ни баланы кешіргенде оның таң дау қ ұ қ ығ ын бө леді.

- Кә мелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мә дениетсіздіктің кө рінуі аяқ талады. Бірақ мә дени есейген шақ та мінез қ алыптасады. Херцковицтің айтуынша мә дениетсіздік туралы тү сіндіргенде – кө птеген зерттеушілер маң ызды қ иындық тарғ а ұ шырайды. М.Мид ә леуметтану арқ ылы ә леуиеттенуді тү сіндіреді. Ол мә дениетсіздікті «шынайы зерттеу процессі» деп тү сіндірді. Мә дениетсіздік ә леуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық аспектісі. Дегенмен ә рбір саладағ ы зерттеушілер бізді қ ызық тыратын ұ ғ ымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. ә леуметтенудің ауқ ымды екенін байқ айды. Қ азіргі таң да этнопсихологияда тағ ы бір ұ ғ ым қ арасытылды – ол мә дени трансмиссия. Мә дени трансмиссияны қ олдана отырып, топ ө зінің мү мкіншілігін арттырады. Ол келер ұ рпақ қ а ө зіндік айрық ша механизмдермен оқ ытылады. Трансмиссия ү ш типке бө лінеді.

Ешқ ашан да мә денитетті талап ететін «ә леуметтен жә не ә леумет танушылардан жалпы иерархия дең гейі» болғ ан емес. Егер де европалық тардың кө зғ арасы, санасы бойынша қ арайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші шеше-басты жә не жалғ ыз ә леуметтанушы болып табылады, барлық бө лінген функцияларды атқ арады. Кө птеген дә стү рлер мә дениетте, бала тек қ ана ә ке мен шешеге ғ ана емес, ол бү кіл қ оғ амдық жерде, ө зі тұ ратын мекенінің қ арауында, сә йкесінше олардың баланың тә рбиесіне ә сері бар. ХХ ғ асырдың ортасында этнографтар кө птеген халық тың балаларының «қ озғ алысын» байқ ағ ан. Белгілі бір аралда 50-60 жылдары 61% бала ата-аналарымен бір ү йде, бір жанұ яда тұ рмағ ан, олар бір жанұ ядан екінші жанұ яғ а кө шіп отырғ ан. Осы кезде осылай ә ртү рлі жанұ яда тә рбиеленушілер дә стү рі кө птеп таралғ ан. «Туыс, Ә ке, Шеше» деген терминді кейбір мә дениетте жаң а европалық тарғ а қ арағ анда олардан кө п айырмашылық бар. Ол адамдар ө зінің туғ ан шешесін білгенімен олар бә рібір де басқ а ә йелдерге шеше дей береді. Бұ нда негізгі баланың ә ке-шешесі болып, оның нақ ты осы уақ ытта тамақ тандырып, асырап, тә рбиелеп отырғ ан адамды ол ата-анасы яғ ни ә ке-шешесі болады. Бірақ ол ө зге адамғ а да тіпті ө зінің туғ ан ә ке-шешесіне де шеше дей береді. Мә дениеттерде этнографиялық ұ қ састық болғ андық тан мысалы австриялық аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол анасымен тығ ыз байланыста, ал жетім баланы олар байқ ұ с жә не тә рбиеленбеген, жаман бала ретінде кө реді. Оларда баланы тә рбиелеуде ата-анасының жанында кө мекшілер болады, баланы қ атаң тә ртіппен ұ стап, ө сіреді. Егер ата-анасы қ айтыс болғ ан жағ дайда, оны алмастырушы ретінде, осы кө мекшілер керек. Баланы туғ аннан бастап ә р тү рлі ә йелдер емізеді, жә не оны біреуден екіншісіне бере береді. Баланы оқ ытқ анда, тә рбиелегенде тек қ ана оның туыстары емес басқ а да тұ рғ ындары кө мектеседі. Мұ ндай ортада ө скен бала – М.Мид ойынша ол бала тек қ ана ата-анасының қ орғ ауында емес барлық қ оғ амдағ ы адамдарғ а тә уелдімін деп ө седі.

Кө птеген адам жө ніндегі ғ ылым саласындағ ы мамандар – осы этнопсихологияның жетістіктері ә леуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір теоретиктер балалық этнографияны еркін тә ртіп сапасымен ө зіндік теориямен зерттеу ә дістерден ерекшелейді. Қ азіргі заманда – салыстырмалы мә дени зерттеу ә леуметтенуді бала кең ауқ ымды мең гереді. Жә не оны тө рт бө лімге бө леді.

- ә леуметтік прцесстерді зерттеу, оның ә дістері жә не арнайы мә дениетті мең геру тә сілдері

- балаларды тә рбиелеу мен жә не басқ а салада ө мірдік тә сілдерді зерттеу, оның тә ртіп пен мақ саттылығ ын анық тайтын ә леуметтік институтқ а ерекше кө ң іл аударады.

- ә леуметтік зерттеу нә тижесін, т.б. – баланы тә рбиелеу мен жә не ересектердің мінездерін зерттеу ә дістерімен ө те байланысты.

Қ андай да мә селе зерттелгенмен, барлығ ы бір-бірімен тығ ыз байланысты. Ә леуметттенуден мә дениетсіздікті бө ле отыра, біріншіден тұ лғ аның адамдық интеграциясын тү сіндіреді. Мә дениетсіздік процесінің – тұ лғ аның ойынша ә лемді тану жә не мінез қ ұ лық ты мең гереді, осының нә тижесінде оның эмоционалды жә не тә ртіптерінің ұ қ састығ ы нақ ты берілген. Мә дениет пен басқ а мә дениетсіздік арасындағ ы айырмашылық алғ ашқ ы мә дени процесс ең алдымен баланың дү ниеге келген кү нінен бастап жә не ө мірінің соң ында аяқ талады. Мә дениетсіздік процессінің соң ы – адам, тіл жө ніндегі дә стү рге байланысты Херсковиц мә дениетсіздіктің екі бө лімін қ арастырды.

- Балалық шақ та – тілдің шығ а бастағ анында Херсковицтің айтуынша, осы кез мә дениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны жазалағ анда, яғ ни баланы кешіргенде оның таң дау қ ұ қ ығ ын бө леді.

- Кә мелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мә дениетсіздіктің кө рінуі аяқ талады. Бірақ мә дени есейген шақ та мінез қ алыптасады. Херцковицтің айтуынша мә дениетсіздік туралы тү сіндіргенде – кө птеген зерттеушілер маң ызды қ иындық тарғ а ұ шырайды. М.Мид ә леуметтану арқ ылы ә леуиеттенуді тү сіндіреді. Ол мә дениетсіздікті «шынайы зерттеу процессі» деп тү сіндірді. Мә дениетсіздік ә леуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық аспектісі. Дегенмен ә рбір саладағ ы зерттеушілер бізді қ ызық тыратын ұ ғ ымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. ә леуметтенудің ауқ ымды екенін байқ айды. Қ азіргі таң да этнопсихологияда тағ ы бір ұ ғ ым қ арасытылды – ол мә дени трансмиссия. Мә дени трансмиссияны қ олдана отырып, топ ө зінің мү мкіншілігін арттырады. Ол келер ұ рпақ қ а ө зіндік айрық ша механизмдермен оқ ытылады. Трансмиссия ү ш типке бө лінеді.

Ешқ ашан да мә денитетті талап ететін «ә леуметтен жә не ә леумет танушылардан жалпы иерархия дең гейі» болғ ан емес. Егер де европалық тардың кө зқ арасы, санасы бойынша қ арайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші шеше-басты жә не жалғ ыз ә леуметтанушы болып табылады, барлық бө лінген функцияларды атқ арады. Кө птеген дә стү рлер мә дениетте, бала тек қ ана ә ке мен шешеге ғ ана емес, ол бү кіл қ оғ амдық жерде, ө зі тұ ратын мекенінің қ арауында, сә йкесінше олардың баланың тә рбиесіне ә сері бар. ХХ ғ асырдың ортасында этнографтар кө птеген халық тың балаларының «қ озғ алысын» байқ ағ ан. Белгілі бір аралда 50-60 жылдары 61% бала ата-аналарымен бір ү йде, бір жанұ яда тұ рмағ ан, олар бір жанұ ядан екінші жанұ яғ а кө шіп отырғ ан. Осы кезде осылай ә ртү рлі жанұ яда тә рбиеленушілер дә стү рі кө птеп таралғ ан. «Туыс, Ә ке, Шеше» деген терминді кейбір мә дениетте жаң а европалық тарғ а қ арағ анда олардан кө п айырмашылық бар. Ол адамдар ө зінің туғ ан шешесін білгенімен олар бә рібір де басқ а ә йелдерге шеше дей береді. Бұ нда негізгі баланың ә ке-шешесі болып, оның нақ ты осы уақ ытта тамақ тандырып, асырап, тә рбиелеп отырғ ан адамды ол ата-анасы яғ ни ә ке-шешесі болады. Бірақ ол ө зге адамғ а да тіпті ө зінің туғ ан ә ке-шешесіне де шеше дей береді. Мә дениеттерде этнографиялық ұ қ састық болғ андық тан мысалы австриялық аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол анасымен тығ ыз байланыста, ал жетім баланы олар байқ ұ с жә не тә рбиеленбеген, жаман бала ретінде кө реді. Оларда баланы тә рбиелеуде ата-анасының жанында кө мекшілер болады, баланы қ атаң тә ртіппен ұ стап, ө сіреді. Егер ата-анасы қ айтыс болғ ан жағ дайда, оны алмастырушы ретінде, осы кө мекшілер керек. Баланы туғ аннан бастап ә р тү рлі ә йелдер емізеді, жә не оны біреуден екіншісіне бере береді. Баланы оқ ытқ анда, тә рбиелегенде тек қ ана оның туыстары емес басқ а да тұ рғ ындары кө мектеседі. Мұ ндай ортада ө скен бала – М.Мид ойынша ол бала тек қ ана ата-анасының қ орғ ауында емес барлық қ оғ амдағ ы адамдарғ а тә уелдімін деп ө седі.

Р.Ронер ө зінің зерттеулерін жү ргізу кезінде этнографиялық архивтерді – «адамдардық қ арым-қ атынастарының аймақ тық картотекасын» (Human Relations Area Files – HRAF) қ олданғ ан, оны 30 жылдан бастап Йельки университетінде (АҚ Ш) жинайды. Картотеканың материалдары этиологтармен зерттелген мә дениеттерді жә не географиялық топтаударды (мә дениеттердің жалпы сипаттамасы) жә не заттық («мә дени материалдардың» жалпы сипаттауы) принциптары туралы мә ліметтерді қ амтиды. Заттық топтастыру жан-жақ ты деп саналатын 79 тақ ырыптық бө лімдерден тұ рады, олар ө з кезегінде 8 ү лкен дә режелерге топтастырылғ ан: жалпы мінездемелер (библиография, зерттеу ә дістері, география, тін жә не т.б.); тамақ жә не киім; ү ә жә не технология; экономика жә не қ озғ алыс қ ұ ралы; жекелік жә не отбасылық іс-ә рекет; қ ауым жә не билік, ауқ аттылық, религия жә не ғ ылыми; ө мірлік ағ ымдар.

50 жылдары ә леуметтенуге қ атысты картотекалардың мә ліметтерін кодификациялау бастайды. Ә леуметтену бө лімі HRAF 9 рубриканы – тамақ тандырудан жә не тә уелсіздікті ү йретуге дейін кеудеден шығ ару, ә деттерді жә не нанымдарды беруді қ осады. Қ азіргі уақ ытта берілгендерді топтастыру ә леуметтенушілерге ғ ана емес, сондай-ақ психологтар ү шін ү лкен ғ ылыми маң ыздылық қ а ие, ал балаларды тә рбиелеу мен зерттеу ү шін архивтік сә йкестік оны басқ а мә дени ауыспалылық тардан контекеттерінде зертетуге мү мкіндік береді.

Американдық ғ алымдар Г.Барридің басшылығ ымен архивтік зерттеудің тұ тас айналымын жү ргізді, онда HRAF-та ұ сынылғ ан, 104 мә дениеттің тә рбиелеу практикасын бағ алау екі немесе одан да кө п сарапшылармен жү ргізілді. Шынында, зерттеушілер архивтік материалдарды қ олдану кө птеген ауыр мә селелерді шешуді қ ажет еткендігін жасырғ ан жоқ. Біріншіден, оларғ а сұ рақ қ а жауап беруге тура келді - ө лшеу сө йлемі ә рқ анда сол немесе басқ а қ оғ амда болатын мық ты интерпритацияны қ амтамасыз ете ме? Шынында, кө птеген этнографиялық сипаттауларда қ андай да бір ө лшемдердің берілгендері болмайды, бірақ бұ ның салдары неде екендігі аяғ ына дейін ашылғ ан жоқ.

Екіншіден, алты дең гей бір-бірінен тә уелсіз екендігін анық тау. Ең соң ында зерттеушілерге оларды екі полюскетік тә рбиелеу дең гейлеріне сә йкестендіру мү мкін болды. Бір полюс-уступчивостьқ а оқ ыту (тың дауғ а, жауапкершілікке, біртіндеп қ амқ орлық қ а), екіншісі – самоутверждениюғ а оқ ыту (жетістікке ұ мтылу, ө з беттілікке тә уелсіздікке). Басқ а сө збен айтқ анда, Барри жә не оның ә ріптестерінің ойынша, барлық мә дениетті шектеулі уступчивості н тә рбиелеу бағ ытынан ө зіндік бекітуге дейін ұ мтылуын ө ң деуге болады.

Келесі сұ рақ, неге қ оғ ам сол немесе басқ а тә рбиелеудің практикасын таң дайды? Оғ ан жауапты американдық зерттеушілер іздеген. Олар топтың ең алдымен баланың қ ажеттілінің, оларғ а есейген кезде тұ рмыстық іс-ә рекетінің анық талғ ан типімен қ оғ амда қ ажет болатындығ ымен қ ызық қ ан. Олардың болжамдары бойынша, мал бағ атын жә не жермен айналасатын қ озғ алатын мү шелері ү шін, онда жыл бойы бірлесіп кү ш салу арқ ылы материалдық ресурстар жасалынады жә не қ алыптасады жә не де олардың молшылық тары болуы мү мкін (қ оғ ам «тағ ымның ү лкен қ орымен», олардың терминологиясы бойынша), ең алдымен жауапкершілік консерватизм функциоланғ ан. Ал аң шылардың жә не жинаушылардың қ оғ ам мү шелері, ө здеріне сенімді жә не тә уекелге барушы болуы керек.

Архивтік зертеулерде қ озғ алыстың 104 гипотизасы мойындалды: аң шылар жә не жинаушылар балаларда ө з беттілікті жә не тә уелсіздікті, ал қ ойшылар жә не жер иеленушілер – жауапкершілікті жә не тілалғ ыштылық ты тә рбиелеуге бағ ытталғ ан болады. Бұ л байлыныс ә леуметтенудің глобальды анализіне ө лшеуге арналғ ан - ө зіндік бекіту, уступчивості қ олдану кезінде сақ талды.

Американдық мә дени – антропологтардың нә тижелерін растайтын мысалдарды, кө птеген мә дениеттердің этнографиялық сипаттамаларынан табуғ а болады. Осылайша, бақ ылаушылар бірнеше рет аң шылық пен айналасатындарғ а жә не австралиялық аборигендерді жинаушларғ а асқ ынғ ан ө зіндік бекітуге ұ мтылу тә н екендігін белгіленге. Сонымен қ оса «басқ алардың кө зінше» ө зіндік бекіту ғ ана емес, сондай-ақ «ө зінің кө зінде» ө зіндік бекіту наө арда болады.

Ал М.Мидтің бақ ылауы бойынша, бақ шамен айналасқ ан арапештер ө з балаларын ө зінің кү шіне сенімділігі ө суін емес, отбасы мү шлері ә рқ ашан кө мекке келетіндігіне сенімділігін артыратын тә рбиелейді. Бұ л мә дениетте тек қ ана қ оршағ ан ададарғ а деген сенімділік қ ажет. Сен ө зін не істейтініндігінде ешқ андай мағ ына жоқ.

Сонымен қ оса американдық ғ алымдардың гипотезаларын опровергать ететін мысалдарды келтіруге болады. Жә не бұ ның себебі Барри жә не олардың ә ріптестерінің зерттеулері – статикалық жалпы тенденцияларды кө рсетуге бағ ыттарғ ан, олар нақ ты мә дениетте анық талмауы мү мкін. Маң ыздысы басқ асы – біздің кезде концепцияның анализдік мағ ынасы архивтік зерттеулерге кү мә нге келтірілмейді, ондағ ы кө бісі артық жең ілдетілген.

Айқ ындалғ андай, осы екі мағ ыналы ә леуметтік балалардың мінездерінің мә дениеттін сипаттас коррелляцияланады, оның тә уелсіз екі осі бойынша шкала етеді: шкала А тә уелділік жауапкершілік полюстерімен жә не достық жылы жә не авторлық – агрессиялық қ арым-қ атынасы қ оршағ ан ортағ а Б шкаласында.

Алынғ ан нә тижелерді интерпритациялау арқ ылы, Уайтинги ә леуметтік қ ұ рылымының мә дениетке мінезделген ә леуметтенудің стилдерінің маң ызды ә сер етуіне белгіленген. Жай мә дениеттерде ү лкен мағ ынаны туыстық жә не кө ршілік кө мектің нормалары алады, ал функциялық болып коллективтік тұ лғ алық қ ажеттердің дамуы болады. Авторлардың айтыуы бойынша, «баланың қ амқ орлық ты – жауапкершілікті мінез-қ ылық тарын қ амтамасыз ететін механизмы болып, оның ата-анасына кө мектесуі, жә не кіші бауыр қ арындастарын қ арауы болады.

Экспериментте стандартты жағ дай қ олданылды: зерттеушілер алты жастағ ы қ арым-қ атынасын магнитафондық жазбада тындағ ан. Зерттеушілердің балалар дауысымег айтылғ ан: «Мама (папа), мағ ан кө мектес», «Менің ойыншығ ымды бер, ә йтпесе, ұ рып жіберемін», «Жаң быр басылды, далағ а шығ уыма болады ма?» деген фразаларғ а реакциясы – ата-аналардың шыдамдылық жә не қ атандық дең гейлерін ө лшеуге мү мкіндік береді. Ата-аналардың қ аталдығ ы олардың ә леуметтік дең гейлеріне байланысты болатындығ ы анық талды. Барлық тандауларда жұ мысшы ата-аналар ү лкен қ ажеттілікке басым болды, орташа дең гейдегі ө кілдерге қ арағ анда. Балалардың ә леуметтенуіне кіші ә сер ету этикалық зерттеушілердің қ ажеттілігін кө рсетеді. Негізгі айырмашылық тар тә рбиелеудің ұ лттық дең гейінің қ аталдығ ын тұ тас алғ андағ ысына емес, балалардың ә ртү рлі ә рекеттерге қ атынасына қ атысты болады.

Бұ л нә тижелер ертеде болғ ан бақ ылауларды, мсалы бұ рынғ ы кезден мә лім болғ андай, жапондық кіші балалардың ата-аналарын американдық тармен салыстырғ анда жағ дайларда ө те шыдамды, тек қ ана балаларды тазалық қ а ү йретуді ғ ана емес.

Тұ тас алғ анда Ламберттің ә ріптестерімен эксперименті, Уайтинговтың жә не басқ а да зерттеушлердің психологиялық ә дістемелерді қ олданғ ан жобасы, кішігірім мә дениеттер арасында ата-аналық тә рбиелеудің ә дістермелерінің нұ сқ алық тарын, приметивті мә дениеттердің архивтік зерттеулеріне қ арағ анда анық тады. Бұ л қ азіргі заман мә дениеттің тек қ ана унификациясымен, олармен этникалық ерекшеліктерді жоғ алтумен, немесе маң ызды емес рольды ғ алымдар қ олданғ ан ә дістемелер ойнайды82. «Ұ лттық мінез, аң ыздар жә не халық тың салт-дә стү рлері» кесте қ ұ ру.

Ұ лттық мінез - ә деби шығ армадағ ы кейіпкердің ұ лттық сипатымен ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір халық тың ө кілі екендігін танытатын психологиялық жә не ойлау, сө йлеу ө згешелігі. Ұ лттық мінез - тарихи категория. Ол қ оғ амдық, рухани, экономиялық жә не саяси жағ дайларғ а сә йкес қ алыптасады. Дү ниені ұ лттық тү сінікпен қ абылдау жолы қ ай адамғ а болсын тә н қ асиет. Ө нерде, ә дебиетте адам бейнесінен бұ л қ асиет толық кө рініп тұ рады. Ә р халық тың ө з эпикалық туындыларын олардың талай замандар ұ лт болып қ алыптасуынан бө ліп қ арауғ а болмайды. Сондық тан шығ армада ұ лттық мінез жасау ү шін оның дү ниетанымын, психологиясын, ә дет-ғ ұ рыптарын, т.б. қ асиеттерін білу керек. Бұ л жө нінде Н.В. Гоголь: " Ақ ын ө мірге ө з халқ ының кө зқ арасымен қ арап, ә р нә рсені ұ лттық психологияғ а сә йкес қ ұ былыстай сезініп, толғ анғ анда ғ ана ұ лттық сипатты бейнелеп беруі мү мкін ", - деген ой айтады. Бұ л дұ рыс та. Мысалы, " Игорь полкі туралы жыр " орыстардың, " Махабкарата " Ү ндістан халқ ының, " Нибелунга туралы жыр " немістердің, " Манас " қ ырғ ыздардың, " Ер Тарғ ын " қ азақ тардың дү ниетанымын, мінез-болмысын айқ ындайтын шығ армалар

Аң ыз, фольклор жанры. Қ азақ халық ауыз ә дебиетінің тарихи негізі бар мол саласы. Онда айтылатын оқ иғ алардың, кейіпкер аттарының, елді мекен, жер атауларының, мезгіл мө лшерінің деректілігі басым келеді. Ә уезов аң ыз жанры жайында Л. Соболевпен бірге жазғ ан «Қ азақ халқ ының эпосы мен фольклоры» атты монографиясында, 1957 ж. шық қ ан «Қ азақ КСР тарихының» 1-томында жарияланғ ан «Қ азақ тың ауыз ә дебиеті» атты кө лемді ең бегінде жан-жақ ты айтқ ан. Алғ ашқ ы ең бектің «Аң ыз ертегілері» деген тарауында: «Қ азақ аң ыздарының ертегілерден ерекшелігі сол - барлығ ы да тарихта болғ ан адамдар жайында айтылғ ан, халық шығ арғ ан кө ркем ә ң гіме болып келеді. Кейін оларғ а қ оспалар қ осылады да, халық творчествосының ерекше бір саласын қ ұ райды» деп бірден екі жанрдың жігін ашып алады. Монографияда эпос пен аң ыздың негізгі ерекшелігі - соң ғ ысының қ ара сө збен баяндалатындығ ы эпостағ ыдай кейіпкерді тарихи прототипінен кө п алшақ татпайтындығ ы, циклды боп келуі дейді. Қ азақ аң ыздарын Қ орқ ыт, Асан Қ айғ ы, Аддар Кө се сияқ ты тарихи адамдар туралы аң ыздар мен кұ й аң ыздары деп екі тү рге бө лген. Бұ л ең бекте Қ орқ ыт, Асан Қ айғ ы, Алдар Кө се, Жиренше, Кү й аң ызы деп жеке тарауларғ а бө ліп те талданғ ан. «Қ азақ тың ауыз ә дебиеті» мақ аласында аң ыз жанрын ертегілермен бірге алып қ арастырғ ан. Алғ ашқ ы ең бекке қ арағ анда, кө лемі шағ ын болғ андық тан, ауыз ә дебиеті жанрларын айқ ын ажыратып жіктемеген. Ертегі мен аң ыздардың тү п-тө ркіні халық тың арман-қ иялы екенін негізге ала отырып, екі жанрғ а қ атар талдау жү ргізген. Ә йтсе де «Бергі кезде Жамбыл жазғ ан «Ө теген батыр» поэмасының сюжеті Асан Қ айғ ы жайындағ ы аң ызғ а тығ ыз байланысты» деп, ертегі мен аң ыздың айырмашылығ ын айырып айтқ ан

Салт-дә стү р — ә р ұ лттың, халық тың діні мен сеніміне, тұ рмыс-тіршілігіне, ұ лттық қ ұ рылым ерекшелігіне сә йкес ғ асырлар бойы жинақ талып, ө мірдің ө зі туғ ызғ ан ғ ұ рыптардың жиынтығ ы; қ ауым мен қ оғ амда қ алыптасқ ан мінез-қ ұ лық тың ү лгілері. Кү нделікті қ олданыста бір мә дени топты екіншісінен айыратын жә не бейресми жолмен реттейтін қ абылданғ ан мінез-кұ лық ережесіне немесе ә леуметтік ә рекеттерді жө нге келтіретін терминге жатады.^[1]

Салт-дә стү р ұ лт ү шін ө мір, қ оғ ам заң ы болып негізделіп, сана, тағ ылым, тә рбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық — ө неге тә жірибесін қ ұ рағ ан. Бұ л талаптар мен ережелерді халық бұ лжытпай орындаумен бірге оны қ ұ рметтемеген, сақ тамағ ан адамдарды сол заң негізінде жазалап та отырғ ан. Ө ткен заманда қ азақ қ оғ амы ү шін салт-дә стү р бұ лжымас заң рө лін атқ арды. Мысалы, той, наурыз кө же, қ ыз ұ зату, қ онағ асы, шашу, ерулік ата салты болып саналады. Салт-дә стү рдің ел арасындағ ы тә лімдік, тә рбиелік, халық тық мә ні зор. Халық тың атадан балағ а кө шіп, дамып отыратын тарихи ә леуметтік, мә дени-тұ рмыстық, кә сіптік, салт-сана, мінез-қ ұ лық, тә лім-тә рбие жә не рухани іс-ә рекетінің кө рінісі дә стү р арқ ылы танылады. Салт-дә стү р байлығ ы — мә дениеттің байлығ ы. Мысалы, ата-ананы, ү лкенді қ ұ рметтеу, байғ азы, кө рімдік, сү йінші, кә де сұ рау, сә лем беру, ат тергеу, қ ұ рдастық қ алжың, т.б. салт-дә стү рге жатады. Қ азақ халқ ы салт-дә стү рге бай. Ә дет, ғ ұ рып, ишара, ырым, тыйым, дағ ды бә рі осы салт-дә стү р кө рінісі.^[2]

Салт дә стү р мә селесі Қ азіргі таң да салт дә стү р мә селесі алғ ашқ ы орындарды тіреп тұ р. Қ азақ халқ ында кө птеген салт дә стү рлер мен ырымдар бар. Бірақ ө кінішке орай адамдардың кө бісі ырым мен салт дә стү рді шатастырады екен. Ата баба ө сиеті болып келе жатқ ан салт дә стү рлердің ө зіндік ерекшеліктері болса, ырым жырымдар арнайы тыйымдар ү шін қ олданылғ ан 83. «Мә дениет – этнопсихологияның феномені ретінде» мини-шығ арма жазу.