Картографиялық суреттеудің тәсілдері. Картодиаграммалар және картограмма.

Картодиаграмма тә сілі қ андай да бір қ ұ былыстың жалпы санының ө лшемін кө рсетеді (кө бінесе – абсолютті) нақ ты алынғ ан территорияларда. «Картодиаграмма» терминін картографиялау тә сілін кө рсетеді, жә не оның қ олдануымен жасалғ ан карталарды. Бұ л тә сілмен кө бінесе саяси жә не саяси- ә кімшілік территориялардың бө лінуін пайдаланады, яғ ни материктер картасында немесе олардың ү лкен бө ліктерін мемлекеттердің шекаралары арқ ылы жү ргізеді, ал бө лек мемлекеттер картасында – олардың саяси- ә кімшілік бө лінуінің бірліктерін. Карталарда облыстарды, аудандарды жә не басқ аларды кө рсетеді. Территорияны табиғ ат, экономикалық немесе басқ а жағ дайлары бойынша бө луі мү мкін. Ә рбір территориялық бірлік ішіне бір диаграммалық белгіні орнатады, кө рсетілетін қ ұ былыстың санының бірлік шамасын кө рсететін: орналастыру сипаттамасымен, арасында таралғ андар бола алатын.

Бұ л тә сілмен кө птеген қ ұ былыстарды картографиялайды, ү лкен территорияларда ә р тү рлі болып келетін (егін аудандары, орманда ағ аштың жалпы саны), тұ рғ ын аймақ тарда болатын (халық тың сандық кө рсеткіштері, ө ндіріс заттары, кітапханалардағ ы кітаптардың саны, ауруханалардағ ы орындар саны жә не т.б.). Картодиаграмма қ ұ былыстың таралуына байланысты ә рбір алынғ ан территорияларды саны жағ ынан салыстыра алады, бірақ қ ұ былыстың нақ ты орын ауыстыруын картада бұ л тә сілмен кө рсетілмейді.

Картодиаграмманың шарты белгілері кө бінесе дө ң гелек, квадрат, тікбұ рыш немесе басқ а геометриялық фигуралар пішіндес болады. Олар сонымен қ атар кө рсетілетін объектінің стильдік суретімен немесе орыс ә ріптерімен жә не латын алфавитімен кө рсетілуі мү мкін. Аталғ ан ү ш тә сілмен де белгілер ү зіліссіз немесе сатылы, абсолютті немесе шартты шкалаларында салынуы мү мкін.

Сонымен қ атар диаграммалық фигураларды қ олданады (геометриялық немесе басқ а тү рді), ә рбіреуі тек қ ана қ ұ былыс шамасының санының бір бө лігін ғ ана кө рсететін – алынғ ан қ атынаста. Мысалы, тракторлардың санын кө рсету ү шін (ә кімшілік аудандар бойынша) орнатады, бір суретке 100 трактор сә йкес келетіндігін. Содан кейін картада кө рсетілген аудандар арқ ылы бірдей тракторлар суретінің санын кө рсетеді.

Картодиаграмма тә сілімен ә рбір территориялық бө лінуде тек қ ана абсолюттік шаманың жалпы санын ғ ана емес, сонымен қ атар оның структурасын кө рсетуге болады. Мұ ндай картодиаграммаларды, структуралық деп аталатын, қ ұ былыстың қ ұ рамындағ ы элементтер арасындағ ы сандық қ атынасты да кө рсетуге болады. Ол ү шін картодиаграммалар белгісін бө ліктерге бө леді, ә рбір қ ұ рамындағ ы элементке пропорционалды етіп алып. Шартты белгінің ә рбір бө лігін ә р тү рлі тү спен бояйды немесе олар штрихпен ерекшелейді. Бояу мен штрихтаудың мағ ынасы аң ызда кө рсетілген.

Картодиаграмма қ андай да бір уақ ыт аралығ ында қ ұ былыстың сан жағ ынан ө згерісін кө рсетуі мү мкін. Оны бірнеше фигуралардың қ осылуынан алады.Олардың ә рбіреуі нақ ты уақ ытта картографияланатын қ ұ былыстың санын кө рсетеді. Егер ө згерісті кө рсету ү шін, осы немесе басқ а қ ұ былыстың кө птеген уақ ыттың ө туіне байланысты болатын картодиаграмманың бө ліктерінің арасында графиктерді орналастырады. Сонымен қ атар профильді картодиаграммалар қ ұ расытрады, бір- бірімен бірнеше кө рсеткіштер арқ ылы байланысқ ан қ ұ былыстарды алынғ ан аудандарда сипаттау ү шін.

Картограммалар – картада қ ұ былыстың қ атыстық ө лшемдерін кө рсету тә сілі (сол немесе басқ а аудандарғ а алынғ ан орта шамалары). Картограмма тек қ ана картографиялау тә сілін емес, сонымен қ атар картаның ө зін кө рсетеді. Картограмма тә сілімен кө бінесе ә леуметтік- экономикалық қ ұ былыстарды кө рсетеді: халық тығ ыздығ ын, халық бө лігі, қ андай да белгілі қ асиеті бойынша алынғ ан (жас жыныстық, профессионалдық жә не тағ ы басқ а) бү кіл халық қ а қ атысты алынғ ан; территориядағ ы берілген аудан бойынша жер телімінің қ андай да бір тү рінің қ атынасы (ормандар, егістік дерлер, шабындық жә не т.б.).

Кө бінесе картограммада жер ауданының пайызын кө рсетеді, белгілі ауылшаруашылық дақ ылдарын алып жатқ ан дақ ылдарды, барлық егілетін ауданннан. Картограмма халық тың мә дени- тұ рғ ын шарттарын картографиялау ү шін жә не табиғ и қ ұ былыстарды кө рсету ү шін, мысалы территорияның орман немесе батпақ ты жерлер.

Қ ұ былыстың ө лшемін картограммада бояумен енмесе штрихтаумен кө рсетіледі: алынғ ан ауданда кө рсеткіш кө п болғ ан жағ дайда бояу (штрихтау) қ оюрақ болады. Картограмманы қ ұ рғ ан кезде берілген аудандарда қ ұ былыстың ө лшемін сипаттайтын сандар қ атарын кө бею немесе азаю тә ртібінде орналастырады. Мысалы, материктер географиялық атласында (1981 ж.) халық тығ ыздығ ы картасында келесі шкалалар сатысы анық талғ ан: 1) 1 км² - 1 адамнан аз; 2) 1- ден 10 адамғ а дейін; 3) 10- нан 50-ге дейін; 4) 50- ден 100-ге дейін; 5) 1 км² 100 адамғ а дейін. Картограмманың шкаласының сатылары басқ а болуы мү мкін, яғ ни ө лшемі бойынша бірдей немесе қ ысқ а болады.

Картодиаграммада берілген учаскенің шекаралары міндетті тү рде белгіленуі керек. Ал картограммада участкелердің шекаралары кө рсетілмеуі де мү мкін, бір топқ а кіретін, жә не бірдей белгіленген. Мұ ндай картограммаларды жалпыланғ ан немесе жазылғ ан деп атайды. Кө птеген оқ у карталары халық тығ ыздығ ында жазылғ ан картограммалар тү рінде ьолады. Тағ ы да тү зетілген картограммалар болады, участкелері белгіленген кө рсетілетін қ ұ былыссыз.

Картодиаграмма мен картограмманы қ олданғ ан кезде ескеру қ ажет, картографиялаудың екі тә сілі де картада алынғ ан бө ліктің нақ ты шекараларын, яғ ни ареалын кө рсете алмайды.

Картографиялық генерализация. Картографиялық генерализацияғ а ә сер ететін факторлар мен мә ні. Генерализацияның тү рлері. Генерализацияғ а картографиялық белгілердің ә сер етуі туралы.

Генерализация — (лат тілінен “жалпы, негізгі”) объектілер мен қ ұ былыстардың типтік қ асиеттері мен ерекшеліктерін картада кескіндеу мақ саты болып табылатын таң дау жә не оны мақ сатқ а сә йкес жалпылау.

Картографиялық генерализацияғ а ә сер ететін негізгі факторлар:

1.Картаның арнауы

2.Оның тақ ырыптамасы

3.Масштабы (бағ ытына сә йкес)

4.Картографиялық ерекшелігі

Картаның арнауы оның мазмұ нына ә сер етеді. Картаның арнауы - тақ ырыбы мен масшабы бірдей болғ анмен оның мазмұ нына ә сер етеді.(оқ у немесе анық тамалық тар) мазмұ нының кө лемі мен детальдары бойынша біршама айырмашылық тары бар, оларғ а ә р тү рлі генерализация жү йесі тә н.

Картаның тақ ырыбы – картаның басты нақ ты элементтерін тікелей кө рсетеді. (топырақ, климаттық)

Масштаб - кө рсетілетін ақ параттың кө леміне ә сер етеді (жалпы кө лемінің қ ысқ артылуы, детальдарды сақ тай алмау жә не т. б.).

Картағ а тү сірілетін территорияның немесе оның ә серінің ерекшеліктері – картада оның еркшеліктерін тура кө рсетіп беру.(шө лдегі қ ұ дық тар н/е шалғ ай солтү стіктегі елді-мекендер)

Генерализацияның тү рлері:

1 Картағ а тү сірілетін қ ұ былыстарды таң дау. Картаның мазмұ нын қ ажетті қ ұ былыстар мен обеътілермен шектеу. Ол ценз жә не нормамен анық талады.

Ценз – олардың маң ыздылығ ынан, сапасынан, санының кө рсеткіштерінен шығ атын ә р тү рлі категориядағ ы объектілер ү шін берілетін таң дау шекарасы. Саяси карталарда саяси ә кімшілік орталық тар ал экономикалық карталарда тұ рғ ындардың саны бойынша.

2 Сандық сипаттарын жалпылау – картада оның кө рінісін табусыз объектілердің аталғ ан категориясын сипаттайтын сандық кө рсеткіштердің ішіндегі интервалдарды ұ лғ айту.

3 Сапалық сипаттамасының жалпылау мақ саты – осы объектілер категорясының ерекшеліктерін, сапалық ерекшеліктерін қ ысқ арту болып табылады, аталағ ан категориялық объектілер: бө лшектік сандарды жалпы сандармен ауыстыру болып табылады.

4 Жеке объектілерді олардың жинақ тау белгілерімен ауыстыру (басында жеке қ ұ рылыстар болады, кварталдар, аудандар)

Белгілер жү йесі - нақ ты орындалғ ан картада оның детальдарының бейнеленуін, толық мінездемесін, негізгі шекарасын жә не картаның мазмұ нын кө рсетеді.

Белгілердің ең кіші ө лшемі екі факторғ а байланысты: картаны оқ уда кө здің қ абілеттері белгілерді айыру жә не олардың техникалық мү мкіншіліктері мен елестету бө ліктерінен тұ рады.

Шынында да кіші ө лшемдердің анық тамалары контурлар картасына қ атты ә сер етеді.