Аз. Ресейге қосылуы

Кіші жә не Орта жү здің Ресей бодандығ ын қ абылдауы. Кіші жү здің Россия қ ұ рамына енуі туралы мә селені шешу кезінде Кіші жү з ханы Ә білқ айыр бастағ ан хан партиясы елеулі роль атқ арды. Ол қ азақ хандық тары тап болғ ан кү рделі ішкі жә не халық аралық жағ дайда қ ырдағ ы басқ а топтардан гө рі дұ рыс бағ алап, бірінші кезекте Кіші жү зде Россия қ ұ рамына қ осқ ан жағ дайда Россияның кө мегімен ғ ана Жоң ғ ария, сондай-ақ Цин империясы тарапынан тө нген қ ауіп-қ атерді жоюғ а жә не ішкі алауыздық тарды тоқ татуғ а болатынын басқ алардан бұ рынырақ тү сіне білді.XVIII ғ асырдың 20-жылдарына дейін султан болып жү рген кезінде Ә білқ айыр орыстың дипломатиялық топтарына едә уір белгілі болатын. «Ақ ылы жеткілікті жә не қ улық тан да ада емес адам» — деп ол жө нінде А.И.Тевкелев осындай пікір айтқ ан. Ол ең алдымен қ азақ мемлекеттілігінің стратегиялық мү дделерін басшылық қ а алып, екінші жағ ынан Россия ә кімшілігіне сү йене отырып, ө зінің басқ а бә секелестерінен жоғ ары болуғ а, оларды саяси аренадан ығ ыстырып шығ аруғ а ұ мтылды, атақ ты Тә уке ханның заманында болғ анындай, ө зі билеген хандық тың жеке-дара басшысы болу мақ сатымен, халық қ а қ асіретті зардабын тигізетін жоң ғ ар басқ ыншылығ ына жол бермеу ү шін кү ш пен мү мкіндікті біріктіруге тырысты. Осы міндеттерді іс жү зіне асыруғ а ұ мтылғ ан Ә білқ айыр 1730 жылдың жазында Уфа наместниктігі арқ ылы Петербургке елші жібереді.1730 жылы 8 қ ыркү йекте Уфағ а Ә білқ айырдың Сейтқ ұ л Қ ойдағ ұ лов пен Қ ұ лымбет Қ оштаев бастағ ан елшілігі келіп жетті. Олар ә йел патша Анна Иоанновнағ а Кіші жү зді Россия империясының қ ұ рамына қ осу жө нінде ө тініш жасады. «Біз Ә білқ айыр хан, - деп кө рсетілді жолдамада, - мағ ан карасты Орта жү з бен Кіші жү здің кө птеген …халқ ымен сіздің алдың ызғ а кү лліміз бас иеміз… Сіздің қ амқ орлығ ың ызда болсақ дейміз». Ә білқ айыр ө з жолдамасында қ азақ тар мен башқ ұ рттар арасында қ алыптасқ ан тым шиеленіскен қ арым – қ атынасты баса айтты. Хан Кіші жү зді Россия қ ұ рамына қ осу бұ л қ арама қ айшылық тарды жояды деп есептеді.1731 жылғ ы 19 февральда императрица Анна Иоанновна Ә білқ айыр ханғ а жә не бү кіл қ азақ халқ ына олардың Россия қ оластына ерікті тү рде қ абылданғ андығ ы туралы грамотағ а қ ол қ ойды. Оны қ азақ тарғ а жеткізу ү шін 1731 жылдың 30 сә уірде Кіші жү зге А.И. Тевкелев бастағ ан елшілік жіберілді. Олармен бірге Петроградка жіберілген қ азақ елшілері де оралды.Кіші жү з қ азақ тарының Россия қ оластына қ абылдануында атақ ты Бө генбай батыр елеулі роль атқ арды. 1731 жылғ ы 10 қ азанда Тевкелевті қ азақ ру басыларының жиналысына шақ ырды, онда Ә білқ айыр, содан соң Бө генбай батыр, Есет, оның тумасы Қ ұ дайназар мырза, ал олардан кейін тағ ы да 27 білікті қ азақ феодалдары Кіші жү здің Россияғ а ө з еркімен қ осылуы туралы юридикалық актіге қ ол қ ойды.Орта жү здің Россия бодандығ ын қ абылдау 1731 жылы 15 желтоқ санда Тевкелевпен келіссө з жү ргізген Орта жү здің ханы Сә меке Россия империясының қ ұ рамына кіретінін білдіріп, ант беріп, «ө зінің мө рін басты».Россия патшасының Кіші жү зді қ оластына алғ анын естіп, Ұ лы жү здің атынан Қ одар би, Тө ле би, Сатан батыр, Бө лек батыр ә йел патша Анна Иоанновнағ а хат жазып, Ұ лы жү зді де ө з қ оластына қ абылдау жө нінде ө тініш жасады. Бұ л хатты Петроградқ а Қ ангелді батыр жеткізді. Мұ ның ө зі Россия қ ұ рамына енуге Ұ лы жү з тарапынан жасалғ ан алғ ашқ ы ә рекет болды.1734 жылы 10 тамызда Россия патшасы Ұ лы жү зді Россия қ ұ рамына қ абылдау жө ніндегі қ ұ жатқ а қ ол қ ойып, Ұ лы жү з хандығ ына “ Сіздерді қ оластымызғ а Ә білқ айырды алғ ан шарттар бойынша аламыз”. –деген қ ағ аз жіберді. Алайда Ұ лы жү здің Россиядан шалғ айлығ ы сондай-ақ оның Жоң ғ ариямен мейлінше кү рделі ә рі шиелініскен қ арым – қ атынас қ азақ жерлерінің Россия қ ұ рамына енуін іс жү зінде асыруғ а кедергі келтірді. Оның ү стіне Ұ лы жү здің Россияғ а қ осылуын белсене жақ таушылардың бірі Жолбарыс хан 1740 жылдың 5 сә уірінде опасыздық пен ө лтірілді.1740 жылы Орынбор экспедициясынің бастығ ы генерал – лейтенант князь В.А.Урусов Орынборғ а елшілік тапсырмамен келіп, 19 мамыр жә не қ ыркү йек аралығ ында Нуралы, Ералы султандармен, Жә нібек, Бө генбай жә не Есет батырлар кейінрек Орта жү здің ханы Ә білмә мбет пен Абылай султанмен келіссө здер жү ргізді.Келіссө здердің барысында 22 тамызда Нуралы, Ералы султандармен Жә нібек батырғ а ере келген 106 ру басы Россияғ а қ арайтыны туралы ант берді, ал 28 тамызда 1740 жылы Орта жү здің ханы Ә білмә мбет пен Абылай султан Россияғ а қ арайтыны жө ніндегі шартқ а қ ол қ ойды. Сө йтіп, 1740 жылғ ы тамыздың аяғ ында Кіші жү здің барлығ ы 399 ө кілі Россияғ а қ арайтыны туралы шарттың міндеттемелер қ абылдады.Сонымен Кіші жә не Орта жү здерінің бір топ султандары мен ру басыларының 1740 жылы ант беруі Россияғ а Орта жү здің тек 1 бө лігінің ғ ана қ осылуын қ амтамасыз етті. Ал Солтү стік – шығ ыс жә не Орталық Қ азақ станның негізгі аймақ тары империя қ ұ рамына тек XIX ғ асырдың 20-40 жылдыры ғ ана патша ө кіметінің ә скери-саяси акциялары салдарынан қ осылды.

32.ХҮ ІІІ ғ. Қ азақ стандағ ы Ресей империясының отарлау саясаты. Патша ө кіметі Қ азақ стан жеріндгі отарлау саясатын біртіндеп жү зеге асырды. Оның 1742 ж 19 қ азандағ ы жарлығ ы бойынша Жайық ө зені жағ асының қ амалдар маң ында қ азақ тардың кө шіп қ онуына тыйым салынды, сонымен қ атар олардың Каспий тең ізінің жағ алауында кө шіп қ онып жү рген жерлері шектелді. Қ азақ даласында патша ө кіметінің отарлау саясаты ү ш бағ ытта: біріншіден гарнизондар мен кү шейтілген бекіністі ә скери шептер қ ұ рылысын тездетіп салу жә не тү рақ ты казак –орыс мекендерін қ ұ ру жолымен, екіншіден, саяси ә кімшіік реформалар жасау, сыртқ ы округтер мен приказдарды одан ә рі қ ұ ру, басқ арудың дистанциялық жұ мыс тү рімен, ү шіншіден, қ азақ даласын ө зіне біржолата қ осу. Отарлаудың ә скери-ә кімшілік кезең інде патша ө кіметінің тірек пункттері ретінде ә скери бекіністердің іргесі қ алана бастады. 1744 жылы Орынбор қ аласы, 1752 ж Петропавл қ аласы салынды. 1752 ж бастап Оң тү сік Алтайдың, Ертістің жоғ арғ ы ағ ысындағ ы Ү лбі, Бұ қ тырма жә не Нарым бойындағ ы жерлердің Ресейге қ осылғ андығ ы туралы ресми жарияланды. 1771 жылы Орта жү здің ханы Ә білмә мбет ө лгеннен кейін хан болып сайланғ ан Абылайдың Ресей бодандығ ын сақ тай отырып, Қ ытай империясы ө кімет билігін де қ абылдауғ а мә жбү р етті. 1781 жылы Абылай қ айтыс болғ аннан кейін Орта жү здә і ханы болып оның баласы Уә ли сайланды. 1815 жылы Орта жү з ішіндегі Уә лидің билігін ә лсірету ү шін Патша ө кіметі екінші хан етіп Бө кейді тағ айындады. Орта жү здің хандары Бө кей 1817 жылы, Уә ли хан 1819 жылы қ айтыс болғ ан соң, патша ө кіметі жаң а хан сайлатпай, Орта жү зді бірнеше ә кімшілік аймақ қ а бө ліп, оларды басқ арып-бақ ылауғ а патша ә кімдерін қ ойды. 1822 жылы орыстың белгілі мемлекет қ айраткері М.М.Сперанскийдің басшылығ ымен «Сібір қ ырғ ыздары туралы жарғ ы», 1824 жылы «Орынбор қ ырғ ыздары туралы жарғ ы»-деген қ ұ жат негізінде патша ү кіметі қ азақ жерін басқ ару жө ніндегі заң шығ арды. Осы заң бойынша Орта жү збен Кіші жү з хандық тары жойылды. Кіші жү зде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқ ты ә кімшілік-саяси басқ ару жү йесі қ алыптасты. Ал орта жү зде «ағ а сұ лтан» деген атқ арушы қ ызмет атқ арылды. Орта жә не Ұ лы жү здердің қ осылғ ан территорияларында Ақ тау, Алатау, Қ апал, Сергиополь (Аягө з), Лепсі, Верный бекіністері салынды. Қ азақ елі негізінен мал ө сіруші ө лке еді. Егіншілік шаруашылық айналымына енді енді еніп келе жатты. 19 ғ асырдың 30-60 жылдары Қ азақ станда небә рі 29 мың десятина егін егілді. Егінші қ азақ тарды жатақ тар деп атады. Қ азақ станда табиғ ат байлық тарының мол қ оры болды. 19 ғ асырдың ортасына қ арай кө птеген кен орндары ашылып, мыс, қ орғ асын, кү міс, кө мір ө ндіру қ олғ а алынды. Кен балқ ытатын, ө ндіретін, ө ң дейтін кә сіпорындар салына бастады. 18 ғ асырдың соң ы мен 19 ғ аырдың баында Ресеймен шекаралық сауда орталық тарында Қ азақ станнан тек бір жыл ішінде 1, 5 млн нан астам мү йізді ірі қ ара мал жә не 100 мың нан астам жылқ ы сатылғ ан.