Жалпыгеографиялық шолу карталары.Жалпыгеографиялық шолу карталардың ерекшеліктері.

Картография

Картография жә не географиялық карталар. Картографияның анық тамасы. Картаның негізгі қ асиеттері. Картографиялық бейнелердің ерекшеліктері.

Картографияның дә стү рлі анық тамасы бойынша ол ерекше ә діспен ақ иқ атты бейнелейтін карталар, олардың жасалуы жә не қ олданылуы туралы ғ ылым. Бұ л анық таманы Халық аралық картографиялық ассоциация бекіткен. Мемлекеттік нормативтік шығ арылымдар бойынша картография – картографиялық туындыларды зерттеу, қ ұ растыру жә не қ олданумен айналысатын ғ ылым, техника жә не ө ндіріс саласы.

Сол себепті картография 3 тү рлі формада болады:

- табиғ ат қ ұ былыстарын мен қ оғ амды карта арқ ылы бейнелеу мен анық тау туралы ғ ылым;

- картографиялық туындыларды қ ұ ру жә не қ олданудағ ы техника мен технологияның бір бө лігі;

- картографиялық ө нім (карталар, атластар, глобустар жә не т.б.) шығ аратын ө ндіріс саласы.

Қ азіргі кү ні картография аэроғ арыштық зондылау, геоинформатика жә не телекоммуникация салаларымен тығ ыз байланыста. Электронды карталар мен атластар, анимациялар, ү шө лшемді картографиялық модельдер жә не басқ а да геобейнелер географ, геолог, экологтар жә не де басқ а да ұ қ сас ғ ылым салаларының мамандары ү шін Жерді зерттеудегі ә детті қ ұ ралдарына айналдырғ ан.

Карта дегеніміз – ол Жер бетінің, аспан денелерінің немесе ғ арыштық кең істіктің ондағ ы бар немесе жобаланғ ан объектілерін қ абылданғ ан шартты белгілер жү йесінде кө рсететін, математикалық анық талғ ан, кішірейтілген, генерализацияланғ ан бейнесі.

Картаның элементтері – ол дегеніміз оның бө лшектері, оларғ а картографиялық бейненің ө зі, легендасы жә не рамканың сыртындағ ы жазулар жатады.

Топографиялық карта тұ рақ ты жердің кішірейтілген толық бейнесін анық тайды, оның мазмұ нын шартты белгілер арқ ылы кө рсетеді. Ол ерекше математикалық заң арқ ылы қ ұ рылады, минималды бұ рмалануғ а келтіретін, жер бетін жазық тық та кө рсеткен кезде жә не басқ а карталардың тү ріне қ арағ анда максималды нақ ты кө рінісін қ амтамасыз ететін.

Топографиялық карталардың ерекше қ асиеттері келесі анық тамада кө рінеді: топографиялық карта – бұ л тұ рақ ты жергілікті жердің толық картасы, нү ктелердің пландық жә не биіктіктік бағ ыттарын кө рсететін.

Географиялық карта дегеніміз – шартты жер бетінің кішірейтілген бейнесі жазық тық та кө рсетілген, математикалық негізде салынғ ан жә не орналасуын кө рсететін, табиғ ат пен қ оғ амның арасындағ ы байланысы мен жағ дайы.

Картаның басқ а жер бетінің кө ріністернен ерекшелігі мынадай болады:

- Ерекше математикалық заң ы салынғ ан кезде;

- Ерекше графикалық бейнелеу тә сілі (шартты белгілер);

- Қ ұ былыстарды таң дау жә не жалпылауды бейнелеуде;

- Негізгі жү йелік кө рініс.

1. Ерекше математикалық салынатын заң ы – жергілікті жердің физикалық бетінен оның жазық тық табелгілеп кө рсету келесі жағ дайларда болады:

- геодезиялық негіз (ә лемдік мұ хиттың дең гейлік беті);

- масштаб (жер шарын кішірйтеді – глобус, эллипсоид жә не т.б.);

- картографиялық проекция (бетте жазып тұ рып бейнелейді).

2. Ерекше графикалық бейнелеу тә сілі – ол ә р тү рлі картографиялық бейнесін қ олдану.

- жергілікті жердің бейнесін ө те кішірейту;

- жергілікті жердің пішіндерін кө рсету (таулар);

- тек қ ана сыртқ ы жағ дайлар емес сонымен қ атар ішкі негізгі қ асиеттерін кө рсету (судың ағ ысы, грунт т.б.);

- сезінетін жағ дайлар мен қ ұ былыстарды белгілеу (магниттік алаң, жел жә не т.б.).

3. Қ ұ былыстарды таң дау мен жалпылауды бейнелеу - ең маң ызды қ асиеті. Басқ а ә р тү рлі масштабты карталармен салыстырғ анда бұ л қ асиет айқ ын.

- Дұ рыс жинақ тау жасау ү шін керексіз объектілерді алып, олардың ьелгілі фактроларын қ амтамасыз ету керек.

Географиялық карталарды ғ ылым мен тә жірибеде қ олдану. Картографиялық бейнелердің тү рлері. Географиялық глобус. Жалпы карталардың негізгі элементтері.

Карталар – кішкене учаскеден бастап бү кіл Жер бетінің бейнесін бірден кө рсете алады. Олар объектілердің формасын, кө лемін жә не ө зара орналасуын кө руге, олардың кең істіктегі ө лшемдерін: координаталарын, ұ зындық тарын, ауданын, биіктігін мен кө лемін анық тауғ а мү мкіндік береді. Карталарда бұ л объектілердің сандық жә не сапалық қ асиеттері мен олардың ө зара байланысын кө рсетеді. Бұ л қ асиеттер карталардың практикадағ ы мағ ынасы мен қ ұ ндылығ ын тү сіндіреді.

Карталар қ ұ рлық пен тең ізде, ә скери жорық тарда, туристтік саяхаттарда, ә уе қ озғ алысы кезінде жә не жаяу жү ргенде де сенімді жолбасшы бола алады. Ә скери істе олар жергілікті жер туралы ақ параттың негізгі кө зі жә не ә скерді басқ ару мен ұ йымдастырудағ ы негізгі ә дістеме болып табылады.

Ө ндіріс, энергетика жә не транспорт қ ұ рылысында карталар іздестіру, жобалау жә не инженерлік жобаны жер бетіне кө шірудің негізі болып табылады.

Карталар ауыл шаруашылығ ында кең інен қ олданылады: жерге орналастыруда, мелиорацияда, эрозияғ а қ арсы шаралар қ олданғ анда жә не т.б. ауыл шаруашылық жерлерін тиімді қ олдану шараларын жү ргізгенде.

Карталар географиялық ғ ылыми зерттеулердің қ ұ ралы ретінде кең інен танылады. Кез келген географиялық зеттеулер карталардан бастау алады, олардың жү ргізілуі жә не толық жетілдірілуі ү шін ақ парат береді.

Ғ ылыми прогресстің қ арқ ынды даму темпіне байланысты карталардың қ олданылу аясы кең ейіп келеді. Бұ л кең еюге информатиканың пайда болуы мен модельдеу теориясының қ ұ рылуы ә серін тигізуде.

Карталардың жіктелуі – белгіленген белгісіне қ арай жіктелетін карталар жү йесінің жиынтығ ы.

Жіктелу негізі ү шін карталардың кез келген қ асиетін алуғ а болады: масштаб, тақ ырып, қ ұ рылу дә уірі, тілі, картаны графикалық безендіру жә не басып шығ ару тә сілі.

Алып жатқ ан территориясына байланысты карталарды дү ниежү зілік, жартышарлар, материктер мен мұ хиттар, материк бө ліктері, соның ішінде мемлекеттер тобы жә не жеке мемлекеттер, мемлекет бө ліктері.

Карталарды арнауы бойынша былай жіктейді: оқ улық, ү гі-насихат жә не анық тама. Ал анық тама карталар ө з кезегінде: ғ ылыми-анық тамалық, навигациялық, жол-анық тамалық, ә скери, туристтік жә не т.б.

Мазмұ нына қ арай карталар былай жіктеледі: жалпыгеографиялық жә не тематикалық.

Масштабы бойынша карталар 3 топқ а бө лінеді: ірі мастабты (1: 200 000 жә не одан ірі), орта масштабты (1: 200 000 – 1: 1000 000) жә не ұ сақ масштабты (1: 1000 000 жә не одан ұ сақ). Бұ лай масштаб бойынша жалпыгеографиялық жә не тақ ырыптық карталар да бө лінеді. Ірі мастабты жалпыгеографиялық карталарды – топографиялық, орта масштабты жалпыгеографиялық – топографиялық шолу, ал ұ сақ масштабты жалпыгеографиялық тарды – шолу карталары дейді.

Глобус – бетіне картографиялық бейне ү сірілген Жердің, ғ аламшардың немесе аспан сферасының шар тә різді айналатын ү лгісі. Глобустың масштабы, меридиандар мен параллельдер жү йесі болады, бейнесі қ абылданғ ан шартты белгілермен белгіленеді. Картографиялық проекцияларғ а қ арағ анда глобустарда бұ рмалану болмайды, масштаб тұ рақ тылығ ы сақ талады, контурлар бағ ыттар толық сақ талады. Глобус жердің дұ рыс жә не нақ ты пішінін береді, ө лшемдері жә не жер шарының элементтерінің орны мен тү рін нақ ты кө рсетеді: айналу осі, полюстер, географиялық тор.

Географиялық тордың сызық тары (параллель мен меридиан) глобуста шең бер доғ асы болып табылады жә не тік бұ рыш жасап қ иылысады.

Карталар сияқ ты глобустар да былай жіктеледі: объектілері бойынша (жерлік, ғ аламшарлық, аспандық), тақ ырыптық (жалпыгеографиялық, геологиялық, саясаттық жә не т.б.), жә не кө лемі бойынша (ү лкен бө лмелік, ү стел ү стілік, кішкене жә не ө те кішкене).

Ең алғ ашқ ы глобустар Еуропада XV – XVI ғ асырларда жасалғ ан. Жиі қ олданылатын жер глобусының масштабтары 1: 30 000 000 – 1: 80 000 000.

Географиялық картаның негізгі элементтеріне картографиялық бейнелеу мен оның математикалық негізі жатады.

Картографиялық бейнелеу – картадағ ы нақ ты объектілер мен қ ұ блыстар кө рсетілген шартты белгілер.Картографиялық бейнелеудің геометриялық қ асиеттері математикалық негізбен анық талады.

Математикалық негіздің ө зі геодезиялық негіз, масштаб жә не картографиялық проекцияғ а бө лінеді.

Картаның математикалық негізі. Картографиялық проекциялар туралы тү сінігі. Бұ рмаланудың эллипсі. Бұ рмаланудың сипаты бойынша проекцияның жіктелуі: тең бұ рышты, тең ө лшемді, еркін.

Картографиялық бейне математикалық негізбен қ ұ растырылады. Картаның математикалық негізі геодезиялық негіз, масштаб жә не картографиялық проекцияғ а бө лінеді. Жердің геодезиялық негізі ретінде дең гейлік бет алынады. Дең гейлік бет дегеніміз – Жер бетіндегі қ ұ рлық астынан шартты тү рде жү ргізілген бет. Осы бетпен шектелген Жер фигурасын геоид дейді. Геоидтың кү рделі формасының математикалық негізі бола алмайды, бірақ ол эллипсоидқ а жақ ын. Эллипсоид – эллипстің кіші ось бойымен айналуынан туындағ ан бет.

Болашақ картаның кішірею дең гейі масштабпен анық талады. Масштаб бө лшекпен беріледі. Оның алымы бірге тең, ал бө лімі – кішірейтілу неше есеге жү ргізілетін мә нді кө рсетеді.

Керекті кө лемге дейін кішірейтілген эллипсоид бетін жазық тық қ а тү сіру керек. Ол ү шін картографиялық проекцияларды қ олданады. Картографиялық проекция деп эллипсоид (немесе шар) бетін жазық тық та бейнелеу ү шін қ олданылатын математикалық ә дістерді айтады. Сондық тан, жазық тық та Жер бетінің физикалық бейнесін алу ү шін математикалық негіздің 3 элементін қ олданып жә не келесі операцияларды орындау керек: 1 – оны дең гейлік бетке кө шіру керек; 2 – қ ажеттті кө лемге дейін кішірейту жә не 3 – картографиялық проекцияны қ олдану.

Бұ рмалану сипатына қ арай проекциялар былай жіктеледі:

Тең шамалы проекцияларда аудандар бұ рмаланусыз болады.

Тең бұ рышты проекцияларда бұ рыштар мен контурлардың формалары бұ рмаланусыз қ алады.

Еркін проекциялар – ол барлық қ алғ ан проекциялар, яғ ни оларда белгілі бір қ атынаста не ауданы, не бұ рыштары бұ рмалануғ а ұ шырайды.

Проекциялар картографиялық тор пішіні бойынша былай жіктеледі:

Цилиндрлік проекциялар – эллипсоид (шар) жанасатын немесе оны қ иып ө тетін цилиндрге проекцияланады, содан кейін оның бү йірлік беті жазық тық қ а жазылады. Егер цилиндрдің ось Жер осьімен сә йкес келсе, ал оның беті шарғ а экватор арқ ылы жанасатын болса (немесе оны параллельдер арқ ылы қ иып ө тетін болса), онда проекция нормальді цилиндрлік деп аталады. Егер цилиндрдің осьі экватор жазық тығ ында жатса, онда кө лденең цилиндрлік проекция деп аталады.

Конустық проекциялар – эллипсоид (шар) беті жанасатын немесе қ иып ө тетін конус бетіне проекцияланады, содан соң қ иылып шық қ ан жазық тық қ а жазылып бейнеленеді.

Азимуттық проекциялар – эллипсоид (шар) беті жанасатын немесе қ иып ө тетін жазық тық қ а кө шіріледі. Егер жазық тық Жердің айналу осьіне перпендикуляр болса, нормальді (полярлы) азимуталдық проекция шығ ады, кө лденең де – жазық тық экваторда жанасады, қ иғ ашта – басқ аша бағ ытталғ ан жазық тық бетіне проекцияланғ анда.

Бұ рмалану эллипсі дегеніміз – формасы мен ө лшемдері фигураның центрлік нү ктесіндегі бұ рмалану тү рі мен шамаларына тең картада бейнеленген эллипс немесе шең бер.

Картографиялық бұ рмалану деп – жер беті учаскесінің жә не ондағ ы орналасқ ан объектілерді жазық тық та бейнелеу кезінде геометриялық қ асиеттерінің бұ зылуын айтады. Бұ рмалану бейнеленген учаскедегі немесе объектідегі сызық ұ зындық тарында, бағ ыттар арасындағ ы жазық бұ рыштарда, ауданның формасы мен ө лшемдерінде болады. Сондық тан картографиялық бұ рмаланудың 4 тү рі бар: сызық ұ зындығ ының, бұ рыштың, формасы мен ауданының.

Тең бұ рышты проекцияларда ұ зындық тың масштабы кез келген нү ктеде жә не бағ ытта бірдей болады, сондық тан онда бұ рыштық бұ рмалану жоқ. Бұ нда аудан кө п бұ рмаланады.

Еркін проекцияларда бұ рышы да, формасы да, ауданы да бұ рмаланады, бірақ олардың мә ні басқ а проекцияларғ а қ арағ анда біршама аз мө лшерде болады.

Тең шамалы проекцияларда аудандар бұ рмаланусыз болады.

Картаның ө те маң ызды сипаты ретінде масштабты қ арастыру. Ө лшемдегі метрикалық жү йенің карта масштабы. Ұ сақ масштабты карта масштабының ерекшеліктері. Бас жә не жеке масштабтың тү сінігі.

Масштаб – пландағ ы, картадағ ы сызық тың ө зіне сә йкес жер бетіндегі ұ зындығ ының горизонталь проекциясына қ атынасы. Масштаб картаның оң жақ рамкасының астында сандар қ атынасы тү рінде кө рсетіледі. Масштаб тү рлері: сандық, сызық тық жә не атаулы.

Сандық масштаб сандар қ атынасының бө лшегі ретінде беріледі, алымында 1, бө лімінде дә режені кө рсететін сан.

Атаулы масштаб – сызық ұ зындығ ының карта мен жергілікті жердегі ара қ атынасын кө рсетеді. М= 1: 100 000 болғ анда 1 см картада 1 км-ге сай келеді.

Сызық тық масштаб карта бойынша сызық ұ зындығ ының жергілікті жерде қ андай екнін анық тауғ а мү мкіндік береді. Ол картаның оң бө лігінде орналасқ ан, жергілікті жерде ара қ ашық тығ ы ондық санғ а келетін бірдей бө ліктерге бө лінген тү зу сызық.

Карта бойынша ө лшеудің дә лдігі мен қ ағ аздағ ы графикалық қ ұ ру дә лдігі ө лшеудің техникалық мү мкіндігімен жә не адамның кө ру қ абілетінің мү мкіндігімен байланысты. Қ ағ аздағ ы қ ұ ру дә лдігін 0, 2 мм - ге тең деп қ абылданғ ан. Қ алыпты кө здің кө ру қ абілеттілігі 0, 1 мм - ге жуық. Карта масштабының шекті дә лдігі – берілген картаның масштабында 0, 1 мм-ге сай келетін жергілікті жердегі кескіні.

Ұ сақ масштабты карталарда жер шарының барлық беті немесе кө п бө лігі кө рсетіледі. Ұ сақ масштабты карталарда да жергілікті жер объектілері кө рсетілуі мү мкін ақ параттарды жеткілікті дә режеде генерализациялау орындалса.

Территорияның ү лкен емес учаскелерін қ амтитын планда ғ ана масштаб тұ рақ ты. Географиялық карталарда бір орыннан келесі орынғ а ү немі ауысып отырады, тіпті бір нү ктенің ө зінде де – ә р тү рлі бағ ытта планетаның сфералық бетінен жазық бейнеге ауысуы кезінде. Сондық тан карта масштабын бас жә не жеке деп бө леді. Бас масштаб картадағ ы сызық тық ө лшемдер эллипсоидқ а немесе шарғ а қ атысты неше есеге кішірейтілгендігін кө рсетеді. Бұ л масштабты картағ а жазады, бірақ ол тек жеке сызық тыр мен нү ктелер ү шін ғ ана дұ рыс екенін ескеру керек, себебі онда бұ рмалану жоқ. Жеке масштаб берілген нү ктеде объек ө лшемінің карта мен эллипсоидтағ ы ара қ атынасын кө рсетеді. Ол бастыдан ү лкен немесе кіші болуы мү мкін.

Кә дімгі тордың меридиандар мен параллель тү рлері бойынша проекцияларын жіктелуі. Картографиялық проекциялардың геометриялық тү зілуі. Картографиялық проекциялардағ ы бұ рмалануды орналастыру.

Картографиялық тә жірибе бойынша проекциялар кө мекші геометриялық жазық бет бойнша жіктеледі. Бұ дан проекциялардың келесі тү рлері белгілі болады: цилиндрлік, мұ нда кө мекші жазық бет болып цилиндірдің эллипсоидпен қ иылысатын немесе жанасатын бү йір жақ жазық тығ ы алынады; конустық, мұ нда кө мекші жазық бет жанама немесе қ иылысатын конустың бү йір беті болады; азимуттық, кө мекші жазық бет – жанама немесе қ иылысатын жазық тық.

Кә дімгі проекциялар деп оларды қ ұ ру кезінде цилиндр мен кону осьтері жер шарының полярлы осьімен бірігеді, ал жазық тық жанама тү рде полюс нү ктесінде орналасқ ан проекцияларды атайды. Кә дімгі тор бойынша проекциялардың келесі тү рлерін бө ліп кө рсетеді: псевдоцилиндірлік, оның параллельдері тү зу, ә рі бір-біріне параллель, ал меридиандары – орташа тү зусызық ты меридианғ а қ атысты симетриялы қ исық; псевдоконустық, мұ нда параллельдер – концентірлі қ оршаулар доғ асы, ал меридиандар – орташа меридианғ а қ атысты симетриялы қ исық тар. Кә дімгі торлармен қ атар картографияда цилиндірлік жә не азимуттық проекциялар ү шін цилиндр мен жазық тық тың ө зге де бағ ыттауларын қ олданады: кө лденең, цилиндр осьі экватор жазық тығ ында жатады, ал жазық тық экватордың қ андай да бір нү ктесінде шарды жанайды; бұ рмаланғ ан(косые), мұ нда цилиндр немесе конус осьі полярлық осьпен сү йір бұ рыш тү зеді, ал жазық тық шарды экватор мен полюс арасындағ ы қ андай да бір нү ктеде жанайды. Кә дімгі азимуттық проекцияны полярлы деп атайды, ал кө лденең ді – экваторлық деп. Азимуттық проекциялар ішінде перспективны е ерекшеленеді, ол жазық тық қ а шар бетін жобалу арқ ылы алынады. Шартты проекциялар деп торы бойынша қ арастырылғ андарғ а жатпайтын проекцияны атайды.

Бейненің бұ рмалануы дегеніміз масштаб ө згерісі кезінде ұ стамды, барлық картографиялық проекцияларғ а тә н – бұ л олардың негізгі қ асиеті. Бірақ проекциялар бұ рмалану қ асиетіне, бұ рмалану ө лшеміне жә не олардың бө лінуіне байланысты бір-бірінен ө згешеленеді. Кез келген проекцияда нө лдік бұ рмаланудың жеке нү ктелер немесе сызық тар бар, оларда негізгі масштаб сақ талады. Азимуттық проекцияларда – бұ л жазық тық қ а жанасу нү ктесі, ал конустық та – конус жанамасының параллелі. Бұ рмалану нө лдік бұ рмаланудың нү ктелері немесе сызық тарынан алыстағ ан сайын жә не картографияланатын территория пішінінің ө суімен қ атар ө сіп отырады.

Проекция қ асиеттерін бағ алау ү шін картографиялық тор нү ктесінің жиынтығ ына арналғ ан аудандар мен бұ рыштар бұ рмалануының кө рсеткіштерін есептейді, содан соң олар бойынша изоколдарды анық тайды. Изокол дегеніміз нү ктелерді аудандар мен бұ рыштардың бірдей бұ рмалануымен біріктіретін сызық. Изоколдар бұ рмаланудың қ алай ү лестірілгенін кө рсетеді жә не картамен жұ мыс істегенде бұ рмалануларды ескеруге мү мкіндік береді.

Кә дімгі цилиндірлік проекцияларда изоколдар экваторғ а параллель орналасады, мұ нда оларды экватор аймағ ын жә не экватор бойында созылғ ан территорияны бейнелеуге қ олданады. Кә дімгі конустық проекцияда – жанасу параллельдеріне параллель орналасқ ан, ал кә дімгі азимуттық проекцияда изоколдар параллельдердің концентрлік қ оршауларына параллель. Кө лденең цилиндрлік проекцияда изоколдар жанасу меридианына параллель. Кез келген азимуталдық проекцияда изоколдар жазық тық тың жанасу нү ктесіне қ атысты концентрлік қ оршау қ ұ райды, сондық тан азимуттық проекциялар дө ң гелек тә різді территорияларғ а қ олайлы. Кейбір проекцияларда изоколдар қ исық сызық тардың кү рделі жү йесін қ ұ рауы мү мкін.

Картографиялық проекцияларды таң дау. Топографиялық карталардың картографиялық проекциясы. Ә лемнің жартышардың, материктер мен елдердің карталары ү шін негізгі картографиялық проекциясы. Бұ рмаланудың кө лемін анық тау.

Карталарды ең алдымен олардың арналуы мен территорияларының географиялық ерекшеліктеріне байланысты таң дайды. Арналуына байланысты алдымен картаның керекті бұ рмалануын тағ айындайды. Азимуттар мен бұ рыштарды ө лшеуге арналғ ан карталарды тікбұ рышты проекцияда жасағ ан жө н. Мысалы, тең із навигациясының карталары ү шін цилиндрлік Меркатор проекциясы қ олданылады. Себебі мұ нда эллипсоидтағ ы мередиандарды бірдей бұ рышпен қ иып ө тетін сызық тү зу болады (локсодромия деп аталады), яғ ни белгілі бір бағ ытты ұ станатын (азимутты) кеме локсодромия бойынша жылжиды.

Ә лем карталарына бір-біріне параллель орналасқ ан жә не тү зусызық ты параллельдері бар цилиндрлік жә не псевдоцилиндрлік проекциялар қ олданылады. Ол ә сіресе ендік зоналылық ты зерттеуде бағ алы. Цилиндрлік поекцияда ү лкен ендіктерде бұ рмалануды азайту ү шін проекцияны бө лінетін цилиндрде қ ұ рғ ан жө н. Псевдоцилиндрліктерде цилиндрліктермен салыстырғ анда ү лкени ендіктерде аудандардың бұ рмалануы аздау, бірақ бұ рыштардың бұ рмалануы жоғ арырақ.

Жартышарлар картасы азимуталды проекцияда қ ұ рылады. Ертеректе қ олданылғ андары: тең кө лемді Ламберт жә не тең бұ рышты стереографиялық проекциялар. Тең бұ рышты стереографиялық проекцияларда жартышарлар шетінде ү лкен аудандық бұ рмалану (р=4), екіншісінде бұ рыштық бұ рмалану (со=39°) болады. Қ азір оқ у карталарына еркін азимуталды проекциялар жә не бұ рмалану дең гейіне байланысты аралық проекциялар қ олданылады.

Материктер карталары ү шін бейнеленетін материктердің ортасында нө лдік бұ рмалану нү ктесі бар тең кө лемді қ иғ аш азимуталды Ламберт проекциясы қ олданылады. Африка ү шін қ иғ аш проекция экваторлық пен алмастырылды. Азимуталды проекцияда бұ рмалану проекция орталығ ынан шетіне қ арай ө седі.

Кө птеген елдердің карталары конустық проекцияда қ ұ рылады. ТМД карталары ү шін В.В.Каврайскийдің мередиандар бойынша 47° жә не 62° с.е. параллелдерімен қ иылысатын тең аралық конустық проекциясы қ олданылады. Аудандық бұ рмаланулар ТМД территориясының солт-шығ ысы мен солт-батысында жә не бұ рыштық бұ рмаланулар пайда болады.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін кө птеген елдердің топографиялық пландары ү шін кө лденең (поперечная) цилиндрлік Гаусс-Крюгер проекциясы қ олданылады. Бұ л проекция мередиандар бойынша созылғ ан жер беінің бө ліктерін бейнелеуге ың ғ айлы. Ол ү шін эллипсоид бетін сфероидтық екібұ рышқ а (геодезиялық зоналарғ а) бө леді.

1: 10 000-1: 500 000 масштабтағ ы топографиялық карталар ү шін екібұ рыштар арасы 6° болатын мередиандармен шектеледі. Осындай екібұ рыштық бұ рмалану карта шетінде 0, 0009; 0, 0006; 0, 0004; 0, 0003 қ ұ райды, сә йкесінше 40, 50, 60, 70°-да.

Картографиялық тор болғ анда проекция тү рінің кө рсетілмеуіне қ арамастан бұ рмалану кө лемі картаның кез-келген бө лігінде анық талуы мү мкін. Ол ү шін картаның сол бө лігінде параллель мен мередианы бойынша масштабын, мередиандар мен параллелдер арасындағ ы бұ рышын анық тап алу керек.

Кө ппаракты карталарды графтау. Карталарды жинақ тау. Қ иып енгізілген карталар. Топографиялық жә не географиялық жақ таушалары. Картографиялық торларды бағ дарлау.

Ү лкен кө лемді карталар кө птеген беттерде дайындалады. Ү лкен карталарды кө п беттерге бө ліп тастау карта кеспесі (нарезка) деп аталады.

Тікбұ рышты кеспеде карта беттері белгілі бір ө лшемдер бойынша тікбұ рыш ретінде кесіліп тікбұ рышты координата торының сызық тары бойынша біріктіріледі немесе еркін сызық тар жү йесінде белгілі-бір мередиандарғ а жалғ анып біріктіріледі. Цилиндрлік проекцияда шекаралық сызық болып параллелдер мен мередиандар алынады. Бұ л кеспенің қ ұ ндылығ ы-беттердің бірдей форматы жә не біріктіру ың ғ айлылығ ы. Кө бінде географиялық атластардың картасын қ ұ ру ү шін қ олданылады.

Трапециятү рдес (не градустық) кеспеде біріктіру жақ таушасы (рамкасы) болыппараллелдер мен мередиандар сызық тары қ олданылады. Қ ұ ндылығ ы: беттің орталық мередианына қ атысты мередиандар мен паралллдердің симметриялы орналасуы; жеке беттерді тә уелсіз қ ұ ру мү мкіндігі. Беттер форматы ә ртү рлі болады. Кө пбетті мемлекеттік карталар ү шін қ олданылады.

Картографиялық бейнені шектейтін сызық тарды ішкі жақ тауша деп атайды. Оны қ осымша минутты, градустық жақ таушамен толық тырады. Ол жақ таушалар ә детте аралық мередиандар мен параллелдерінің шығ ындысын кө рсететін жақ ын орналасқ ан екі параллелді сызық тан қ ұ ралады. Минуттық жақ тауша карта бойынша географиялық координаталарды дә лірек анық тауғ а мү мкіндік береді, сол сияқ ты картағ а пункттердің салынуын жең ілдетеді.Картаны аяқ тап, сә ндеу ү шін сыртқ ы жақ тауша салынады.

Толық тыру карталарына қ иып енгізілген карталар (врезные карты) жатады жә не: қ осымша мінездеме, негізгі картаның кө рінбей, кірмей қ алғ ан бө лігінің ү лкейтіліп дә лірек кө рсетілуі кіреді. Картографияланатын территорияның шекарасын анық тау жә не оның жақ таушағ а қ атысты орналасуын, сонымен қ атар жақ тауша іші мен картаның шеткі сызығ ында оның атын, аң ызын, қ осымша карталарын, графиктерді жә не т.б. орналастыру карта жинақ талуы (компановка) деп аталады.Оны жасау кезінде техникалық шарттар (картаны басып шығ ару ү шін беттердің стандартты ө лшемі) жә не эстетикалық сә ттерін (композицияның дұ рыс орналасуы) ескереді. Карта жинақ талуы картаның проекциясы, масштабы жә не форматымен тығ ыз байланысты. Жинақ талу картографиялық бейненің бағ дарлануымен тығ ыз байланысты.Солтү стік бойынша бағ дарлану тікбұ рышты жақ тауша бү йірінің солт-оң т бағ ытына сай екенін білдірмейді.Солтү стікке бағ дарлану цилиндрлік проекцияда тікбұ рышты жақ таушаның бү йірі мен бір-біріне параллелді мередиан сызық тары бойынша анық талады.Конустық проекцияда мередианды тікбұ рышты жақ таушаның кез-келген бұ рышынан шығ арады.Бұ л карталар ү шін солтү стікке бағ дарлану бү йірлі жақ таушағ а параллел орталық мередианның орналасуын білдіреді.Мередианды дұ рыс таң дау жинақ талуды жақ сартуғ а мү мкіндік береді.Жинақ талу карталарда орталық мередианды таң дау негізінде ө згереді.

Картографиялық шартты белгілер. Картографиялық шартты белгілердің қ ызметтері. Картографиялық белгілердің қ асиеттері. Белгілер мен белгілік жү йелерді қ ұ ру: белгілерді бө лу; белгілердің дифференциациясы, картографиялық бейнелеудің тә сілдері.

Картографиялық белгілер –карта тілі. Картографиялық белгілер-арнайы графикалық символдар, олар картада затты, процессті жә не қ ұ былысты білдіреді (Мысалы, жол, батпақ, тең із ағ ысы). Картографиялық белгілер екі негізгі функцияны атқ арады:

1-ден, объекттер тү рін кө рсетеді (шоссе, қ ұ дық) жә не объектілердің сандық жә не сапалық қ асиеттерін кө рсетеді (батпақ ө тімділігін, шоссе енін)

2-ден, заттың кең істік орналасуын анық тайды жә не қ ұ былыстардың орналасуын кө рсетеді (халық тығ здығ ын, ауа температурасының таралуын)

Жердегі нү ктелік объектілер(мемлекеттік геодезиялық тор пункттері), аудандары бойынша аз объектілер (электростанциялар) картада белгі ретінде кө рсетіледі. Оларды масштабсыз деп атайды.

Сызық тар мен сызық тектес объектілер ү шін (шекара, жол торабы) сызық тық белгілер қ олданылады. Сызық тық қ асиетін сақ тай отырып, картада ү лкенірек кө рсетілуі мү мкін.

Карта масштабында ауданы салынатын объектілер контурмен кө рсетіледі жә не ортасы аудандық белгімен кө рсетіледі.

Картографияда қ олданылатын графикалық қ ұ ралдар картографиялық белгілерді пішіні, ө лшемі, бағ ыты, тү сі, ішкі қ ұ рылымы жә не жарығ ы бойынша айыруғ а (дифференциациялауғ а) болады. Бұ л айырмашылық тар нү ктелік, сызық тық жә не аудандық объектілерде бірдей ажыратылмайды.

Нү ктелік объектілерді пішіні, белгілердің ө лшемі жә не тү сі бойынша ажыратуғ а болады.

Сызық тық белгілерде олардың пішіні картада сызық тық объктілердің кең істік орналасуын анық тайды. Диффернциациялау ү шін олардың енін, ө лшемін, жарық тығ ын жә не тү сін қ олданады.

Аудандық белгілерді қ олданғ анда пішіндері, ө лшемі мен бағ ыттары бойынша айырмашылық тар объектінің кең істік еркшеліктері мен орналасуын кө рсетеді.

Қ азіргі карталар қ ұ былыстар мен заттардың орналасуын кө рстумен қ атар: қ ұ былыстар қ озғ алысын (халық миграциясын), қ ұ былыстар дамуын (қ алалардың ө сімі) кө рсете алады. Картографиялық белгілердің жү йесін қ ұ ру ү шін картографиялық бейненің ә дістері қ олданылады.Негізгі ә дістерге белгілер, сызық тық белгілер, сапалы фон, локалденген диаграммалар, нү ктелік ә діс, ареалдар, қ озғ алыс белгілері (вектор) жатады. Сонымен қ атар бейненің айрық ша ә дістері: картодиаграммалар мен картограммалар-картографиялық тү рде қ ұ былыстардың қ осындысы жә не орташа ө лшемдерін кө рсету ү шін керек. Кө бінесе ә кімшілік-аумақ тық (статистика ә дістерімен) бө лініс ү шін алынады.

Карталардың жіктелу принцптері. Карталардың жіктелуі: масштаб бойынша, аумақ ты пайдалану бойынша, мазмұ ны қ олдану тә сілі бойынша. Географиялық атластар.

Карталардың кө п тү рлілігі олардың топтарғ а жіктелуі талап етеді. Ғ ылыми карталардың жіктелу олардың рацоналды қ ұ рамын, тағ ы басқ а заң ғ а сә йкес бө лімдерін зерттеп қ оймада сақ тайды.

Карталардың жіктелуі – масштабы, территориясы, мазмұ ны, қ олданылуы, математикалық негізі, дә уірі, тілі боынша болады.

Карталардың масштабы бойынша жіктелуі - қ амтитын территорияғ а байланысы. Масштабы бойынша 3-ке бө лінеді: ірі (1: 200 000 одан ірі), орта (1: 200 000 – 1: 1 000 000 аралығ ы), ұ сақ (1: 1 000 000 одан ұ сақ).

Территориясы бойынша жіктелуі – кең істіктегі территорияның караны қ амтуы бойынша. Қ ұ рлық пен мұ хиттар территориясы бойынша екі топқ а жіктеледі. Қ ұ рлық территориясы материктерге байланысы, мұ хит территориясы тең іздер, тең із бассейндері бойынша жіктеледі.

Мазмұ ны бойынша жіктеу – жалпы географиялық жә не тақ ырыптық. Жалпы географиялық карталар – мазмұ ны мен масштабына байланысты жіктеледі. Масштабына қ арай топографиялық, топографиялық -шолу, шолу болып бө лінеді.

Тақ ырыптық карталар ү шін кө птеген теориялық, практикалық жұ мыстар, карта қ оймалар, информационды-новигациялық қ ызметтер, кітапханалар жіктеуі қ олданылады. Кө бінесе карталарды физико-географиялық жә не ә леуметтік-экономикалық деп топтастырады.

Қ олданылуына байланысты арнайы қ ұ рылғ ан карталар болады. Халық шаруашылығ ында, басқ аруда, білім жә не мә дениет, туризм салысында қ олданылатын карталар болады.

Георафиялық атластар деп – бү кіл географиялық карталар жиынтығ ын айтады. Атлас жай ғ ана карталарды біріктірген кітап емес, ол карталарды бір-бірімен байланыстырып, толық тыратын, анық тама мә ліметтер беретін кең ауқ ымды жү йе. Мазмұ ны бойынша атластар: жалпыгеографиялық, ә леуметтік-географиялық, физико-георгафиялық, шаруашылық жә не мә дениет, жалпы комплексті болады.

Жалпы географиялық карталардың ерекшеліктері. Жалпы географиялық картаның тү рлері: топографиялық, жалпы жә не анық тамалық картаның мазмұ ны жә не белгілері бойынша айырмашылығ ын сипаттау.

Жалпыгеографиялық карталар табиғ аттың негізгі ерекшеліктері мен территорияның ә леуметтік- экономикалық объекті туралы сипаттама береді жә не физикалық, экономикалық жә не саяси географияның басты элементін кө рсетеді. «Жалпыгеографиялық» - термині ұ сақ масштабты карталарғ а дә л келеді.

Топографиялық карталар 1: 5 000, 1: 10 000, 1: 25 000, 1: 50 000, 1: 100 000 жә не 1: 200 000 масштабта қ олданылады, нақ ты жағ дайда топографиялық карталар жолбағ дар ретінде қ олданылады. Себебі тек топографиялық карталарда ғ ана жер бедерінің кө рінісі анық кө рінеді жә не оның негізінде ұ сақ масштабты карталар қ ұ рылады.

Анық тама карталарының мақ саты – табиғ ат жағ дайларына байланысты, саяси-ә кімшілік бө лінулерді, елді-мекен жерлерін, қ ұ рлық жә не су жолдары жайлы толық мә лімет беру. Анық тама карталарының басқ а карталардан айырмашылығ ы да осы, мә ліметтер қ орының кө п болуында.

Тақ ырыптық картографиялау. Тақ ырыптық карталардың мазмұ ны бойынша ерекшеліктері: географиялық негіз, арнайы мазмұ н. Тақ ырыпты карталардың басты тү рі: табиғ ат, ә леуметтік-экономикалық.

Тақ ырыптық картаның географиялық мазмұ ны екі бө лікке бө лінеді. Бірі –карта тақ ырыбын қ ұ райтын қ ұ былыстың бейнесі болса, екіншісі оның мазмұ ны.

Тақ ырыптық карталар жалпыгеографиялық қ а қ арағ анда қ ұ былыстың кіші бө лігін бейнелейді жә не ерекшеліктерін толық кө рсетеді.

Тақ ырыптық картада қ ұ былыстың кең істікте орын ауыстыруы жә не уақ ыт бойынша ө згеруі кө рсетіледі, желдің бағ ыты мен интенсивтілігі, мұ хит ағ ыстары, жү к жә не адам тасымалдау, адамдар мен жануарлар миграциясы, зерттеу экспедициялардың жолдары, ә скери байланыс жә не т.б., табиғ и немесе қ оғ амдық қ ұ былыстарда болып жатқ ан қ ұ былыстың уақ ыт аралығ ында сандық ө згеруі жә не структурасының ө згеруі.

Тақ ырыптық картада қ ұ былыстың ерекшелігін кө рсету ү шін, картографиялаудың ә р тү рлі тә сілдері қ олданады, олар: ареалдар тә сілі, сапалы фон, нү ктелік, изосызық, белгілеу, локальді диаграммалар, картодиаграммалар, картограмма, сызық тық белгілер жә не қ озғ алыс белгілері.

Жалпыгеографиялық шолу карталары.Жалпыгеографиялық шолу карталардың ерекшеліктері.

Жалпыгеографиялық карталар табиғ аттың негізгі ерекшеліктері мен территорияның ә леуметтік-экономикалық объектісі туралы сипаттама береді жә не физикалық, экономикалық жә не саяси географияның басты элементін кө рсетеді. Бұ л карталарды жер бетінің бейнесінің жалпылау сатысымен айырады жә не топографиялық карталарғ а қ арағ анда орналастырылғ ан қ ұ былыстармен қ арастырылып отырғ ан ұ сақ масштабты жалпыгеографиялық карталар табиғ и жә не ә леуметтік-экономикалық бө ліктерді аз мө лшермен кө рсетуге міндетті. Онда ө сімдік жамылғ ысының толық бейнесі кө рсетілмеген, шаруашылық сипаттамасы шектеулі болып келеді. Ө йткені мұ нда жер бетінің магниттелуі, территорияның климаттық ерекшеліктері, оның геологиялық қ ұ рылуы кө рсетілмеген, «жалпыгеографиялық» термині ұ сақ масштабты карталарғ а дә л келеді.

Табиғ и ландшафт бө ліктерінен жалпыгеографиялық шолу карталардың мазмұ нына басты негізде су объектілерінің бейнесі жә не жер бедері, ә леуметтік-экономикалық елді-мекендер, хабар беру жолдары жә не территорияның саяси-ә кімшілік бө лінуі кіреді. Сонымен қ атар ө сімдік жамылғ ысының жеке бө ліктерін (ормандар), грунттарды, тағ ы мә дениет жә не шаруашылық объектілерін кө рсетеді.

Бұ л карталарда кө рсетілетін бө ліктерге қ арағ анда бірнеше айырмашылық тар болады. Мысалы, тундра мен ормандардың таралуын кө рсететін карталар болады (жасыл тү спен кө рсетілген).

Карталарды салыстыру бейнелеу тә сілдерінің уақ ыт ө туімен ө згеріп отырғ анын кө рсетеді. Сондық тан картаны сыртқ ы кө рінісі ә р дә уірде бір-бірінен ө згеше болып келеді. Барлық дә уірдегі карталарда су, қ ұ рлық бетінің ү лкен пішіндері, қ оныстану орындары жә не жолдар кө рсетілген.

Мұ ндай мазмұ нда Птолемейдің ежелгі Рим картасы, Фра-Мауроның Қ айта ө рлеу дә уірінің картасы (1459 ж.), Иван Грозный кезінде шық қ ан Мә скеу мемлекетінің «Ү лкен сызба» картасы жә не басқ алары. Осылай, бө ліктерді жинау бойынша қ азіргі жалпыгеографиялық карталар саяси-ә кімшілік шекаралар мен кейбір ө сімдік жамылғ ысының бө ліктерімен ежелгі карталардан ерекшеленіп келеді.

Жалпыгеографиялық шолу карталары ең кө лемдегі мағ лұ маттарды қ осып алады. Мұ ндай картаны бө ліктердің кең істікте орналасуын, аудандардың қ атынастарын, қ ұ рлық пен тең із алып жатқ ан, жә не жер бетінің қ ұ рылуын, яғ ни жер бедерінің ү лкен бө ліктерінің сипаттамаларын; қ ұ рлық суларының тү рлері мен ерекшеліктерін, сонымен қ атар су мен жер бедерінің арасындағ ы арақ атынасты кө рсетеді.

Ө зен торларының географиялық орналасуы, жиілігі мен территорияның батпақ тану дә режесі жалпыгеграфиялық карталар бойынша жер бө лігінің климаттық ерекшеліктері туралы білуге мү мкіндік береді.

Картаның саяси-экономикалық мазмұ нын оқ ып білу адамдардың территория бойынша таралуын білуге мү мкіндік береді. Сонымен, жалпыгеографиялық карталар территорияны танып білу кезінде негізгі анық тамалық мағ лұ мат болып келеді. Олар тақ ырыптық карталарды қ ұ рғ ан кезде негізгі сипат болып келеді.

Жалпыгеографиялық карталар кө бінесе атластарда болады. Сонымен қ атар стендік жалпыгеографиялық карталар шығ арылады.

Қ азіргі заманда шық қ ан қ атпар карталары барлық материктер мен ә лем бө ліктерінің барлық территориясын бейнелейді. Мұ хиттар мен тең іздер картасы да болады. Бұ л барлық карталар экономиканы, климатты жә не қ алалардың планын кө рсетеді. Бұ ларда мә тіндік анық тамалар да болады.

Жалпыгеографиялық шолу анық тамалық карталар бейнеленетін қ ұ былыстың жинақ тау сатысы мен безендіруі бойынша жай карталардан ерекшеленеді. Жалпыгеографиялық шолу оқ улық карталарында кө бінесе табиғ ат ресурстарын кө рсетеді, ал анық тамалық карталарда бұ л элемент болмайды. Сонымен қ атар оқ улық карталарында ө сімдік жамылғ ысы кө рсетілмейді, хабар беру жолдарының кейбіреулері кө рсетіледі.

СУ ОБЪЕКТІЛЕРІН БЕЙНЕЛЕУ

Қ ұ рлық суларының жә не тең іздерінің жағ алау сызық тары географиялық карталардың негізгі бө лігін қ ұ райды. Тең із жағ алаулары, ө зендер мен кө лдер картада елді мекендердің орналасу орнын жә не басқ а географиялық объектілерді кө рсету ү шін бағ дар болып келеді.

Кө птеген жалпыгеографиялық карталарда тең із жолдарының бағ ыттарының орналасуын кө рсетеді, ал кейбіреулерінде – мұ хиттық ағ ыстарды, сонымен қ атар қ алқ ып жү ретін мұ здардың таралу аймақ тарын кө рсетеді.

Тең із тү бінің жер бедерінің қ азіргі жалпыгеографиялық шолу карталарында кө бінде терең дігі бойынша айырмашылығ ы арқ ылы бейнелеу тә сілін кө рсетеді. Бұ л тә сіл гипсометрлік деп аталады.

Тең із терең дігі сатысының шекарасы болып изобата табылады. Изобата – ұ зындығ ы бойынша терең дігі ө згермейтін сызық. Изобатаны терең дік белгісі бойынша горизонтальдардың биіктік белгілері салынатындай етіп қ ұ рады. Жалпыгеографиялық ұ сақ масштабты карталарда изобаталарды бө ліктену терең дігінің интервалын салады, терең емес бө ліктерде изобаталар арасындағ ы интервал ү лкен емес болады, ал қ ашық тағ ан сайын олар ү лкейеді.

ТОПЫРАҚ -Ө СІМДІК ЖАМЫЛҒ ЫСЫ ЖӘ НЕ ГРУНТТАРДЫҢ ЖЕР БЕДЕРІН БЕЙНЕЛЕУ

Қ ұ рлық тың жер бедерін географиялық карталарда кө рсету оң ай емес: жер бетінің пішіні ү лкен кө лемді денелерді кө рсетеді, оны жазық тық та кө рсету керек.

Жалпыгеографиялық шолу карталарында жалпы қ асиеттерін жә не жер бедерінің ерекшеліктерін ү лкен ауданда кө рсетеді. Осы карталар бойынша жер бедерінің ү лкен пішіндерінің орналасуын кө рсетеді, яғ ни, қ андай бө ліктерін жазық тық, қ андайын ү стірттер мен қ ыраттар немесе биік таулы аймақ тар алып жатқ анын кө рсетеді. Жер бедерін картада бейнелегенде биіктік тү рін жә не таулы мемлекеттерді кө рсетеді, сонымен қ атар жер бедерінің пішінін, абсолютті жә не қ атысты биіктігін берілген нү ктеде алады. Жер бедерін бейнелеген кезде оның нақ ты тү рін алуғ а тырысады, кө бінесе олардың пішіндерін пластикалық тү рде алынғ анын кө рсетеді.

Қ азіргі кезде жалпыгеографиялық шолу карталарында жеке белдеуді ө сімдік жамылғ ысын (мысалы, тундра, орман) немесе барлық ө сімдік жамылғ ысын кө рсетеді. Барлық территория бойынша таралғ ан ормандардың, тундралардың ареалдарын ерекше белгімен кө рсететін басылу карталары кездеседі.

Жалпыгеографиялық картада ә леуметтік-экономикалық элементтердің бейнелеу ерекшеліктері: елді-мекендерді бейнелеу; хабар беру жолдарын бейнелеу; территорияның саяси жә не саяси-ә кімшілік бө лінуін бейнелеу.

ЕЛДІ-МЕКЕНДЕРДІ БЕЙНЕЛЕУ

Елді-мекендерді бейнелеу жалпыгеографиялық карталардың мазмұ нының негізгі бө лігі болып келеді. Кө птеген елді мекендер, олар – саяси, ә кімшілік, экономикалық жә не мә дени орталық тар. Картада елді-мекендерге келетін ерекшеліктерін мү мкіндігінше толық кө рсетеді. Бұ л жұ мыс топографиялық карталарда оң ай шешіледі.

Шолу карталарында елді мекендерді кө рсету қ иын. Онда жер бетінде белгілі территорияны алып жатқ ан қ ала немесе ауылды жеке объект ретінде кө рсетуге болмайды. Ө йткені карта ауданының масштабы ұ зындық масштабының квадратына тең болатын, ол алдың ғ ыдан қ арағ анда жылдам кішірейеді. Сондық тан, мысалы, 1: 5000000 масштабты карталарда Мә скеуді бейнелеу – тек қ ана 6 мм диаметрі болатын нү кте болып кө рінеді.

Шындығ ында, шолу карталарында елді мекендердің жобалау ерекшеліктерін бейнелеу немесе оның жеке бө ліктерін беру мү мкін емес. Жалпыгеографиялық шолу карталарында елді мекендер шартты белгілермен кө рсетіледі.

Елді мекендердің шолу карталардағ ы шартты белгілері дө ң гелек пішінде болады, олар пунсон деп аталады. Пунсондардың ө лшемі мен суретімен картада халық санын, жә не тек қ ана елді мекендерді, ә кімшілік мағ ынасы бар бө ліктерін кө рсетеді. Кө рсетілетін географиялық ерекшеліктері бір немесе бірнеше карталарда елді мекендерді тек бір ғ ана емес, бірнеше қ асиетін кө рсетуі мү мкін. Мысалы, кіші ө лшемді дө ң гелектер ауылдық елді мекендерді, ал ү лкендері – қ алаларды кө рсетуі мү мкін.

Елді мекендердің атауының жазылуы бірнеше қ ызметті атқ арады. Оның атауы елді мекеннің тү рін немесе оның халқ ын кө рсетуі мү мкін. Ол жазу ө лшеміне жә не суретіне байланысты болады. Оларды саяси-ә кімшілік мағ ынасы белгілі пішінді жазумен кө рсетеді жә не біркелкі немесе пунктир сызық тармен сызылады. Басқ а жағ дайда саяси-ә кімшілік орталық тар белгілі шрифтпен жазылады. Кейде ұ сақ масштабты карталарда астаналардың пунсондарын белгілі тү спен белгілейді. Нақ ты бір картаны қ олданар алдында оның аң ызынан пунсондардың пішіні қ андай мағ ынаны білдіріп тұ рғ анын білу қ ажет.

Пунсонды картада орналастыра отырып, жергілікті жерде елді мекендердің нақ ты орналасу жағ дайын кө рсетеді. Сондық тан пунсонды орналасуына қ арай картада: қ ала тең іздің жағ асында орналасқ ан немесе ол жағ алаудан қ андай да бір қ ашық тық та тұ рғ анын білуге болады.

Шолу жә не ү лкен масштабты карталарда елді мекендерді кө рсетудің ү лкен айырмашылық тары мынада болады: ұ сақ масштабты карталарда жинақ тауда кө птеген елді мекендер кө рсетілмейді. Шынында, картаның масштабы азайғ ан сайын, маң ызы аз болып келетін елді мекендері картағ а салынбайды.

Елді мекендер халық санына жә не ондағ ы халық тың айналысатын шаруашылығ ына байланысты бірнеше тү рге бө лінеді. Қ алалар жә не басқ а қ ала тектес елді мекендер мемлекет ө мірінде ү лкен саяси-ә кімшілік мағ ынаны білдіретін ү лкен орталық тар болып табылады. Сондық тан елді мекендерді таң дау кезінде кө бінде елді мекендердің тү рін алады.

Елді мекендерді картографиялаудың бір маң ызды жұ мысы болып ұ сақ масштабты шолу карталарында халық тың қ оныстану сипаты болып келеді.

Картада тек қ ана 30 мың халқ ы бар елді мекендерді кө рсету ү шін, жоғ ары индустриялы аудандарда пунсонды орналастыру ү шін орын жетпейді.

ХАБАР БЕРУ ЖОЛДАРЫН БЕЙНЕЛЕУ

Хабар беру жолдары 5 тү рлі болады – қ ұ рлық жолдары, тең із, ө зен, ауа, қ ұ быр – ал жалпыгеографиялық шолу карталарында 3 тү рін бейнелейді.

Жалпыгеографиялық шолу карталарында хабар беру жолдарын жә не транспорт тораптарын қ анағ аттандырады. Кө бінде экономикасы дамығ ан аудандарда темір жол тораптарының тығ ыздығ ымен қ атар кө птеген ә р тү рлі класты автомобиль жолдары болады. Экономикалық жағ ынан қ ұ рлық тағ ы жолдардан темір жолдар маң ызды роль атқ арады. Сондық тан шолу карталарында жоғ ары дамығ ан аудандарда жинақ тау кезінде темір жолдарды толығ ымен кө рсетеді, ал автомобиль жолдары тек таң дау арқ ылы кө рсетіледі. Осындай аудандарда маң ызды жоғ ары автожолдар бейнеленеді.

Темір жолдармен аз қ амтылғ ан территорияларда негізгі жолдар торы болып автомобиль жолдары болады, олар сол картаның бө лігінде толық кө рсетіледі.

Бірақ тө мен класты қ ұ рлық жолдары – ауыл аралық, алаң дық жә не орманды жалпыгеографиялық шолу карталарында кө бінде кө рсетілмейді. Ұ сақ масштабты жалпыгеографиялық карталардың аудандарында қ ұ рлық тағ ы хабар беру жолдары ә рбіреуі анық талғ ан ү лкен жалпыланғ ан топтарғ а бө лінеді.

Жалпыгеографиялық шолу карталарында ө зен жолдарын кө рсеткен кезде ө зеннің жү к жә не адам тасымалданатын бө лігі белгіленеді. Каналдар бойынша ө зеннің сипатын айтуғ а болады.

Қ арастырылып отырғ ан картада негізгі тең із порттары мен негізгі бағ ыттарды бейнелейді. Тең із порттарын кө бінде ерекше шартты белгімен кө рсетеді. Тең із бағ ытын анық талғ ан порттар арасындағ ы кемелердің бағ ыттарын кө рсететін сызық тық белгімен кө рсетеді.

Тең із бағ ытының ұ зындық бойында жолдың ұ зындығ ы кө рсетіледі. Тең із бағ ыттарының соң ғ ы пунктерінің атауын оларды белгісімен салады. Ерекше белгімен кө бінесе тең із паромдарының бағ ыттары мен тең із пункттерін кө рсетеді.

ТЕРРИТОРИЯНЫҢ САЯСИ ЖӘ НЕ САЯСИ-Ә КІМШІЛІК БӨ ЛІНУІН БЕЙНЕЛЕУ.

Барлық жалпыгеографиялық карталардың бір жалпы ережесі – мемлекеттік меншіктегі территорияларды бейнелеу. Шолу карталарында мемлекеттік шекаралар сызық тық шартты белгімен кө рсетіледі. Тең із жағ алауында мемлекет шекаралары бейнеленбейді. Осындай тең із жағ алауы мемлекет шекарасы болып табылады.

Мемлекеттік шекара арал мен тү бектерді бө ліп тең із немесе мұ хит арқ ылы ө туі мү мкін,. Осындай жерлерде шекараның шартты белгісі ү лкен емес жер бө ліктерімен бейнеленеді. Егер мемлекетке кө рші жатқ ан аралдар кіретін болса, онда мемлекеттік атауы архипелаг бойында орналасады.

Жалпыгеографиялық шолу карталарында сонымен қ атар мемлекеттің саяси- ә кімшілік бө лінуі кө рсетіледі.

Жалпыгеографиялық шолу карталарында мемлекеттің астанасы жә не саяси- ә кімшілік бө лінуі бейнеленеді.

Жалпыгеографиялық карталардың мазмұ нын оқ у оның жергілікті жердегі ә р элементі бойынша оқ уғ а, бейнелеуді кө рсету, қ орытынды жасау мазмұ ны бойынша қ иманы қ ұ руғ а мү мкіндік береді.