Дене тәрбиесінің міндеттері

Мектептегі дене тә рбиесі оқ ушылардың ақ ыл - ой жә не дене қ абілеттерінің дұ рыс дамуына кө мектеседі, ерік сапаларын қ алыптастырады, кү шін арттырып, денсаулығ ын нығ айтады, организмін шынық тыру мен спорт саласындағ ы керекті дағ дылармен қ аруландырады.

Жоғ арыда саналып ө ткен міндеттер негізінен дене шынық тыру сабақ тарында жү зеге асатын мектептегі дене тә рбиесінің бү кіл жү йесін дұ рыс жолғ а қ ойғ ан жағ дайда ғ ана ойдағ ыдай шешіледі. Сондай - ақ, оқ ушыларғ а оқ у сабақ тары басталғ анша ұ дайы гимнастика жасатып, оқ у кү ні мен ө ндірістік практика барысында дене шынық тыру минуттарын, ү зІлістерді, ұ зақ ү зіліс кезінде серуен, дене шынық тыру шараларын ұ йымдастыру да ө те маң ызды. Мұ ның бә рі балалардың денесінің дұ рыс дамуына жә не оқ у кү ні мен оқ у аптасы бойынша олардың жұ мысқ а қ абілеттіліктерінің сақ талуына кө мектеседі. Оның ү стіне оқ ушылардың дене тә рбиесі жү йесіне бұ лардан басқ а спорттық секциялар, дене шынық тыру жарыстары, аттракциондар, экскурсия мен жорық тар, ГТО комплексі т. б. бойынша жұ мыс істеу тә різді мектептен тыс жү ргізілетін кө пшіліктік дене шынық тыру жұ мыстары да кіруі тиіс.

Ә р мұ ғ алім, ә сіресе класс жетекшісі, оқ ушылардың дене тә рбиесіне ө те ү лкен кө ң іл бө луі қ ажет, ө йткені қ имыл - ә рекет балалар мен жас ө спірімдер организмінің жетілуінің басты шарты болып саналады. Дене шынық тыру жаттығ улары бұ лшық ет жү йелерін қ имылғ а келтіреді де, сол арқ ылы барлық қ алғ ан органдар мен жү йелердің де қ ызметтерін кү шейтіп, организмдегі жалпы алмасу мен ә рекеттік мү мкіндіктің артуына кө мектеседі. Сондық тан да дене жаттығ уларымен ү немі шұ ғ ылданып жү рген оқ ушылар дене жағ ынан жақ сы жетілген, мектептегі ү лгірімі жағ ынан ең озат, политехникалық оқ ыту кезіндегі ең бек операцияларын игеруі жағ ынан басқ аларғ а қ арағ анда шапшаң келеді.

Дене шынық тыру жаттығ улары табиғ аттың табиғ и кү штерін (кү н, ауа, су) барынша мол пайдалана отырып, тиісті гигиеналық жағ дайларда ө ткізілген кезде ғ ана зор сауық тырғ ыш нә тижеге жетеді.

Дене шынық тыру жаттығ улары ө те қ атаң мө лшерленіп, шұ ғ ылданушылардың жасы, жынысы, дене дайындығ ын есепке алып жасалуы жә не жү йелі тү рде жү ргізілуі тиіс. Сабақ тар біртіндеп қ иындауы, қ иын жаттығ улар жең іл жаттығ улармен алмастырылып отырылуы керек. Бұ лай етпеген жағ дайда дене жаттығ улары оқ ушылардың артық кү ш жұ мсап, шаршауына ә кеп соғ уы мү мкін. Егер шұ ғ ылданушылардың қ имыл ү йлестігі бұ зылып, кө ң іл кү йі, ұ йқ ысы нашарласа, тітіркенгіштік, бозарушылық, тынысы тарылу, жү рек маң ының ауыруы жә не т. б. байқ алғ андай болса, сабақ уақ ытша тоқ татыла тұ руы қ ажет.

Ү здіксіз жү ргізілген дә рігерлік бақ ылау ғ ана дене шынық тыру жаттығ уларының оқ ушылар организміне жағ ымды ә серін қ амтамасыз етуі мү мкін.

Дә рігерлік бақ ылаудың осы кү нгі ұ ғ ымына дә рігерлік байқ ауғ а қ оса, алдын - ала сақ тандыру жә не емдеу жұ мыстары, сабақ кезіндегі дә рігерлік - педагогикалық бақ ылаулар, жарыстар кезіндегі дә рігерлік қ ызмет кө рсету, спорттық жарақ аттардан сақ тандырулар жә не сабақ тар мен жарыстар ө ткізуге арналғ ан бө лмелерді санитарлық - гигиеналық жағ ынан бақ ылаулар енеді.

Оқ у жылының басында мектеп дә рігері ә р оқ ушының дә л сол кездегі денсаулығ ы мен дене жағ ынан дайындығ ының кү йін анық тау ү шін, барлық оқ ушыларды дә рігерлік тексеруден ө ткізеді.

Тексеру кезінде дә рігер ө кшесі аласа (плоскостопие), омыртқ асы қ исайғ ан, мү сіні бұ зылғ ан оқ ушыларғ а айырық ша кө ң іл аударып, оларды осы ауытқ улардан арылту ү шін тиісті жаттығ улар белгілейді. Дә рігерлік тексерулердің нә тижелері оқ ушылардың емделу карталарына жазылып қ ойылады.

Дә рігерлік тексерулердің нә тижелеріне сү йене отырып, дә рігер дене шынық тыру сабағ ымен оқ ушы программағ а сай кө лемде толық шұ ғ ылдана ала ма, жоқ па, ол ү шін дене шынық тыру жаттығ уларының қ айсысы оғ ан пайдалы, қ айсысы жарамсыз жә не қ анша мерзімге деген мә селелерді шешеді.

Жан - жақ ты жү ргізілген дә рігерлік тексерудің деректері мен оқ ушылардың дене дайындығ ының дә режесіне қ арай дә рігер оларды негізгі, дайындық жә не арнаулы деп аталатын дә рігерлік топтарғ а бө леді. Негізгі топқ а дене дамуы мен денсаулығ ында ауытқ уы жоқ оқ ушылар жә не жү рек ауруынан қ ұ лан таза айығ ып кеткендер, қ анының кө рінісі кө ң ілдегідей, дене дамуы кешеуілдеп қ алмағ ан, ә деттегідей емес қ айталама бронхиты, ас қ абылдауғ а зияны жоқ қ атпа, гастриты бар балалар жатады. Бұ л топтағ ы сабақ тың негізгі шарты - балалардың дене жаттығ уларымен программа бойынша толық шұ ғ ылдануына, Б Г Т О мен Г Т О комплекс нормаларын тапсыруғ а, белгілі жас пен дене жақ тан ә зірлігіне қ арай рұ қ сат етілетін спорт тү рлерінің спорттық секцияларында жұ мыс істеулеріне болады. Дайындық топқ а денсаулық жағ дайында жоғ арыда кө рсетілгендей ауытқ улары бар, бірақ дене жақ тан ә зірлігінің дә режесі жеткіліксіз оқ ушылар жатқ ызылады. Бұ л топқ а денсаулығ ында ерекше ауытқ улар тудырмағ анмен, ауырғ ан кезде мектеп оқ ушысының дене жағ ынан ә зірлігін нашарлатып кеткен кейбір жұ қ палы аурулармен (скарлатина, қ ызылша, грипп т. б.) ауырып шық қ ан балалар да жатады. Дайындық топ пен негізгі топтың мектеп оқ ушылары сабақ тарда бірге шұ ғ ылданады. Бірақ алғ ашқ ылары (тиісті дене дайындығ ы болғ анғ а дейін) организмге, ішінара жү рек - қ ан тамыр, тыныс алу жү йелеріне, кө терің кі талап қ оятын жаттығ улардан шектеле тұ рады. Шаң ғ ымен жү ргенде жә не жү гіргенде олар ү шін қ ашық тық қ ысқ артылады. Кү рделі жаттығ уларды, ә сіресе секірулерді орындағ ан кезде, олардың саны азайтылады. Шаршаудың алғ ашқ ы белгілері біліне бастасымен жасы кіші мектеп оқ ушыларын қ озғ алыс ойындарымен, ересектерінің тез жү гіру жә не қ атты секірулерге байланысты спорттық сабақ тармен ә уестенуіне тежеу салынады. Арнаулы топқ а денсаулық жағ дайында едә уір ауытқ улары бар, жалпы топтағ ы дене тә рбиесімен шұ ғ ылдануғ а жарамсыз мектеп оқ ушылары жатады. Бұ лар - денсаулығ ындағ ы ауытқ уларымен (тірек - қ озғ алыс аппараттарының бұ зылуы, жү рек - қ ан тамыр жә не тыныс алу системаларына зақ ым келу жә не т. б.) дене дамуындағ ы кейін қ алуы немесе ақ аулары ұ штасып келетін тым ә лсіз балалар. Мұ ндай балалар сабақ тың ерекше ұ йымдастырылуын, қ атаң мө лшерленген қ имыл қ ызметін қ ажет етеді. Олар қ алғ ан барлық оқ ушылармен бірлікте таң ертең гі гимнастикамен, дене шынық тыру минуттарымен, ойындармен жә не дене жаттығ уларымен шұ ғ ылдана алады. Бұ ларғ а қ оса, дә рігерлердің ұ сынысы бойынша, оларғ а емдік гимнастика да жасатқ ан жө н. Мұ ндай балаларғ а кө п кү ш тү сірмей, шана, шаң ғ ы т. б. тепкен де пайдалы. Тә жірибеде жиі қ олданылып жү ргендей, дене шынық тыру сабағ ынан арнаулы топтағ ы мектеп оқ ушыларын мү лдем немесе жартылай босатып жіберу дұ рыс емес. Дене шынық тыру сабағ ынан босатылғ ан кө птеген балалар ө здерінің осы жағ дайларын теріс пайдалана бастайды. Ө здеріне ұ намағ ан кез - келген істен денсаулығ ын сылтау етіп бас тартады, бұ л жалқ аулық қ а ү йретеді. Арнаулы топ балаларымен сабақ жү ргізгенде ә р оқ ушының денсаулық дә режесін ескере отырып, бірнеше шағ ын топқ а бө лу қ ажет. Алайда бұ лай бө лудің уақ ытша сипаты барын ә р мұ ғ алім білетін болуғ а тиіс. Мектеп оқ ушысының денсаулығ ы мен дене дайындығ ы жақ сарғ ан сайын дә рігер (дә рігерлік тексеруден соң) оны арнаулы топтан даярлық тобына, кейіннен негізгі топқ а ауыстырып отыруы қ ажет. Жұ қ палы аурулармен қ атты ауырғ ан, операция жасалынғ ан, жарақ аттанып қ алғ ан т. б. балалар мектеп дә рігері белгілеген мерзім ішінде дене шынық тыру сабақ тарынан уақ ытша босатылады. Спорттық секцияларда шұ ғ ылданатын жә не жарыстарғ а қ атысатын мектеп оқ ушылары ү немі мектептің диспансерлік есебінде болып, ә р жарыстың алдында дә рігерлік байқ аудан ө туі керек. Оның ү стіне ө здерінің шаршай беретіндігі жө нінде шағ ынатын оқ ушыларды, сондай - ақ ү лгірімі немесе тә ртібінің нашарлап кеткендігі туралы мұ ғ алімдер шағ ым жасағ ан оқ ушыларды дә рігер қ айталап тексереді. Ә рбір дә рігерлік тексеруден кейін дә рігер класс жетекшісіне, дене шынық тыру, ең бек сабақ тарының мұ ғ алімдеріне тексерудің қ орытындысы мен ө зінің ұ сыныстарын хабарлайды. Мұ ғ алімдер де, ө з кезегінде, ө з класы оқ ушыларының дә рігерлік картасымен ү немі танысып отыруғ а жә не олардың ә рқ айсысының денсаулығ ы жө нінде дә рігермен ә ң гімелесіп отыруғ а тиіс.