Жеті Жарғы – Қазақ халқының әдет-ғұрпы заңдар жинағы

Жеті жарғ ы – Тә уке хан (1678 – 1718) тұ сында қ абылданғ ан қ азақ халқ ының дә стү рлі ә деп-ғ ұ рып заң дарының жинағ ы. 17-ғ асырда қ азақ хандығ ының ыдырау қ аупінің тууына байланысты Тә уке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қ арастырып, хандық билікті нығ айтуғ а кү ш салды. Қ азақ қ оғ амының дамуы мық ты билік пен бірлікті қ амтамасыз ете алатын жаң а заң дар жү йесін қ ажет етті. Осы ретте Тә уке хан бұ рыннан қ алыптасқ ан дә стү рлі ә деп-ғ ұ рып заң дары мен ө зінен бұ рынғ ы хандардың тұ сында қ абылданғ ан “Қ асым ханның қ асқ а жолы” мен “Есім ханның ескі жолын” одан ә рі жетілдіру арқ ылы жаң а заң жү йесін жасауғ а тырысты. Ү ш жү здің игі жақ сылары мен билерін жинап, оның ішінде атақ ты Тө ле би, Қ азыбек би, Ә йтеке билер бар, Кү лтө бенің басында “Тә уке ханның Жеті жарғ ысы” деген атауғ а ие болғ ан заң дар жиынтығ ын қ абылдады. Жеті жарғ ығ а сү йенген қ азақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маң ызы бар мә селелерді тиімді шеше алды. Жаң а заң жү йесі қ азақ халқ ының ө мірлік мә селелерін барлық жағ ынан қ амтыды, соның нә тижесінде Тә уке ханның билік еткен тұ сы Қ азақ хандығ ының барынша кү шейіп, дә уірлеген кезі болды. Жеті жарғ ыдан кейін арнайы атаулы заң жү йесі жасалмағ андық тан жә не Жеті жарғ ының ө зі талап, тілекті қ анағ аттандырарлық дең гейде болғ андық тан, оның кө птеген жол-жобалары мен қ ағ идалары 20-ғ асырдың басына дейін қ олданылып келді. (Мысалы, бұ л қ ағ идаларғ а Абай да ү лкен мә н бергені жә не кезінде ө зі жасағ ан заң жобасында ескергені белгілі.) Жеті жарғ ы, қ азақ тың ұ лттық шешендік ө неріне сай, негізінен, афоризмдерден, мақ ал-мә телдерден, қ анатты сө здерден қ ұ ралғ ан. Бұ л жү йені мазмұ ндық -кезең дік жағ ынан “Қ асым ханның қ асқ а жолы” мен “Есім ханның ескі жолына” негізделген жә не Тә уке ханның ө з дә уіріне, саясатына сай енгізілген ө згерістер деп ү шке бө луге болады. Жеті жарғ ының толық нұ сқ асы сақ талмағ ан. Кейбір ү зінділері К.Шү кірә лиевтің (1804), Я.Гавердовскийдің (1806), А.Левшиннің (1832) жазбаларында кезігеді. Олардан басқ а Н.Гродеков, Л.А. Словохотов, А.П. Чулошников тә різді орыс ғ алымдарының зерттеулері мен айтқ ан ой-пікірлері шежіреші Ә.Қ айнарбайұ лынан алынғ ан нұ сқ ағ а жақ ын келеді. Аталғ ан нұ сқ ада Жеті жарғ ының аталуы Тә уке хан енгізген жеті ө згеріске байланысты деген тұ жырым жасалынғ ан. Бұ л ө згерістерде тө релер мен қ ожаларғ а ерекше қ ұ қ ық беру арқ ылы билікті нығ айту мақ саты кө зделгені айқ ын байқ алады. Онда жер дауы, отбасы жә не неке заң ы, қ ылмыс пен қ ұ н дауына, ұ рлық -қ арлық, тонаушылық қ а жә не куә лік ету мен ант беру рә сімдеріне орай қ алыптасып, тұ жырымдалғ ан қ азақ тың ұ лттық ә деп-ғ ұ рып заң дары кө рініс тапқ ан. «Жарғ ы» сө зі қ азақ ша ә ділдік, шешім деген ұ ғ ымды білдірген. Тү пкі мә ні жарудан, нә рсенің салмағ ын бір жағ ына аудармай, дә л де ә діл айырудан шық қ ан. Дауды ә діл, тура шешкен билерді халық: «Қ ара қ ылды қ ақ жарғ ан» деп мадақ тайды. Ол заманда бас кетсе де ә діл сө йлеген.

" Жеті жарғ ы" кө шпелі қ азақ тардың ел билеу заң ы болып табылады. Оның негізгі баптарының мазмұ ны:

- Қ анғ а қ ан алу, яғ ни біреудің кісісі ө лтірілсе, оғ ан ердің қ ұ нын тө леу (ер адамғ а – 1000 қ ой, ә йелге – 500);

- Ұ рлық, қ арақ шылық, зорлық -зомбылық қ а ө лім жазасы кесілді;

- Денеге зақ ым келтірсе, оғ ан сә йкес қ ұ н тө ленеді (бас бармақ – 100 қ ой, шынашақ – 20 қ ой);

- Егер ә йел ерін ө лтірсе ө лім жазасына кесіледі;

- Тө ре мен қ ожаның қ ұ ны қ арашадан 7 есе артық тө ленеді;

- Егер ері ә йелін ө лтірсе, ә йел қ ұ нын тө лейді;

- Ө з-ө зіне қ ол жұ мсағ андар бө лек жерленеді;

- Қ ан араластыру ө лімге немесе ағ айындар белгілеген жазағ а бұ йырылады;

- Қ ұ дайғ а тіл тигізген адам таспен атып ө лтіріледі.

- Кә пір болғ ан адам мал-мү лкінен айырылады;

- Қ ұ л ө мірі қ ұ нсыз, ол қ ожайынның билігінде;

- Ұ рлық жасағ ан адам ү ш тоғ ызымен қ айтаруғ а тиіс;

- Дауды шешу билер мен ақ сақ алдарғ а жү ктеледі;

- Куә лікке екі немесе ү ш адам жү реді;

- Егер ә кесінен бө лек тұ ратын ұ лдың ө лгенде баласы болмаса, оның мал-мү лкі ә кесіне тиесілі.

Бізге белгілі, «Қ ысам ханның қ асқ а жолы», «Есім ханның ескі жолы» жә не Тә уке ханның «жеті жарғ ысы» осы хан кең сінің шешімі арқ ылы жарық қ а шығ ып, елге таралғ ан. Жә ң гір ханның ұ лы Тә уке «Қ асым ханның қ асқ а жолын», «Есім ханның ескі жолын» ө з дә уіріне сай етіп, сондағ ы ережелеродің жеті тү ріне кү рделі ө згеріс енгізгендіктен, ол ө згерістер «Тә уке ханның Жеті жарғ ысы» («Жеті жарлығ ы») аталып кеткен делінеді.

30. «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама» Қ азақ халқ ының жоң ғ ар басқ ыншылығ ына қ арсы азаттық кү ресі. — қ азақ халқ ының тарихындағ ы ащы қ асірет, Отан басына кү н туғ ан аса қ айғ ылы кезең (1723 – 25).^[1] Тә уке хан қ айтыс болғ аннан кейін Ү ш жү здің дербестеніп, бір-бірінен алшақ тануы Қ азақ хандығ ының ә скери-саяси қ уатын ә лсіретті. Қ ұ ба қ алмақ тар 18 ғ асырдың басында ө здерінің ішкі қ айшылық тарын реттеп, ә скерін жарақ тады. Орыс елімен қ атынасын жақ сартып, кө рші мемлекеттерден қ ару, оқ -дә ріні кө птеп сатып алды. 1715 ж. орыстарда тұ тқ ында жү рген швед шебері Ренатты қ олдарына тү сіріп, зең бірек қ ұ ю технологиясын мең герді. 1723 жылдың кө ктемінде жайлауғ а кө шуге қ амданғ ан бейқ ам қ азақ еліне жоң ғ арлардың қ алың қ олы тұ тқ иылдан шабуыл жасады. Тарихшы Алексей Левшиннің жазуынша жә не қ азақ жырауларының куә лігіне қ арағ анда Жоң ғ ария қ алмақ тары ә рқ айсысы 10 мың жауынгері бар 7 қ олмен қ азақ тарды шапқ ан. Олар Балқ аш, Қ аратау бағ ытымен жылжып (қ олбасшысы Қ алдан Серен), Алтай асып, Кө ктал ө зені бойымен ө рледі (қ онтайшы Қ ұ лан Батур), Нұ ра ө ң ірін қ анғ а батырып (Ә мірсана), Шелек ө зені (Доржы), Есік кө лі (Лама Доржы), Шу ө ң ірін таптап (Дода Доржы), тоқ таусыз Іледен ө тіп (Севан Рабдан) қ арудың кү шімен, найзаның ұ шымен қ азақ жерлерін иемденді. Екпіні қ атты шапқ ыншылар Қ азақ станның оң тү стік аудандарындағ ы бейбіт елді аяусыз қ ырғ ынғ а ұ шыратып, Тү ркістан, Сайрам, Ташкент қ алаларын басып алды. Жоң ғ арлардың жойқ ын шабуылының нә тижесінде қ азақ тар шайқ ас даласында 100 мың ғ а жуық жауынгерлерінен айырылды, ал қ орғ ансыз халық тың шығ ыны одан ә лде қ айда кө п болды. Абылай ханның айтуынша, сол кезде ә рбір он адамның тө ртеуі қ аза тапты. Бұ л деректі Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы да қ остайды. Қ орғ ануғ а мұ ршасы келмеген ел ә сіресе Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық, Сырдария ө зендері бойында кө п қ ырылды. Тірі қ алғ андар ата мекенін тастап шық ты. Тарихта бұ рын болып кө рмеген алапат қ ұ былыс – қ азақ халқ ының ү дере қ ашқ ан босқ ыншылығ ы туды. Тоз-тоз болғ ан Ұ лы жү з, Орта жү здің шағ ын бө лігі Сырғ а Шыршық қ ұ ятын тұ стан сә л жоғ ары ө ткелден ө тіп Ходжент, Самарқ ан иеліктеріне кө шті. Кіші жү з Сауран қ аласын айналып, («Сайран айналғ ан») Бұ қ арағ а ауды. Шұ бырғ ан халық тың басым кө пшілігі Сырдан ө тіп, Алқ акө лге жетіп қ ұ лады. Кейбір тайпа-рулар Қ ызылқ ұ м, Қ арақ ұ м ішіне сің ді. Осы тұ ста халық тың жү регінде мә ң гі сақ талғ ан ащы зар мен ауыр мұ ң ғ а толы «Елім-ай» ә ні дү ниеге келді. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ынан кү йзелген қ азақ жеріне Еділ бойы қ алмақ тары (торғ ауыттар), Жайық тың казак-орысы, Орал башқ ұ рттары, Қ оқ ан бектері, Бұ қ ар мен Хиуа хандары тұ с-тұ стан шабуыл жасады. Қ азақ елі ө з тарихында алғ аш рет қ асіретті зардабы ө те зор.зұ лматқ а тап болып, жер бетінен ұ лт ретінде жоқ болу қ аупіне ұ шырады. Қ азақ тар бұ л апаттың сырын тү сінді, жасанғ ан жауларына қ арсылық жасап бақ ты, ұ рпағ ын қ ырғ ыннан аман алып қ алудың амалын іздеп қ арманды.«Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ ламаның» шырғ алаң ы мен аласапыраны қ азақ тардың еркіндік пен ерлік рухын шың дады. Ұ лт перзенттері бардың басын қ осып, халық бірікпей тірлік болмайтынын тү сінді. Бө генбай, Қ абанбай, Саурық, Жә нібек, Малайсары, Абылай, Ә білқ айыр бастағ ан қ алың ел жоң ғ арларғ а қ арсы майдан ашып, Бұ ланты мен Бө ленті ө зендерінің жағ асында, Аң ырақ ай даласында ұ лы жең іске жетті. «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама» қ азақ халқ ының есінде ұ лы қ асірет болып мә ң гі тарихқ а хатталды.