ХІҮ-ХҮ ғғ. Қазақстан экономикасы мен мәдениеті

ХIV-ХV ғ асырларда Қ азақ стан жеріндегі халық тардың ө мірінде бір хандық тар тарап, екінші хандық тар қ ұ рылып, шексіз ө згерістер болып жатқ анына қ арамастан, халық ертеден келе жатқ ан ата кә сібі – мал шаруашылығ ымен дә йекті шұ ғ ылданғ ан. Оның отырық шы, кө шпелі жә не жартылай кө шпелі тү рлері болды. Отырық шы мал шаруашылығ ы оң тү стікте, Сыр бойының кү нгей беттерінде дамыды. Маң ғ ыстау, Арал аймақ тарын мекендеген ел бү кіл жыл бойы жайылымнан жайылымғ а ү здіксіз кө шіп жү рген. Мал шаруашылығ ының кең тарағ ан дә стү рлі тү рі жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысқ ан шаруалар ішінара егін егіп, малдың қ ысқ ы азығ ын дайындауды ә детке айналдырды. Кө п жерлерде қ ой мен жылқ ы ө сіру басты орын алса, оң тү стік пен оң тү стік шығ ыстағ ы отырық шылық жерлерде табындап мү йізді ірі қ ара ө сірілді. Малдан тү сетін ө німдер кө шпелілердің киім мен тұ рмыс заттарына сұ ранымын қ анағ аттандырып отырды. Кейбір жекелеген қ олө нер шеберлері аса кү рделі бұ йымдарды – аттың ер-тоқ ымының металл ә шекейлерін, қ ару-жарақ: семсер, сү ң гі, садақ, оқ, арба жә не т.б келістіріп жасады.ХIV-ХV ғ асырларда ө ндіргіш кү штердің дамуы Қ азақ станның оң тү стігінде ескі қ алалардың қ алпына келтіріліп, жаң а қ алалардың пайда болуына, мә дениеттің ө ркендеуіне жол ашты. Оң тү стіктегі ірі қ алалардың бірі – Тараз, елдің экономикалық мә дени тұ рмыс тіршілігіне елеулі ық пал жасады. Онда кү містен тең ге қ ұ йылып, ә шекейлі бұ йымдар, ө рнектелген ыдыс-аяқ тар жасалды. Сырдария мен Арыс алқ абында жиырмадан астам қ ала болғ ан. Сырдың сол жағ асында Асанас, Ү зкент, Ақ қ орғ ан, Сү ткент сияқ ты қ алалар бой кө терді. Ақ Орданың астанасы Сығ анақ ірі сауда-егіншілік орталығ ы жә не мық ты бекінісі бар қ амал ретінде кө зге тү сті. Тү ркістан, Батыс Моғ олстан жә не Темір ұ рпақ тары мемлекетінің тоғ ысқ ан жеріндегі Сайрам қ аласы ірі сауда, қ олө нер орталығ ына айналды.Орталық Қ азақ станда Сарысу, Кең гір, Торғ ай ө зендерінің алқ аптары мен Бетпақ даладағ ы ХIV-ХV ғ асырларда ө зіндік ерекшеліктері бар Алаша хан, Жошы хан, Болғ ан-ана мазарлары да ө здерінің кө ркемдік стилімен ерекшеленеді. Осы тұ ста жаң а архитектуралық стильдің қ алыптасуы, қ ұ рылыста жаң а ә шекей ө рнектер тү рлерінің, қ аптама материалдарының пайда болуы кө птеген қ алаларда кө рнекті ғ имараттардың бой кө теруіне мү мкіндік берді. Солардың бірі – Тү ркістандағ ы Қ ожа Ахмет Иассауидің мазары. Отырар, Тараз, Сауран, Жент жә не басқ а қ алаларда салынғ ан медрессе, мешіттер Сығ анақ маң ындағ ы Шайбани тегінен шық қ ан дала хандарының ә шекейлі мазарлары ө здерінің қ айталанбас бітімімен кө з тартатын қ ұ рылыстар.ХIV-ХV ғ асырларда Қ азақ станда сауда-саттық кең інен дамыды. Мұ нда Орта Азиядан Жетісу арқ ылы Алтайғ а жә не Моң ғ олияғ а баратын сауда жолы маң ызды рө л атқ арды. Сондай-ақ, Еуропа елдері мен Византия, Қ ырым арқ ылы ө тіп, одан ә рі Танғ а (Донның тө менгі ағ ысы), Еділ бойындағ ы Сарайғ а, Ә мудариядағ ы Ү ргенішке, Қ ызылқ ұ м арқ ылы Отырар мен Сайрамғ а баратын, сол жерде ежелгі " Жібек жолына" келіп қ осылатын сауда жолы да, экономикалық қ арым-қ атынас пен сауда-саттық тың ө ркендеуіне зор ә серін тигізді. Моң ғ олдар ү стемдік еткен кезде Дешті Қ ыпшақ тү ркі ә леуметінің дамуына Алтын Орданың Еділ жағ алауындағ ы, Хорезмдегі, Қ ырымдағ ы мә дени ошақ тардың маң ызы зор болды. Жошы ұ лысының шығ ыс бө лігінен шық қ ан белгілі ғ алым, ә дебиетші Ахмет Хорезми ө зінің " Махаббат наме" деген шығ армасын жазды. Ө збек хан тұ сында, ХIV ғ асырдың 30-жылдарында Алтын Орданың тү ркі тілді ә дебиетінің ә йгілі ескерткіші – Қ ұ тыбтың " Хұ срау мен Шырын" поэтикалық шығ армасы жарық кө рді. ХIII-ХV ғ асырларды ауызекі шығ армашылығ ы кү шті дамыды. Қ ыпшақ тар мен басқ а да тү рік тайпаларының ө ркен жайғ ан ауызша поэзиясы болды. Кө ркем сө здің нағ ыз шебері болғ ан Сыпыра жырау мен Қ одан тайпашы (ХIVғ.), Асан қ айғ ы мен Қ азтуғ ан (ХV-ХVI ғ ғ.) жыраулардың шығ армашылығ ы кең інен танылып, олар шығ арғ ан тарихи шындық ты бейнелейтін батырлар жыры халық зердесінде сақ талды. Алтын Орда мен Дешті Қ ыпшақ халқ ының тарихын бейнелейтін " Ер тарғ ын", " Қ амбар батыр", " Алпамыс батыр", " Қ обыланды батыр", " Едіге батыр" жә не басқ а жырларды солардың қ атарына жатқ ызуғ а болады. Сол тұ ста туғ ан " Қ озы Кө рпеш-Баян сұ лу" лирикалық эпосы да халық тың рухани қ азынасындағ ы шығ армалардың бірі. Бұ л кезде Қ азақ станның Оң тү стік аймағ ындағ ы отырық шы халық тар арасында ислам басты дінге айналды, " Яссауйя", " Нахшбандия" сопылық ағ ымдарының ә сері кү шейді. Сонымен бірге, кө шпелі халық тар ішінде ескі шамандық пен ата-бабалар рухына табыну қ алдық тары да сақ талып қ алды.