Тіл мен этнос

Мазмұ нды бағ дарланғ ан грамматиканы 50-жылдары неогумболдтиандық Лео Вайсгербер тілді «энергетикалық»тү сіну рухында жасады. Ол ең алдымен мектепте неміс тілін оқ ытуда пайдалануғ а арналғ ан.

Неогумбольдианство В. фон Гумбольдтың жіктелу жә не қ ұ рылымдық ролінің аркасында тілдік мазмұ ның (мә ннің) ө зіндік ә лемін жасайтын жасампаз кү шті тілге тануынан туындайтын тұ жырымалар мен мектептердің жиынтығ ын білдіреді. Белгілі тіл қ ауымдастығ ы мү шелерінің ә лемді ойша қ ұ растыру мен ә лемді тануды жасақ тау ү рдістері тілдің ішкі формасының ә рекетіне саяды. Неогумбольдттиындақ тар шашыраң қ ы тә жерибемен реттеу мен ә лем кө рінісін ойлау мен танымдық ү рдістерді, сол тілге сә йкес мә дениет жасауды байланыстыратын тұ тас ретінде қ ұ рудағ ы тілдің шығ армашылық роліне екпін тү сіреді. Тү рлі тіл иелерінің ә лем сү ретін қ абылдаудағ ы айырмашылығ ы атап кө рсетіледі. Тілдің ішкі формасы ә лемді тү сінудің кілті жә не ә р тү рлі тілде сө йлейтін адамдардың ойлауындағ ы айырмашылық тың негізі болып табылатын ұ ғ ымдық жә не синтаксистік мү мкіншіліктердің жү йесі ретінде тү сіндірледі.

Неогумбольдианство 20 ғ асырда европалық жә не америкалық тіл білімінде тілге младограмматикалық жолының «формализміне» реакция ретінде туғ ан (неокантиандық Э. Кассирердің философиялық тұ жырымдамасы; Л. Вайсгебер, Й. Трир, Х. Глинц, Х. Хольц, Г. Ипсен, П. Хартман, Х. Типпер, Й. Эрбен мектебінің жұ мыстары). АҚ Ш-та неогумбольдттандық тардың идеяларын қ олдайтын Э. Сепир мен Б.Уорфтың антропологиялық лингвистикасында кө рініс тапты. Неогумболдтианствоның европалық, тү сі жағ ынан неоромантикалық ағ ымы ең алдымен Германия мен басқ а неміс тілді елдерде айқ ын байқ алады (тілдің семантикалық қ ырына, тіл мен мә дениеттің, тіл мен ойлаудың, тіл мен ә лем танудың байланысты екені зердеулерге басым назар аударылып).

Мазмұ ндық бағ дарланғ ан грамматикада ана тіліне тә н, ә лем кө рінісімен кө рінетін «тілдік аралық ә лем» зерттеледі (В. фон Гумбольдттың тілдіә ң ішкі формасы туралы идеясының негізінде). Аралық тілдік ә лем заттардың шашыраң қ ы ә лемін тиісті тілдік қ ауымдастық пен байланыстыратын жә не ә лемде игерудің динамикалық процесін сө здікті ұ ғ ымдық тарқ ату жолымен ана тілі арқ ылы. «Ә лемді сө йлету» процесі арқ ылы бағ ыттап отыратын рухани, ақ ылды қ ұ растырушы қ ашық тық ретінде тү сіндіріледі. Сө здік қ ұ растырудағ ы тілдің категорияландыратын танымдық функциясы атап кө рсетіледі (мысалы, Орион шоқ жұ лдызы материалды ө мір сү ретін объект ретінде емес, оймен қ абылдаудың нә тижесі ретінде кө рсетіледі). Тіл мен тілдің тілдік мазмұ нды ә лемінің айырмашылуғ ына басы назар аударылады.

Мазмұ нды бағ дарланғ ан грамматиканың тө рт сатылы қ ұ рылымы ұ сынылады: а) дыбысқ а немесе қ ұ рылымғ а (форма) бағ дарланғ ан грамматика; ә) мазмұ нғ а бағ дарланғ ан грамматика (лексиканы ө ріске лексиканы семантикалық келісіммен ұ йымдастыру); б) ә лемді тіл арқ ылы оймен игеру процесін зерделейтін функцияғ а бағ дарланғ ан грамматика; в) тіл қ ауымдастығ ының ө мірлік практикадағ ы іс-ә рекетінің нә тижесінде бағ дарланғ ан грамматика. Алғ ашқ ы екі саты статикалық, соң ғ ы екі саты динамикалық сипатта болады.

Европалық неогумболдтшылар (В. Порциг, Г. Ипсен, Й Трир) ұ ғ ымдық (семантикалық, лексикалық) ө рістер теориясы жасауғ а елеулі ү лес қ осты, бұ л лексикада жү йелік байланыстарды терең тү сінуге заманауи қ ұ рылымдық лексиколдогия (қ ұ рылымдық семантика да) жасақ тауғ а алғ ы шарт болды. 50-60-жылдары идеялары мектеп пен халық грамматикаларына енгізілді.

Бұ л тұ жырымдаманы сынаушылар тілдің коммуникативтік функциясына нұ ксан келтіре отырып, айтушының ө зінің ролін жете бағ аламай танымдық ролін асыра кө рсететін сә тін сынғ а алады. Неміс неогумбольдшылары бастапқ ы кезең нің ө зінде-ақ гумбольдтық жолды соссюрлық идеялармен (тілдік белгі, тіл жү йесі, тіл мен сө здің дихотомиясы ұ ғ ымдары) толық тыруғ а тырысты. 79-80-жылдары олар генеративтік лингвистикамен, ә сіресе, лингвистикалық прагматикамен тоғ ысатын тұ старын іздестірді.