Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






XIX ғасыр тіл білімі






 

Тілдердің бір-біріне жақ ын, ө зара туыстас болатындығ ы туралы пікір салыстырмалы-тарихи тіл білімінен, яғ ни XIX ғ асырдан кө п бұ рын белгілі болғ ан.

Тү ркі тілдерінің ө зара туыстас, бір негізден тарағ ан тіл екендігін тү ркі нә сілді Махмуд Қ ашқ ари XI ғ асырдың ө зінде айқ ындады. Ол тү ркі тілдерін қ ыпшақ, оғ ыз, тү ркі деп аталатын ү ш топқ а бө ліп зерттеді.

1538 жылы Француз гуманисі Гвилсльм Постеллустың " Тілдер туыстастығ ы туралы" деген ең бегі жарияланады. Автор осы ең бегінде тілдерді туыстық жақ ындық тарына қ арай жіктеуді алғ аш ұ сынады. Бұ дан кейін 1559 жылы Нидерландия ғ алымы Иозефус Скалигер " Еуропалық тар тілдері туралы пікір" деген ең бегінде бү кіл еуропалық тілдерді туыстық тарына карай 2 топқ а бө леді. Тілдер туыстастығ ы философтар назарын да аударады. Вильгельм Лейбниц тіл ғ ылымдарын ә лем тілдерін бір-біріне салыстыра зерттеуге ү ндейді. Ө зі тілдерді арамей, яфет тілдері деп екі топқ а бө леді де, яфет тілін скиф, кельт тілдері деп тағ ы екі топқ а бө леді. Скиф тобына фин, тү ркі, моң ғ ол, славян тілдерін, кельт тобына еуропалық тілдерді жатқ ызады.

ХҮ Ш ғ асырдың соң ы мен ХІХ ғ асырдың бас кезінен бастап ғ алымдар назарын ежелгі ү нді тілінде жазылғ ан ескерткіштер мен лингвистикалық зерттеулер аудара бастайды. Ү нді тілінде жазылғ ан " Санскрит тілінің грамматикасы" Еуропа тілдерінің салыстырмалы грамматикасын жазуғ а тү рткі жә не негіз болды. Санскрит тілінің грек, латын жә не еуропалық тілдерге ұ қ састығ ы ә р жерде, ә р ғ алымдар тарапынан жиі айтыла, жазыла бастайды. 1786 жылы ағ ылшын ғ алымы Уильям Джонстың " Азиялық зерттеулер" деген ең бегі жарияланады. Онда санскрит тілінің грек, латын тілдеріне ө те жақ ын екендігін кө рсете келіп, бұ л ү шеуінің тү пкі тө ркіні бір болуы керек, бұ л топқ а герман, кельт, иран тілдерін де қ осуғ а болатын сияқ ты. Асылы, осылардың бә рі ө зара туыстас болар деген тұ жырымғ а келеді. Осығ ан ұ қ сас жорамалды 1808 жылы шық қ ан " Ү нділердің тілі жә не даналығ ы" деген ең бегінде Ф.Шлегель де айтқ ан. Ол да Джонс сияқ ты санскрит тілі сө з тү бірлері жағ ынан ғ ана емес, тіпті грамматикалық қ ұ рылысы жағ ынан да грек, латын тілдеріне ө те ұ қ сас дегенді айтады, тілдерді бір-біріне салыстыра зерттеуді ұ сынады.

 

 

3.1 Салыстырмалы-тарихи тіл білімі. Еуропалық тіл білімі дамуының жаң а дә уірі тілді дамып, ө згеріп отыратын тарихи
қ ұ былыс деп танудан, тілдер ө зара туыстас, тө ркіндес болады
деп біліп, сол заң дылық тарды ашуғ а, зерттеуге салыстырмалы-
тарихи ә дісті қ олданудан басталады. Тіл туралы ғ ылым
тарихында ү лкен бетбұ рыс болғ ан бұ л жә йт XIX ғ асырдың
алғ ашқ ы он жылдығ ында орнығ а бастайды. Ә рине, жаң а ә дістің
қ алыптасуы - ежелгі заманнан басталатын лингвистикалық ой-
пікір дамуының заң ды, табиғ и нә тижесі. ХҮ Ш ғ асырдың соң ғ ы
жартысы мен XIX ғ асырдың алғ ашқ ы жылдарында тіл ғ ылымының даму қ арқ ыны, бағ ыты жаң а зерттеу ә дісінің қ ажеттігін айқ ын кө рсетті.

Ө ткен ғ асырдың бас кезінде ә р елде салыстырмалы-тарихи ә діс негізінде жазылғ ан бірнеше ең бек жарық кө рді. 1816 жылы неміс ғ алымы Франц Бопптың санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелу жү йесін грек, латын, парсы, герман тілдеріндегі етістіктердің жіктелу жү йесімен салыстыра зерттеген ең бегі шық ты. Онда аталғ ан тілдердің туыстастығ ы дә лелденді. Бопп бұ л тілдерден жинағ ан материалдарын иран, славян, балтық бойы халық тары, армян тілдері фактілерімен толық тыра келіп, 1833-1849 жылдар арасында " Ү нді-Еуропа тілдерінің салыстырма грамматикасын" жазды.

Ғ алымдардың айтуына қ арағ анда, Бопптың бұ л ең бегіне ү нді тіл білімінің ә сіресе Панини ең бегінің ә сері тиген. Панини сияқ ты Бопп та, негізгі зерттеу объектісі етіп морфологияны алады да, фонетиканы соғ ан тә уелді жағ дайда қ арайды, синтаксис саласы тіпті сө з болмайды.

Тіл білімі тарихында Бопп салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін салушы деп саналады. Ф.Бопп ең бектері салыстырмалы-тарихи тіл білімінің дамуына зор ық палын тигізді.

 

3.2 Франц Бопп (1791-1867) Майнц қ аласында туғ ан. Гимназияда оқ ып жү рген кезінде-ақ санскрит, парсы, араб, кө не еврей тілдерін оқ ып ү йренген. 1821 жылы Берлин университетіндегі шығ ыс ә дебиеті жә не жалпы тіл білімінің профессоры, 1829 жылдан академик. Оның ең басты ең бегі -" Санскрит, зенд, армян, грек, латын, литва, кө не славян, гот, неміс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы". Бұ л ең бек ү ш томнан тұ рады: 1833-1852 жылдары бірінші рет, 1856-1861 жылдарда жө нделіп екінші рет, 1868-1870 жылдары ү шінші рет басылды.

Салыстырмалы-тарихи ә дісті қ алыптастырушылардың екіншісі - Дания ғ алымы Расмус Раск. Ол ө зінің 1818 жылы басылып шық қ ан " Исланд тілінің шығ у тарихы" атты ең бегінде тілдер туыстастығ ын білдіретін негізгі белгілер не екендігін жан-жақ ты кө рсетеді. Ол - тілдердің сө здік жағ ынан бір-біріне ұ қ састығ ы тіл туыстастығ ының кепілі бола алмайды, бір тілден екінші тілге сө з ауыса береді, тіл туыстығ ының белгісі - олардың грамматикалық жағ ынан ұ қ сас болу, ө йткені грамматикалық формалар бір тілден екіншісі тілге ауыспайды деген қ орытынды шығ арды. Тілдер туыстастығ ының екінші бір кепілі - дыбыстар алмасуындағ ы заң дылық тар мен негізгі сө здік қ ордың ұ қ састығ ы дегенді баса айтады. Ө зінің осы тұ жырымына сү йене отырып, Раск кө птеген еуропалық тілдер фактілерін бір-біріне салыстыра зерттейді.

 

3.3 Расмус Кристиан Раск (1787-1832) Копенгаген университетінде оқ ығ ан. 1823 жылдан бастап осы университеттің профессоры. Ол 20-шақ ты тілді білген, испан, италян, француз, кө не ағ ылшын, швед, т.б. кө птеген тілдердің грамматикасын жазғ ан. Расктің тілдер фактілерін салыстырудан туғ ан ең кө рнекті ең бегі «Ежелгі солтү стік тілдері жә не неміс, исланд тілдерінің шығ уы туралы зерттеулер" деп аталады. Бұ л ең бегінде автор гот (герман) тілдерінің латын, грек тілдерімен туыстастығ ын дә лелдейді.

Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің тағ ы бір кө рнекті ө кілі - неміс ғ алымы Якоб Гримм. Бұ л ғ алымның тө рт томнан тұ ратын «Неміс грамматикасы» атты ең бегінің бірінші кітабы 1819 жылы басылады. Мұ нда автор неміс тілінің қ алыптасу, даму жолдарын, оның қ ұ рамындағ ы ә р тү рлі диалектілерді бір-біріне салыстыру, неміс тілін герман тіліне жататын басқ а тілдермен қ атар қ оя қ арау арқ ылы айқ ындайды.

Гримм ө зінің ең бектерінде тілдің, тілдік элементтердің даму тарихын зерттеуге баса кө ң іл бө леді. Ол тарихи салыстырудың баспалдақ ты, хронологиялық жолын енгізіп қ алыптастырады. Сө йтіп, тілдегі ө згеріс-қ ұ былыстардың қ ай-қ айсысы да оның бірте-бірте дамуының табиғ и нә тижесі екенін дә лелдейді.

Гримм тіл тарихының қ оғ ам тарихымен байланыстылығ ын, тілдің қ оғ ам тарихын зерттеуде орасан зор роль атқ аратынын баса айтты.

Ф.Бопп ең бектері сияқ ты Гримм ең бектері де салыстырмалы-тарихи тіл білімін зор беделге ие етіп, оның даму бағ ытына елеулі ық пал жасады. Ф.Энгельс Гриммді герман тілі салыстырмалы грамматикасының негізін салушы деп жоғ ары бағ алады.

 

3.4 Якоб Гримм (1785-1863) Ганау қ аласында туғ ан. Кассель қ аласындағ ы лицейде, кейін Марбург университетінің заң факультетінде оқ ығ ан. Бірақ ол филология мен ә дебиет маманы болды. Ол Геттинген, кейініректе Берлин университтетерінің профессоры болғ ан. Оның ең негізгі лингвистикалық ең бегі тө рт томнан тұ ратын " Неміс тілі грамматикасы". Мұ нда бү кіл герман тілдерін бір-біріне тарихи тұ рғ ыда салыстыра зерттейді. Бұ л ең бек салыстырмалы-тарихи тіл білімінің теориялық жағ ынан да, практикалық жағ ынан да ілгері дамуына зор ә серін тигізді.

Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін салушылардың жолын ұ станғ ан басқ а да ғ алымдар болды. Олар салыстырмалы-тарихи ә діспен ү нді-еуропа семьясына жататын тілдерді жекелеп те, топтап та зерттей отырып, олардың арасындағ ы бірлік пен ө згешеліктерін, бір-біріне жакындық дережелерін айқ ындады

Салыстырмалы-тарихи ә дісті қ алыптастырушылардың ерекше назар аударғ ан мә селесі - ү нді-еуропа семьясына жататын тілдердің шық қ ан тө ркінін, ол тө ркіннің қ андай сипатта болғ анын айқ ындау болды. Ол тө ркін тілді ата тіл-праязык деп атады да, одан тарағ ан тілдер тобын семья деп атады.

Дыбыс тілі жалпы адамзаттық қ ұ былыс болғ андық тан, онда бір-біріне ұ қ састық болмай қ оймайды. Оның себептері кө п. Ұ қ састық бір тілдің екінші біреуіне тигізген ә серінен, тілдік тұ лғ алардың, ә сіресе сө здердің бір тілден екіншісіне ауысуынан болуы мү мкін. Мысалы, орыс тілінде қ олданылатын колпак, алтын, баба, бак, бар, оба деген сө здер бірлі-жарым дыбыстық ө згешеліктер мен кө птеген тү ркі, солардың ішінде қ азақ тілінде де кездеседі. Бірақ соң ғ ыларда басқ а мағ ынада жұ мсалады. Жоғ арыда айтылғ ан кездейсоқ ұ қ састық дейтіндеріміз - осылар. Мұ ндай тіларалық омонимдер олардың туыстастығ ының кө рсеткіші бола алмайды. Сондай-ақ, қ азақ тіліне орыс тілінен жә не орыс тілі арқ ылы басқ а тілдерден ауысқ ан: база, телефон, радио, демократия, студент, кафедра тә різді сө здер бар. Бұ лар -қ азір бір-бірімен ешқ андай туыстық жақ ындық тары жоқ кө птеген тілдерде кездесетін ортақ сө здер. Жоғ арыда айтылғ ан тілдер қ арым-қ атынасы арқ ылы пайда болатын ұ қ састық, бірлік дейтіндер, міне, осылар. Бұ лар да тілдер туыстастығ ына кепіл бола алмайды. Тілдер туыстастығ ының, тө ркіндестігінің негізгі кепілі - сө з туғ ызушы, сө з ө згертуші формалардың бірлігі, ұ қ састығ ы жә не негізгі сө здік қ ор мен дыбыс заң дарындағ ы жақ ындық. Сондық тан тілдер туыстастығ ын ай-қ ындау ү шін кездейсоқ ұ қ састық ты алмай, тілдердің фонологиялық, морфологиялық, синтаксистік жү йелеріндегі ұ қ астық тарды салыстырғ ан жө н. Тілдер туыстастығ ын тек осылардағ ы бірлік пен тө ркіндестік қ ана аша алады. Бірақ туыстас тілдер фактілерін салыстырғ анда олардың бір-бірінен ешқ андай жақ ындығ ы, бірлігі жоқ фактілерін немесе бір-біріне ешқ андай ө згешелігі жоқ фактілерін салыстыруғ а болмайды. Мысалы, қ азақ тіліндегі сө йлем, ү тір, нү кте деген сө здердің - мағ ынасы ұ йғ ыр тілінде жү млә, пә ш, чекит деген сө здермен беріледі. Ал енді, қ азақ тіліндегі пай, ат, зиян, қ ызыл, қ ызғ ылт, қ ымыз, ақ деген сө здер башқ ұ рт тілінде де дә л осы қ азақ тіліндегідей дыбыстық қ ұ рылымда айтылады.

Салыстыру ү шін алынатын материалдар, фактілер тарихи жағ ынан салыстырып отырғ ан тілдерге ортақ, о баста бір негізден тарағ анмен, кейін ө згерістерге ұ шырап, бө лектенген болуы керек. Мысалы, қ азақ тілінде: тас, тұ з, бағ а, болат, балта, мү йіз, табан, жақ сы, жат деген сө здердің, ойрот тілінде: таш, тұ з, бағ а, болат, балта, мү йіз, табан, жат болып айтылуын немесе қ азақ тілінде қ осымша д, т дыбыстарынан басталып қ осылатын: біздер, тілектестік, мендік, атты дегендердің қ арақ алпақ тілінде; біздер, тілеклестік, менлік, атлы болып, л дыбысымен ауысатындығ ын алуғ а болады. Салыстыру арқ ылы бұ л фактілердің бастапқ ы тү рін де, қ ай тілде қ алай жә не неліктен ө згеріске ұ шырағ андығ ын да табуғ а болады.

 

3.5 Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің кемшілітері: Салыстырмалы-тарихи ә діс тіл туралы ғ ылымды қ алыптастырып, дамытуда зор роль атқ арды, лингвистикалық жаң а дә уірдің басы болды. Бірақ соғ ан қ арамастан ғ ылымның кейінгі замандардағ ы дамуы бұ л ә дістің бірсыпыра осал жақ тарының да барлығ ын айқ ындап берді. Біріншіден, ең алдымен, салыстырмалы-тарихи ә дісті қ олданушылар тілдің ө ткенін зерттеуге, болғ ан-болмағ аны беймә лім, жорамалдан туғ ан ата тіл (праязык) дегенді табуғ а баса назар аударды. Сө йтіп, тілдің қ азіргі кү йін, оның жү йелік, қ ұ рылымдық сипаттарын айқ ындауғ а жете мә н бермеді. Екіншіден, бұ л ә діс тілдің лексикасын, семантикасы мен синтаксисін зерттеуде айтарлық тай жеміс бере алмады. Ү шіншіден, туыстас тілдердің бір-біріне жақ ын, ұ қ сас келмейтін фактілері ескерусіз қ алды. Анық талып, тү пкі тө ркіні табылды деген тілдік элементтердің кө пшілігінің қ ай тарихи кезең ге жататынын жә не қ ай тілде солай болғ анын тап басып айту мү мкін болмады. Тө ртіншіден, бұ л ә діс бірнеше тілдер фактілеріне сү йеніп қ ана қ орытынды жасады, тілдердің басым кө пшілігі, ә сіресе туыстығ ы белгісіз тілдер зерттеуден шет қ алды. Бесіншіден, туыстас тілдер фактілерін салыстыруда ол фактілердің хронологиялық жақ тарына жете мә н берілмеді, кө п жағ дайда ө зара жалғ аспайтын, бір-бірінен алшақ жатқ ан дә уірлер фактілері салыстырылды. Алтыншыдан, тілдік фактілерді салыстырғ анда сол тілдердің иесі болып табылатын қ ауым тарихына жеткілікті мә н берілмеді. Тіл тарихы қ оғ ам тарихына, материалдық мә дениет тарихына жеткілікті шамада ұ штастырылмады. Ең ақ ырында, салыстырмалы-тарихи ә діс тіл біліміндегі бірден-бір ә діс деп есептеліп, оның аты ғ ылым атына (салыстырмалы-тарихи тіл білімі) айналды. Бұ л ол кө тере алмайтын жү к еді. Бірақ салыстырмалы-тарихи тіл білімі мен оның зерттеу ә дісі - салыстырмалы-тарихи ә діс тепе-тең емес. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі - туыстас тілдерді зерттейтін, туыстық жақ ындық тарына қ арай оларды тү рлі семьяғ а, топқ а жіктейтін, олардың тарихын, тарағ ан аймақ тарын айқ ындайтын ғ ылым. Бұ л ғ ылым мен ол қ олданатын ә дістің проблемалары бір емес. Алдың ғ ының ө рісі ә діске қ арағ анда ә лдеқ айда кең.

Тіл білімінің дамуына байланысты туғ ан жаң а талаптарғ а сай келмейтін осындай оқ улық тар зерттеудің жаң а амал-тә сілдеріне кө шуге мә жбү р етті. Бірақ бұ дан салыстырмалы-тарихи ә діс қ олданудан біржола шығ ып қ алғ ан, қ ажетсіз тә сіл екен деп ойлауғ а болмайды. Ол - тіл білімінің даму тарихында елеулі роль атқ арғ ан, орынды пайдалана білсе, ә лі де берері кө п, қ азір де зерттеудің басты бір тә сілі ретінде қ олданылып жү рген ә діс.

 

3.6 Тіл философиясы. Тіл философиясы тіл білімінен кө п бұ рын пайда болғ ан. Тіл ғ ылымы дү ниеге келген кү нінен бастап философиямен тығ ыз байланыста келеді. Ол туралы алдың ғ ы тарауларда айтылды.

Дү ниеге келу тарихының кө нелігіне қ арамастан, тіл философиясы осы атауғ а XIX ғ асырда ғ ана ие болды. XIX ғ асырда Еуропа халық тарының салыстырмалы-тарихи грамматикаларын жазумен қ атар тіл философиясының ғ ылым саласы ретінде қ алыптасуына, дамуына, ө зіндік объектісінің айқ ындалуына кө п кө ң іл бө лінді. Бұ л дә уірдегі тіл философиясының алғ а қ ойғ ан мақ саты - тілдің табиғ аты мен мә нін, оның қ оғ ам ө мірінде алатын орны мен қ ызметін, ойлаумен, адамдардың рухани ө мірімен байланысын айқ ындау болды. Бұ л мә селемен сол дә уірдің кө рнекті ойшылдары - Гердер, Шлегель, Гумбольдт, Шлейхер, Штейнталь, Вундт сияқ ты ғ алымдар айналысты. Бұ лардың ішінде ө з дә уірі ү шін де, кейінгі заман ү шін де ең беделдісі Вильгельм Гумбольдт /1767-1835/ болды. Тіл ғ ылымы тарихында оны салыстырмалы-тарихи тіл білімінің философиялық негізін қ алаушы деп санайды. Гумбольдт салыстырмалы-тарихи ә дістің тіл зерттеу ә дісі болып қ алыптасуында ү лкен роль атқ арды. Осы ә дістің принциптері, мә селелері шең берінен тысқ ары да кө птеген проблемаларды кө теріп, теориялық тұ жырымдар жасады. Тілдің табиғ аты, мә ні, қ ұ рылымы, тіл мен мә дениет, тіл мен материалдық дү ние, тіл мен ойлау, тіл мен қ оғ ам, тіл тарихы, тіл білімінің салалары, т.б. Гумбольдт зерттеген проблемалар қ атарына жатады. Оның бұ л салалардағ ы тұ жырымдары толық та, айқ ын баяндайтын ең -бектері - " Адамзат тілі қ ұ рылысының ә р алуандығ ы туралы" /1827/, " Ява аралығ ындағ ы Кави тілі туралы" /1836/ деп аталатын туындылары.

Гумбольдт бірінші болып, тілдің ішкі қ ұ рылымын, оның халық тардың рухани ө мірімен, ой-санасымен, мә дениетімен, тарихымен байланыс дә режесін жан-жақ ты талдады, ө зіндік лингвистикалық, философиялық біртұ тас сындарлы жү йе қ ұ рды.

Гумбольдт тіл білімінің ө зіндік философиялық қ оры – тіл философиясы. Тіл философиясының негізгі принциптері - тілді адамдар ә рекеті деп тану, оны халық тың ұ лттық санасы де есептеу. Гумбольдтың ойынша, тіл - ә рекет, ол рухтың жемісі, рухтың ә рекеті. Тіл ү здіксіз даму ү стінде, даму - тілдің ө мір сү руінің формасы. Тіл - ойлау ә рекетінің шығ армашылық синтезі, бірақ сонымен бірге ол - актив форма, ойлау ә рекетінің қ ұ ралы. Тіл мен ойлаудың бірлігі - ажырамас бірлік. " Халық тілі – оның рухы, халық рухы - оның тілі". Тіл жеке адамдардың сө йлеуі арқ ылы кө рінеді, бірақ ол - жеке адамның табысы емес, халық тың табысы, жалпыхалық тық туынды. Гумбольдт тілдерді типологиялық белгілеріне қ арай жіктеу мә селесімен де айналысты.

Сонымен, XIX ғ асырдың алғ ашқ ы жартысы - компаративистиканың /лат. салыстыру/ ө з алдына дербес ғ ылым болып қ алыптасып, ө зінің зерттеу тә сілі мен ә дістемесін жетілдірген, объектісін айқ ындай тү скен кезең болды. Бұ л кезең де тіл ғ ылымының жалпы тілдік мә селесі ретінде тіл философиясы, жеке тілдер жө ніндегі тарауы, салыстырмалы грамматика салалары қ алыптасып, дами тү сті. Тілдік материалдар жинау, тіл білімін теориялық жақ тан дамыту да қ ызу жү ріп жатты. Бә рінен де гө рі кең ірек етек алғ ан мә селе - ү нді-еуропа тілдерін бір-біріне салыстыра зерттеу, олардың шық қ ан тө ркін, ата тілді айқ ындау болды. Тілді, тілдік элементтерді тарихи тұ рғ ыдан зерттеу ғ ана ғ ылыми деп жарияланды.

 

3.7 Типологиялық зерттеу. Салыстырмалы-тарихи зерттеу - ө зара туыстас, тө ркіндес тілдер семьясын жеке-жеке зерттегені болмаса, ә р семьяғ а жататын тілдерді бір-бірінесалыстыра жинақ тап қ арау, сө йтіп, дү ние жү зіндегі тілдердің барлығ ына немесе кө пшілігіне ортақ типтік сипаттарды ашу ісінде дә рменсіз болды. Ал жалпы тіл білімі тек тілдер туыстастығ ын айқ ындауды ғ ана кө здемейді, ол дү ниежү зіндегі тілдердің жалпы адамзаттық сипаттарын, типтес белгілерін ашып, тіл атаулының барлығ ын да қ амти алатын типологиялық классификация жасауды да қ ажет етеді. Осы мақ сатты іске асыру ү шін салыстырмалы-тарихи зерттеумен замандас салыстырудың екінші тү рі, типологиялық салыстыру дү ниеге келді. Тіл білімінде зерттеудің бұ л тү рі салыстырмалы ә діс, типологиялық ә діс, кейде типологиялық тіл білімі деп те аталады.

Типологиялық зерттеудің кең ірек етек алып, зерттеудің бір ә дісі ретінде қ алыптасуы XIX ғ асырдың бас кезі болғ анымен, ХҮ І-ХҮ ІІ ғ асырларда басталғ ан кө п тілді салыстырмалы сө здіктер жасау, рационалды грамматикалар жасау, - осы ә дістің алғ ашқ ы нә тижелері. Екеуінде де тіл фактілерін салыстыру болғ анымен, типологиялық зерттеу - салыстырмалы-тарихи зерттеуден ө згеше. Бұ лардың объектісінде де, кө здейтін тү пкі мақ сатында да ө згешелік кездеседі. Типологиялық зерттеуде туыстас тілдер ғ ана емес, бір-бірімен ешқ андай туыстық жа қ ындығ ы жоқ тілдер фактілері де салыстырылады. Екіншіден, салыстырмалы-тарихи ә дістегідей тілдік жү йедегі жеке элементтер емес, жү йе қ ұ рылымы салыстырылады. Ү шіншіден, мұ нда тілдік тұ лғ алардың материалдық туыстығ ын ашу кө зделмейді, салғ астырылып отырғ ан тілдердің ортақ белгілерін, типтік сипаттарын айқ ындау, сө йтіп тілдерді типологиялық белгілеріне қ арай жіктеу кө зделеді. Типологиялық зерттеудің алғ а қ оятын мақ саты - барлық тілдерге немесе тілдердің кө пшілігіне ортақ ә мбебап, типтік белгілерді ашу. Бұ л зерттеудің типологиялық деп аталуы да осыдан.

Ғ ылымда типологиялық зерттеуді сипаттама зерттеудің жалғ асы, соның екінші басқ ышы деген пікір бар. Бұ л орынды да, ө йткені типологиялық салыстыру ү шін, алдымен, дү ние жү зіндегі тілдердің ә рқ айсысының қ ұ рылымдық сипаттары жеке-жеке зерттелген болуы керек. Типология сол айқ ындалғ ан қ ұ рылымдық сипаттарды ө зара салыстыра қ арау арқ ылы тілдерде болатын ортақ қ асиеттерді, типологиялық белгілерді айқ ындайды.

Типологиялық зерттеу - мә ні, функциясы жағ ынан тілдердің барлығ ына немесе кө пшілігіне ортақ, жалпылық сипаты бар объектілер салыстырылады. Мұ ндай объект тілдің фонология саласында да, семантикалық, грамматикалық салаларында да болады. Типология тілдердің осы аталғ ан жү йелердегі жалпылық мә ні бар объектілерді бір-біріне салыстыра қ арау арқ ылы олардың арасындағ ы ұ қ састық тар мен ө згешеліктерді ашады. Мысалы, фонология саласында дыбыстардың дауысты, дауыссыз, шұ ғ ыл, ызың болып бө лінуі, болмаса морфемалардың лексикалық, грамматикалық болып бө лінуі, т.с.с. тілдердің барлығ ына немесе басым кө пшілігіне тә н типтік белгілер. Типологиялық зерттеуде осылар сияқ ты ә мбебап тұ лғ алар салыстырылады.

Типологиялық ә дістің тіл білімінде қ олданыла бастағ анына біраз уақ ыт болғ анымен, ол туралы ә р елдің кө рнекті тіл ғ алымдарының кө пшілігі пікір айтқ андарымен, бұ л меселе кү ні бү гінге дейін бір ізді шешімін тапқ ан жоқ.

Дү ние жү зіндегі тілдердің типологиялық белгілерін айқ ындап, тілдерді сол белгілеріне қ арай жіктеуді алғ аш ұ сынғ ан неміс романтиктерінің кө семі Фридрих Шлегель. Ол 1809 жылы жарық кө рген «Тіл жә не ү нділердің даналығ ы» дейтін ең бегінде сө з тұ лғ асын тү рлендіретін қ осымшалардың бар-жоқ тығ ына, сө здердің тұ лғ алық қ ұ былысқ а тү судегі сипатына қ арай тілдерді флективті, агглютинативті деп екі топқ а бө леді. Мұ нда кө рсетілген типологиялық шағ ын белгілер дү ние жү зіндегі тілдерді қ амти алмайды. Осыны байқ ағ ан Шлегельдің туысы Август Шлегель 1818 жылы шық қ ан " Провансаль тілі туралы" атты зерттеуінде алдың ғ ы екеуі ү стіне аморфты тіл дегенді қ осады. Аморф - формасыз деген мағ ынаны білдіреді. Бірақ формасыз тіл болмайды, тек оның кө ріну жолдары ә р тілде ә р басқ а болады. Сондық тан бұ л жіктеу де толық емес. Ағ айынды Шлегельдердің біраз кемшіліктерін ашып, типологиялық зерттеуді едә уір дамыта тү скен ғ алым - В.Гумбольдт. Ол тілдерді типологиялық белгілеріне қ арай жіктеуге екі тү рлі белгіні негіз етуді ұ сынады: оның бірі - тілдік тұ лғ алар қ арым-қ атынасы, екіншісі - сө йлем қ ұ рау тә сілдері. Осы белгілерге сү йене отырып, Гумбольдт дү ние жү зіндегі тілдерді тө рт топқ а бө лді, жоғ арыда аталғ ан ү ш белгінің ү стіне инкорпорациялы тіл дегенді қ осып, оғ ан Америка индеецтері мен палеоазиат тілдерін жатқ ызады.

Кө рсетілген типологиялық белгілер, сол белгілер негізінде тілдерді жіктеу приициптері кейінгі замандардағ ы А.Шлейхер, Э.Сепир, И.Мещанинов, Т.Милевский, т.б. ғ алымдар зерттеулерінде толығ а, жетіле тү сті.

Қ азір типологиялық белгілердің негізгілері ретінде сө з қ ұ рылымын, сө здердің тұ лғ алық тү рленісін, сө з туғ ызатын, сө з тү рлендіретін формаларды, синтаксистік қ атынастарды алады. Сө з қ ұ рылымы морфологияның негізгі объектілерінің бірі болғ андық тан, ғ ылымда типологиялық жіктеу - морфологиялық деп те аталады. Морфологиялық белгілерге ерекше мә н берілетін себебі ол тілдік ұ сақ жү йелер ішіндегі ең тұ рақ тысы, екіншіден, морфологиялық тип тілдерде онша кө п емес жә не оғ ан тә н тұ лғ алар айқ ын да тұ рақ ты, сондық тан оларды жү йелеу оң ай. Осы аталғ ан белгілерге қ арай тілдерді тү бір тіл, жалғ амалы /агглютинативті/, қ опармалы /флективті/, поли-синтетикалық тілдер деп бө лу - қ азіргі заман тіл білімінде кө п тарағ ан принцип.

Типологиялық ә діс тек тілдерді жіктеуге ғ ана қ олданылмайды, сонымен бірге, салыстырмалы сө здіктер жасауда да, шет тілді оқ ытуда да кең қ олданылады.

XIX ғ асыр тіл біліміндегі ағ ымдар. Тіл білімі ө зінің бү гінгі кө терілген сатысына ішкі қ айшылық тарсыз, талас-тартыссыз бірден жеткен жоқ. Оның даму тарихында ә р тү рлі ағ ымдар, пікір таластары болып отырды жә не қ азір де бар. Ондай ағ ымдардың тууына тү рткі болғ ан себептердің бірі - тілдің ө зіндік табиғ аты мен мә нін ашу мә селесі. Кейбір ғ алымдар тілдің қ оғ амдық мә нін дұ рыс тү сініп, оны қ оғ амдық қ ұ былыстар қ атарына жатқ ызса, енді бір топ зерттеушілер тілді табиғ ат қ ұ былысы деп тү сініп, оны зерттейтін ғ ылымды табиғ аттану ғ ылымдары тобына қ осты, тілді таза психикалық қ ұ былыс деп санап, тіл білімін психология ғ ылымына тә уелді етпекші болғ андар да болды. Осындай кө зқ арастағ ылар ө ткен ғ асырдың екінші жартысынан бастап ө з алдарына лингвистикалық мектептер болып қ алыптасты. Олардың қ атарына натуралистік, психологиялық, жас грамматикалық деп аталатын лингвистикалық мектептер жатады.

Натуралистік немесе биологиялык кө зқ арас. Натурализм латынның натура (жаратылыс) деген сө зінен шық қ ан. Натурализм жеке ағ ым ретінде кө ркем ә дебиетте, ө нерде, ғ ылымда XIX ғ асырдың екінші- жартысында Дарвин ілімінің ә серінен пайда болды.

Ғ ылымда натуралистер деп аталатындар - қ оғ амдық қ ұ былыстарды зерттеуде жаратылыс заң дарын басшылық қ а алып, мә селені соғ ан негіздеп шешуге ұ мтылушылар.

Тіл біліміндегі натурализм кө рнекті неміс ғ алымы, Россия Ғ ылым академиясының корреспондент-мү шесі Август Шлейхер /1821-1869/ есімімен байланысты. А.Шлейхер - салыстырмалы-тарихи тіл біліміне тіл философиясын қ алыптастырушылардың, тіл фактілерін салыстыруда дыбыс қ ұ былыстарының заң дылық тарын қ атал сақ тауды талап етушілердің, ү нді-еуропалық ата тілді мү сіндеушілердің, тілдердің типологиялык ұ қ састығ ы мен генеологиялық бірліктерін жан-жақ ты талдаушылардың ең кө рнектілерінің бірі.Ол славян, балтық, неміс тілдерінің салыстырмалы грамматикаларын жазудағ ы зерттеулері арқ ылы тіл білімін теориялық жағ ынан дамытты, оның бағ ыт-бағ дарына едә уір ық пал жасады. Салыстырмалы-тарихи ә дісті жетілдіре, оның объектісін айқ ындай тү сумен бірге А.Шлейхер XIX ғ асырда туғ ан тіл философиясының да кө рнекті ө кілі болды. Кө птеген пайдалы істермен қ атар ол тіл біліміне бірсыпыра концепциялар да енгізді. Оның сондай теріс кө зқ арастарының бірі - тіл білімінде натуралистік кө зқ арасты қ алыптастырды.

Оның натуралистік кө зқ арасы " Лингвистикалық салыстырмалы зерттеу", " Неміс тілі", “Дарвин теориясы жә не тіл білімі" дейтін ең бектерінен толық кө рінеді.

Бұ л ең бектерінде А.Шлейхер тілді табиғ и организм, тіл де табиғ и организмдер сияқ ты басқ аларғ а тә уелсіз, ө з бетінше ө мір сү реді, туады, ө седі, қ артаяды, жаратылыс заң ына бағ ынады, сондық тан тілді зерттегенде, жаратылыс заң дарын басшылық қ а алу керек, тіл білімі жаратылыстану ғ ылымдары тобына жатады, соның бір саласы дейді. Тіл табиғ аты жө ніндегі бұ л тұ жырым, ә рине, қ ате. Ө йткені тіл қ оғ амдық қ ұ былыстар қ атарына жатады да, оны зерттейтін тіл білімі қ оғ амдық ғ алымдар тобына қ осылады.

Философиялық екінші тұ жырымы - тілдің мә ніне байланысты. Оның пікірінше, тілдің негізгі функциясы - ойды қ алыптастырып, жарық қ а шығ ару. Тіл дегеніміз - дыбысты ойлау дейді. Тілдің ойды қ алыптастыратын қ ұ рал екені даусыз, бірақ ол тілдің негізгі жә не бірден-бір қ ызметі емес, оның негізгі қ ызметі - коммуникативтік. Бұ л жө нінде ол ештеме айтпайды.

А.Шлейхер кө терген тағ ы бірмә селе - тілдегі болатын ө згеріс-қ ұ былыстарғ а, тіл тарихына байланысты. Ол тілдегі ө згеріс адам еркіне тә уелсіз, ө зіндік заң ы бойынша іске асады, сондық тан ол биологиялық организмдер тобына жатуы керек, ө йткені биологиялық организмдер де басқ аларғ а тә уелсіз ө з заң ы бойынша ө згереді, сө йтіп, екеуі де ө згерудің бірғ ана заң ына бағ ынатындық тан, екеуіндегі ө згерістің сипаты да бірдей, яғ ни тілдегі ө згеріс, қ оғ амдағ ы ө згерістер сияқ ты, тілдің дамуымен тарихын кө рсетпейді, биологиялық организмдегі сияқ ты тек ө су, қ артаю ғ ана болады дейді. Тілдік ө згерістерді А.Шлейхер тарихқ а дейінгі, тарихтан кейінгі деп екі жікке бө леді де, тілдің тарихқ а дейінгі ө згерісі оның дамуы, тарихи болады да, тарих басталғ аннан кейінгі ө згерісі оның дамуы емес, тек ө суі ғ ана дейді.

А.Шлейхер тілдерді типологиялық белгілеріне қ арай жіктеу мә селесімен де айналысқ ан. Ол дү ние жү зіндегі тілдерді тү бір тіл, жалғ амалы тіл, қ опармалы тіл деп ү ш тү рге бө леді. Шлейхердің пікірінше, тілдер типінің бұ л ү ш тү рі, оның дамуының ү ш тү рлі басқ ышы: ең жоғ арғ ы сатыда қ опармалы тіл, ең тө менгі сатыда тү бір тіл тұ р, бұ л ү ш тү рлі сатының ү шеуі де тіл дамуының тарихқ а дейінгі дә уірінің жемісі дейді. Бұ л пікірлер, ә рине, қ ате.

А.Шлейхер ү нді-еуропа тілдері тарағ ан ата тілді мү сіндеу мә селесімен де айналысты. Оның бұ л саладағ ы теориялық тұ жырымы ғ ылым тарихында " Тілдің тегі" /родословное древо/ деп аталады. Бұ л теория бойынша баста бір тіл болғ ан да, содан келе-келе ә р тү рлі тілдер бө лінген. Тіл зерттеушілер арасында бұ л теорияны қ олдаушылар да, қ арсылар да бар.

А.Шлейхер тіл білімі мен филология арасындағ ы қ арым-қ атынасты да сө з етті. Оның пікірінше, тіл ғ ылымы жаратылыстану ғ ылымдары қ ұ рамына енетіндіктен, ол тарихи ғ ылым емес, ал филология - тарихи ғ ылым. Ө йткені филология жазбалар тілін зерттейді. Жазбалар тілі дейтініміз - тарих, онда халық тың рухани ө мірінің тарихы бар. Сондық тан филология тек тілді ғ ана емес, халық тың рухани ө мірінің тарихын зерттейді.

А.Шлейхердің тіл табиғ атына, мә ніне, тарихына байланысты айтқ ан пікірлерінің қ ате бағ ытта болғ анына қ арамастан, оның концепцияларында ойлы, тартымды жү йелілік бар. Сол себепті кө пшілік назарын аударды, қ олдаушылар да, қ арсылар да мол болды. Шлейхердің талантты жазылғ ан фонетикалық, грамматикалық ең бектері де мол. Ғ ылымда А.Шлейхер ең бектерімен компаративистиканың I дә уірі аяқ талды деп есептейді.

Психологиялық кө зқ арас. Натуралистерге қ арсы кү рес ү стінде дү ниеге келген бағ ыт-психологиялық ағ ым деп аталады. Тіл біліміндегі психологизм XIX ғ асырдың орта кездерінен бастап қ алыптаса бастады. XIX ғ асырдың екінші жартысындағ ы кө рнекті тіл ғ ылымдарының кө бі осы бағ ытты жақ тады. Тіл психологиясының объектісі - адамдардың сө йлеу ә рекетінде болатын психикалық ү рдістер. Тіл психологиясын қ алыптастырушылардың ең бастылары қ атарына Берлин университетінің профессоры Гейман Штейнтальды /1823-1899/ жатқ ызуғ а болады. Кейініректе Штейнтальдың кө зқ арасын Харьков университетінің профессоры Александр Потебня /1835-1891/, неміс ғ алымдары Вильгельм Макс Вундт /1832-1920/, Герман, Пауль, тағ ы басқ алар қ олдады. Тілдік қ ұ былыстарды психологиялық тұ рғ ыдан сө з ету - XIX ғ асырдағ ы лингвистердің кө пшілігінде болды жә не бұ л бағ ыт тілдік философия ретінде ә р тү рлі кө зқ арастағ ы ғ алымдардың, мектептердің басын біріктірді.

Лингвистикалық психологизм ө з ішінде қ айшылық тары, алалық тары жоқ, біртұ тас кө зқ арас емес. Бұ лардың басын біріктіретін, ортақ концепция бар: Ол - тіл мә селелерін шешуде психологиялық қ ағ идаларды басшылық қ а алу. Тіл психологиялық бақ ылаудың объектісі тіл біліміндегі логикалық кө зқ арастарды сынау, тілдік категориялар мен логикалық категориялар арасында қ айшылық тар кө п, сондық тан тіл мә селелерін зерттеуде логика заң ына сү йенуге болмайды деу. Психологиялық бағ ыттағ ылар ө з ішінен индивидуалистік психологизм, ә леуметтік психологизм деп аталатын екі бағ ытқ а жіктеледі.

Индивидуалистік психологизмның ең кө рнекті ө кілі Герман Пауль. Бұ лар тіл біліміндегі натуралистік жә не логикалық бағ ыттарғ а қ арсы кү ресе отырып, тілдік қ ұ былыстардың барлығ ын жеке адамдардың сө йлеу жә не психикалық ерекшеліктеріне, олардың ой-санасындағ ы ө згеріс-қ ұ былыстарына тә уелді етеді. Жалпы халық тілі, біртұ тас ұ лт тілі деген - жалғ ан сө з. Тіл жеке индивидумдікі. Сондық тан тіл білімінің міндеті - индивидумның тілін зерттеу. Индивидумның тілін, психикалық қ ұ былысын зерттеу арқ ылы тұ тас халық тың, ұ лттың рухани ө мірінің заң дылығ ын ашуғ а болады деп қ арайды.

Индивидуалистік психологизм тілдің қ оғ амдық мә нін жоқ қ а шығ арады. Тіл білімін қ оғ амдық ғ ылымдар тобынан бө ліп алып, оның дербестігін жояды, оны психологияғ а тә уелді, соның бір саласы деп санайды.

Ал ә леуметтік психологизм ө кілдері индивидуалистердің " ақ иқ ат бар нә рсе - индивидумдар тілі ғ ана" дейтін қ ағ идаларына қ арсы, олар тіл ә леуметтік, оны туғ ызушы да, қ олданушы да жалпы халық, қ оғ ам дегенді айтады.

Ә леуметтік психологизм теориясын негіздеуші, оның ең кө рнекті ө кілі Г.Штейнталь. Оның тіл мә селелерін психологияның заң -ережелеріне негіздеп шешетін концепциялары грамматика, логика, психология жә не бұ лардың принциптері мен ө зара қ арым-қ атынастары" (1855), " Психология мен тіл біліміне кіріспе" (1881), “Тілдің шығ уы" (1851) деп аталатын т.б. ең бектерінде баяндалғ ан.

Барлық психологистер сияқ ты бұ лар да тілді психологиялық бақ ылаудың объектісі деп санайды. Индивидуалдық психология халық тық психологияғ а негіз болады. Халық тық психология - халық рухы жө ніндегі ілім. Халық рухы - адамдардың рухани ә рекетінің қ айнар кө зі. Халық рухы, ең алдымен, тілінен, одан кейін ә дет-ғ ұ рпынан, дә стү рінен, жалпы ә рекетінен кө рінеді. Осылардың бә рі, соның ішінде тіл де, халық рухының жемісі, халық тық психологияның кө рінісі.

Психологизм ө кілдері сө йлеу психологиясы, оның сө йлеу ә рекетімен байланысы, сө йлеу ә рекетінің іске асу жолдары деген мә селелерге ерекше мә н береді. Психологизм кө п жағ дайда лингвистикалық талдау орнына психологиялық талдауды қ олданады, сө йтіп, тіл білімін ө зінің негізгі функциясынан айырады. Психологизм - тілдік категориялардың барлығ ы да тек тілдік материалдар арқ ылы кө рінетін, соны жамылғ ан психологиялық категориялар деп санайды.

Тіл біліміндегі психологиялық бағ ыт ү стіміздегі ғ асырдың 50-ыншы жылдарынан бастап психологиялық лингвистика /психолингвистика/ деген атпен тіл білімінің дербес саласы ретінде қ алыптасты. Ол - психология мен тіл білімінің аралығ ында, екеуінің тү йісуінен туғ ан жаң а бағ ыт. Бұ л бағ ыт алғ аш Америка тіл білімінде қ алыптасты да, кө п ұ замай басқ а елдерге тарады.

Қ азірде психолингвистика - сө йлеу ә рекеттерінің заң дылық тарын зерттейтін ғ ылым деп саналады. Мұ ны сө йлеу ә рекеттерінің теориясы туралы ғ алым деп те атайды. Кейбір зерттеулерде психолингвистиканың негізі - ақ парат теориясы дегенді де айтады. Олай дейтіні психолингвистика сө йлеу ә рекетінде болатын хабар беру, хабарды қ абыддау ү рдістерінің қ алай іске асатындығ ын зерттейді. Бұ л - оның негізгі объектісі. Психолингвистика - ө з объектісін, міндеті мен мақ сатын жан-жақ ты жә не дә л айқ ындай қ оймағ ан жас ғ ылым.

Жас грамматикалық бағ ыт. Жас грамматикалық бағ ыт (младограмматизм) XIX ғ асырдың 70-жылдарынан бастап қ алыптасты. Алғ аш Германияда туғ анымен, кө п ұ замай оғ ан тілектес, пікірлестер ә р елден табылып, ө те тез ө ркен жайды. Францияда М.Бреаль, Швейцарияда Ф. де Соссюр, Америкада Уитни, Италияда Г.И. Асколи, Россияда Ф.Ф. Фортунатов бастағ ан Мә скеу лингвистикалық мектебі мен Бодуэн де Куртенэ бастағ ан Қ азан лингвистикалық мектептері болды.

Бұ л ағ ым ө кілдері салыстырмалы-тарихи тіл білімінің ө здеріне дейінгі ө кілдерін " бұ лар - жорамалғ а толы қ апырық шеберханада ү нді-еуропалық ата тілді мү сіндеушілер" деп кекетіп, тіл ғ алымдарын сол " сасық шеберхананы" тастап, жаң а жол табуғ а шақ ырғ ан болатын. Олардың осы қ ызбалық тарына, албырттық тарына қ арап, неміс лингвисі Ф.Царнке оларды " жас грамматистер" деп ажуалағ ан еді. Осы ажуа ат бірте-бірте лингвистикалық мектептің аты болып қ алыптасты.

Жас грамматистік кө зқ арасты қ алыптастырушылар Бругман, Остгоф, Дельбрюк, Пауль, т.б. Лейпциг университетінің тіл ғ алымдары болғ андық тан, кейін ол Лейпциг лингвистикалық мектебі деп те аталды.

Жас грамматистер мектебі ө з зерттеулеріне екі тү рлі принципті негіз етті. Оның бірі - тарихи принцип те, екіншісі - психологизм принципі. Осы себептен де жас грамматикалық бағ ытты кейде психологиялық салыстырмалы-тарихи тіл білімі деп те атайды.

Бұ лардың бағ ыт-принциптерін баяндайтын ең бектер кө п. Олардың ішіндегі ең негізгілері деп Г.Остгоф пен К.Бругманның " Ү нді-Еуропа тілдерінің морфологиялық зерттеулері" (1878) дейтін кітапқ а жазғ ан алғ ы сө зін, Г.Паульдің " Тіл тарихының принциптері" (1880) жә не К.Бругман мен Б.Дельбрюктің " Ү нді-Еуропа тілдері салыстырма грамматикасының негізі" (1886-1900) атты кітаптарын атауғ а болады.

Жас грамматикалық бағ ыттың тууына тіл білімі дамуының ішкі факторлары себепші болды. XIX ғ асырдың 60-ыншы жылдарынан бастап компаративистік тіл білімінің жайы қ анағ аттандырғ ысыз, бағ ыты бұ лдыр, тоқ ырауғ а ұ шырады деген пікірлер туып, сол тоқ ыраушылық тан қ ұ тқ аратын жаң а бағ ыт іздеу басталды. Жас грамматикалық бағ ыт осылайша туып, кө п ұ замай-ақ ә лемдік тіл ғ ылымындағ ы ғ ылыми ағ ым болып қ алыптасты.

Ө рісінің кең дігі, тілдік зерттеу ең бектерінің молдығ ы, ғ ылым дамуына тигізген ә сері жағ ынан ХІХ ғ асыр мен XX ғ асырдың алғ ашқ ы жартысындағ ы лингвистикалық ағ ымдардың ешқ айсысы да жас грамматикалық мектепке тең келе алмайды. Бұ л мектеп белсенді, беделді ғ ылыми ағ ым ретінде елу жылдан астам уақ ыт ө мір сү рді.

Ә детте, жас грамматистер дә уірін салыстырмалы-тарихи тіл білімі дамуының екінші кезең і деп есептейді. Ө йткені бұ лар ө здеріне дейін қ олданылып келген салыстырмалы-тарихи ә дісті тү бірмен ө згертуді кө здеген жоқ, оның кейбір ескірген, пайдасыз деген амал-тә сілдерінің орнына зерттеудің жаң а ә дістерін енгізуді мақ сат етті.

Жас грамматистер тіл ғ ылымының дамуына елеулі ү лес қ осты. Олар салыстырмалы-тарихи тіл білімінің ө здеріне дейін орын алып келген кө птеген кемшіліктерін дұ рыс ашып, компаративистиканы жаң а, жоғ ары сатығ а кө терді. Туыстас тілдер семьялары жө нінде кө птеген қ ұ нды салыстырмалы-тарихи зерттеулер берді. Натуралистік ағ ымның тілді табиғ и организм дейтін, тіл білімін жаратылыстану ғ ылымдары тобына қ осатын жә не тіл тарихын екі кезең ге бө летін кө зқ арастарының терістігін жете ә шкереледі. Туыстас тілдердің дыбыстық ұ қ састық тарын айқ ындаудың жолдарын, амал-тә сілдерін нақ тылап, жетілдіріп, Ү нді-Еуропа тілдеріндегі фонетикалық заң дылық тарды тілдік фактілер арқ ылы талдап кө рсетті. Ү нді-Еуропа тілдерінен орасан кө п нақ тылы тілдік материалдар жинады. Бұ л материалдар тіл білімінің практикалық саласының дамуына мұ рындық болуымен қ атар кейінгі дә уірлерде тіл білімін теориялық жағ ынан жетілдіре тү суге, тіл білімінде бұ рын болмағ ан немесе тым елеусіз болып келген диалектология, лингвистикалық география, эксперименталды фонетика сияқ ты жаң а салалардың туып, қ алыптасуына да кө п септігін тигізді.

Ү нді-Еуропа тілдерінің материалдары негізінде тү рлі салыстырма сө здіктер, салыстырма грамматикалар жазылды. Туыстас тілдер фактілерін бір-біріне диахрондық жолмен салыстыру ә дісі ө зінің ең жоғ ары сатысына кө терілді. Осылардың бә рі жас грамматикалық кезең - салыстырмалы-тарихи тіл білімі дамуының ең гү лденген заманы болды деуге мү мкіндік берді.

Жас грамматикалық бағ ытта жетістіктермен қ атар кө птеген кемшіліктер де болды. Оларды топтап жинақ тасақ тө мендегідей болмақ:

1) жас грамматистердің тілдің табиғ аты жө ніндегі философиялық концепциялары дұ рыс болмады. Олар тілді туғ ызатын да, дамытатын да жеке адамдар дегенге сү йеніп, тіл білімінің теориялық негізі индивидумдар психологиясы, лингвистиканың міндеті - индивидумдар тілін зерттеу деді;

2) фактіге сү йену дегенді желеу етіп, ғ ылыми абстракция-
ның мә нін ескермеді, нақ тылы фактілермен дә лелдеуге бол-
майтын дыбыс тілінің шығ уы, оның алғ ашқ ы дә уірдегі сипаты
сияқ ты мә селелерді тіл білімінің объектісі емес деп жариялады;

3) тілдің қ ұ рамдық бө лшектерін бір-біріне байланыссыз жеке-жеке талдаушылық қ а бой ұ рды. Бұ л - тілдің элементтері бір-бірімен тығ ыз баяланыста тұ ратын біртұ тас жү йе деп тануғ а кедергі болды.;

4) лингвистикалық талдау - сө йлеу тілі фактілеріне сү йену керек деген қ ағ иданы берік ұ стап, жазба тіл дә стү ріне жеткілікті мә н берілмеді;

5) барлық назар туыстас тілдер фактілерін ө зара салыстыра зерттеуге аударылды да, туыстас емес тілдердің бір-біріне тигізетін ә серіне, тілдік контакт мә селесіне жеткілікті кө ң іл аударылмады;

6) тілдің ө зіндік ішкі даму заң ына, фонетикалық заң мен аналогияғ а шешуші мә н беріп, тілдік қ ұ былыстарғ а экстралингвистикалық жайттардың тигізетін ә серлерін ескерусіз қ алдырады;

7) зерттеу істерінде бір ғ ана диахрондық, индуктивтік ә діс-
терге сү йенді де, синхрондық, дедуктивтік ә дістерге жө нді мә н
бермеді, ондай зерттеулерді ғ ылыми емес деп санады.

Жас грамматикалық бағ ыттың осындай олқ ылық тары XIX ғ асырдың соң ғ ы он жылынан бастап айқ ын байқ алды. Олардың концепциясына наразы пікірлер, жаң аша бағ ыт-бағ дар іздеушілер ә р жерде, ә р елде бой кө рсете бастады. Тіл білімі жас грамматикалық концепцияларғ а қ арсы кү ресу, зерттеудің жаң а жолын іздеу ү стіне ХХ ғ асырдың есігін ашты.

Мә скеу лингвистикалық мектебі. Мә скеу лингвистикалық мектебін XIX ғ асырдың 70-80 жылдарында Мә скеу университетінің ғ алымдары қ алыптастырды. Оны басқ арғ ан сол кездегі орыс тіл білімінің кө рнекті ғ алымдарының бірі - академик Филипп Федорович Фортунатов (1848-1914). Ол Германияда, Францияда, Англияда болып, жас грамматикалық бағ ыттағ ы кө рнекті ғ алымдардың лекциясын тың дағ ан, ө зі де осы бағ ытты қ уаттағ ан, компаративистиканың Россиядағ ы кө рнекті ө кілі болғ ан, Ү нді-Еуропа тілдерінің фонетикасын, морфологиясын зерттеп, бұ л саладан біраз ең бектер берген.

Бұ л мектеп қ ұ рамында орыс тілі білімінің кө рнекті ө кілдері академик Алексей Александрович Шахматов (1864-1920), Александр Матвеевич Пешковский (1878-1933), т.б. болды.

Мә скеу лингвистикалық мектебі, негізінде Лейпциг жас грамматистерінің Россиядағ ы қ олдаушылары болды. Бұ лар да индивидуалдық психологизмді ө здерінің ә дістемелік негізгі принципі деп санады. Лейпциг мектебі сияқ ты бұ лар да тілді фонетикалық заң ын ө з зерттеулерінде ә рдайым есепке алып отыруғ а ерекше мә н берді. Бұ лардың концепциялары, кө п жағ дайда, психологизм принципіне негізделді.

Мә скеу лингвистикалық мектебі лингвистикалық бағ ыт ретінде ү стіміздегі ғ асырдың отызыншы жылдарына дейін, Н.Я.Маррдың " Тіл туралы жаң а ілім" деп аталатын мектебі ү стемдік алғ анғ а дейін ө мір сү рді.

Қ азан лингвистикалық мектебі. Бұ л Қ азан қ аласындағ ы университетте XIX ғ асырдың аяқ кезінде қ алыптасты. Оғ ан дем беруші - поляк-орыс тіл ғ алымы, Қ азан университетінің профессоры Иван Александрович Бодуэн де Куртенэ (1845-1929). Ол жалпы тілдік теориялық мә селелермен кө бірек айналысқ ан.

Бодуэн де Куртенэ жас грамматикалық бағ ытпен тығ ыз байланыста болды, кө п жағ дайда олардың концепциясын жақ тады. Солардың ізімен бұ л да индивидуалдық психологизмді қ олдады, ақ иқ ат бар тіл - индивидумдар тілі, біртұ тас ұ лттық тілі деген тек қ иялда ғ ана болатын жалғ ан нә рсе, сондық тан зерттеудің негізгі объектісі индивидумдар тілі, индивидумдар психологиясы дейді. Солай дей тұ ра ол, екінші жағ ынан, тілде даралық пен бірге жалпылық та болады, бұ л екеуі бірлікте. Индивидумдағ ы бар нә рсе, екінші жағ ынан, жалпынікі, жалпы адамдық болып табылады. Олай болатыны барлық индивидумдар психикасы біркелкі болады. Бұ л біркелкілік - жалпылық тың, ә леуметтіктің негізі дегенді айтады. Сө йтіп, Бодуэн де Куртенэнің психологизмі индивидуалдық қ ана емес, ә леуметтік те психологизм болып шығ ады. Бұ л - бү кіл Қ азан лингвистикалық мектебіне тә н тұ жырым. Бұ лардың кө терген тағ ы бір мә селесі - тілдің статикалық жә не динамикалық кү йі деген мә селе. Жас грамматизм ізімен бұ лар да тілдің динамикалық кү йін, яғ ни тарихын зерттеудің бірінші орынғ а қ оя отырып, екінші жағ ынан, тілдің статикалық кү йін, яғ ни жү йесін зерттеуге де кө ң іл аударды. Тілдің белгілі бір дә уірдегі кү йін, жү йесін айқ ындауда статикалық ә діс - таптырмайтын қ ұ рал дегенді айтты. Мектептің, оның кө семі Бодуэн де Куртенэнің бұ л пікірі ө зінен кейінгі де Соссюрдің статикалық жә не динамикалық лингвистикасы дегендерімен ү ндес келеді.

Қ азан лингвистикалық мектебі, ә сіресе Бодуэн фонема мә селесіне ерекше назар аударды. Оның бұ л саладағ ы ең бегі кейініректе Прага структуралистерінің фонема жө ніндегі зерттеулеріне кү шті ә серін тигізді.

Қ азан лингвистикалық мектебі қ ұ рамында Н.В.Крушевский, В.А.Богородицкий сияқ ты кө рнекті тіл ғ алымдары да болды. Кейінгі кезде бұ л мектептің бағ ытын қ олдап, оны ілгері дамыта тү скен ғ алымдар - Л.В.Щерба мен Е.Д.Поливанов.

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.