Картографиялық суреттеудің тәсілі. Белгілер тәсілі. Локальдық диаграммалар тәсілі.

Картографиялық белгілеу (шартты белгілер) картаның мазмұ нын кө рсетеді, яғ ни онда берілген барлық мә ліметті нақ ты анық тайды.

Карталарды қ ұ рғ ан кезде картографиялық бейнелеуді таң дау жә не жасауда шығ арады, картаның арнауына, оның тақ ырыбына, масштабына жә не жобалау мазмұ нына байланысты. Картографиялаудың ә р тү рлі тә сілдерін қ олданады: ареал тә сілі, сапалы фон, нү ктелік, изосызық тық, белгілеу, локальді диаграммалар, картодиаграмма, картограмма, сызық тық белгілер жә не қ озғ алыс белгілері.

Белгілеу анық талғ аннан кейін, кері ә сер тә ртібі бойынша, картаның мазмұ нын анық тайды, оның кө лемін, сонымен қ атар географиялық объектілердің ерекшеліктерін беру, қ ұ былыстарды жә не олардың байланысын:

- картаның оқ уын жең ілдетеді;

- мазмұ ның игеру.

БЕЛГІЛЕУ ТӘ СІЛІ. ЛОКАЛЬДІ ДИАГРАММАЛЫҚ ТӘ СІЛ

Белгілеу тә сілімен карталарда қ ұ былыстарды белгілейді, жеке алынғ ан территорияларда орналастырылғ ан, картаның масштабы арқ ылы кө рсетуге болмайтын. Мұ ндай орналастыру сипаттамасы пункт бойынша локальданғ ан немесе нү ктеде деп аталады, ө йткені ұ сақ масштабты карталарда жер бетінде қ ұ былыс алып тұ рғ ан бө лік нү ктемен кө рсетіледі.

Қ ұ былыстар берілген сипаттамаларымен кө п орналасқ ан, сондық тан белгілеу тә сілі тақ ырыптық карталарда ү лкен таралуғ а ие болады. Бұ л тә сілмен сипатталады, кө бінде, тұ рғ ын аймақ тар жә не олардың ерекшеліктері: халық саны, ө неркә сіп ө ндірісінің саны, мә дени- қ оғ амдық мекемелер жә не олардың жұ мысының кө рсеткіштері. Белгілеу тә сілімен кө рсетіледі, транспорттық пунктер мен тораптарының ерекшеліктерін (теміржол станциясы, тең із жә не ө зен порттары, аэродромдар). Белгілеу аз қ олданылады табиғ ат қ ұ былыстарын сипаттау кезінде.

Белгілеу тә сілінің мә ні, картада нү ктелермен, қ ұ былыстың орналасуына дә л келетін, масштабтан тыс шартты белгілерді кө рсетеді, шамасы картографияланатын қ ұ былыстың ө лшемін кө рсетеді. Шартты белгілердің ү ш тү рін қ олданады: геометриялық, кө ркем жә не ә ріптік. Кө бінесе геометриялық шартты белгілер қ олданылады дө ң гелек, квадрат, тікбұ рыш, жартышарлар жә не т.б. пішіндес. Геометриялық белгілеудің қ арапайым кө рінісі оң ай сызылады жә не картаны оқ ығ ан кезде бір- бірінен айыру қ иынғ а тү спейді. Геометриялық белгілер тағ ы басқ а қ асиеттерге ие болады: мұ ндай белгінің геометриялық центрін оң ай анық тағ анғ а болады, картаның нү ктесімен сә йкес келетін, мұ ндағ ы қ ұ былыс локальданғ ан: геометриялық белгілерді бө ліктерге бө луге болады, бірдей немесе пропорционалды сапалық жағ ынан ә р тү рлі қ ұ былыстар.

Қ ұ былыстың абсолютті шамасын белгілеудің сызық тық ө лшемімен анық тайды, оның ауданымен немесе кө лемімен. Бұ л айыруларды орналастыру ү шін карта бойынша шартты белгілердің сызық тық ө лшемдерін салыстыру (сызғ ышты немесе измерительді қ олданып) оң ай болып келеді. Бұ л нұ сқ ада кө рсеткіштердің шамасын территориядағ ы ерекшеленген бө лікке белгілеудің биіктігі сай келеді. Олардың арасында ең қ арапайымы болып – тікбұ рыш табылады.

Кө бінесе картографияланатын кө рсеткіштің шеткі белгілері шамасы жағ ынан бір- бірінен ө згеше болады. Мұ ндай жағ дайда қ ұ былыстың шамалары мен шартты белгінің шамасының сызық тық байланысында ең ү лкен жә не ең кіші белгілердің биіктіктері арасында ү лкен айырмашылық болғ андық тан олар келісімсіз болады. Мұ ндай жағ дайдан шығ у ү шін белгілерді қ олданады, қ ұ былыстың шамасы биіктіктік емес, аудандық белгімен кө рсетілген. Мұ ндай фигуралар биіктік жағ ынан аз ерекшеленеді, ө йткені оның сызық тық ө лшемдері қ ұ былыс ө лшемінің кө рсеткішінің ө зіне емес, ол тү бір астындағ ы шамасына пропорционал болады.

Картада кө рсетілген қ ұ былыстың сыртқ ы шамаларының айырмашылығ ы ү лкен болса, куб жә не шар тә різдес фигураларды белгі ретінде қ олданады, ал кө рсеткіш шамаларын салынғ ан шартты белгілердің «кө лемімен» кө рсетеді. Сонда белгілердің сызық тық ө лшемдерінде кө лемнің шамасын ү ш тү бір астына алып кө рсетеді, жә не ә р тү рлі белгілердің арасындағ ы қ атынас азаяды, аудандық жә не сызық тық байланысқ а қ арағ анда.

Ә р тү рлі пунктте қ ұ былыс шамасының ә р тү рлілігі картада белгілердің ө лшемінің айырмашылығ ы ретінде кө рсетеді. Бұ л ө лшемдерді кө рсететін сандар кө бею немесе азаю ретінде орналасуы мү мкін, ол қ андай да бір тү рдің шкаласын кө рсетеді. Шкалалар ү зіліссіз жә не сатылы болуы мү мкін. Ү зіліссіз шкалаларда кө рші белгілердің ә рбір жұ бы бір- бірінен біраз айырмашылығ ы болады, ө йткені белгілі ө лшемді шартты белгі қ ұ былыстың бірлік шамасына сә йкес келеді. Басқ аша айтқ анда, ү зіліссіз шкалада қ ұ былыс санының ә р ө згеруінде, белгінің ө лшемінің ү лкеюіне (немесе кішіреюіне) ә келеді. Картада ү зіліссіз шаманы қ олданғ ан кезде шамасы бойынша бір- бірінен ажыратылатын кө птеген белгілер болады, кө рсетілетін территорияда барлық пункттерде қ ұ былыстың санына байланысты. Картаның аң ызына белгінің шамасы мен қ ұ былыстың ө лшемі арасындағ ы тә уелділікті ү зіліссіз шкалада ауызша жә не графикалық тү рде кө рсетіледі.

Сатылы шкалаларда қ ұ былыстың шамасын білдіретін сан қ атарының барлық мағ ыналарын бірнеше топқ а бө леді (қ атардың «сатысы») жә не ә рбір топқ а белгілі ө лшемді белгіні береді. Кө бінде осы топтардың аз санын ерекшелейді (оннан аз); сондық тан аң ызда барлық топтардың шартты белгілері кө рсетіледі. Аң ызда белгілерді қ атар бойынша орналастырады –бірінен соң бірі, немесе (орынды ү немдеу ү шін) бірге орналастырады, бір- біріне салу арқ ылы тә різдес. Белгілерде санды кө рсетеді, сатының шекарасын қ ұ райтын.

Ү зіліссіз де, сатылы да шкалалары шартты белгілерінің бедгісі бір қ асиеті бойынша ерекшелейді. Бұ л қ асиетпен кө рсетілетін қ ұ былыстың шамасы мен белгінің ө лшемі арасындағ ы пропорционалды бірдей байланыс шкаланың барлық бө лігін сақ тау (сақ тамау) болып табылады.Бұ л пропорционалдық сақ талатын шкалаларды абсолютті деп атайды. Берілген қ атынас ө згерген кезде шартты жасалынады. Шартты шкалаларды қ олданады, қ ұ былысты сандық айырмашылығ ы болғ ан кезде кө рсетеді картаның ә р тү рлі жерінде.

Кө рсетілетін қ ұ былыстың сандық айырмашылығ ын беру ү шін кө бінде белгілерді бояу арқ ылы кө рсетеді. Мысалы, егер бұ л тә сілмен тұ рақ ты жерлерде ө ндірістік салаларды кө рсететін болса, онда белгінің ө лшемі ө неркә сіп ө ндірісінің шамасына сай келеді, ал шартты белгіні тү спен ө ндірістік саланы кө рсетеді.

Кө рсетілетін қ ұ былыстың сапалық айырмашылығ ының сипаттамалары екісатылы болуы мү мкін: осы немесе басқ а тү сті бояумен кең саланы кө рсетеді (машинажасау, тамақ), ал бояудың ү стінде штрих белгісімен ү лкен емес саланы кө рсетеді (транспорттық немесе ауылшаруашылық машиналарын қ ұ растыру, ұ н тарту жә не консерві ө ндірісі жә не т.б.).

Белгіні бө ліктерге бө лу арқ ылы бө лек алынғ ан шаруашылық ты ә рбір пункте кө рсетеді. Былай, экономикалық карталарда кө псалалы ө неркә сіп щаруашылығ ының сипаттамаларын кө рсету ү шін белгіні бө ліктерге бө леді, кө рсетілген пункте салағ а байланысты боялғ ан.

Кейбір жағ дайларда белгінің тү сі қ ұ былыстың сипаттамасы жататын анық талғ ан жылды немесе толық уақ ыт периодын кө рсету ү шін қ олданылады.

Қ ұ былыстың даму процессін белгілеу тә сілімен кө рсету ү шін пішіні бойынша бірдей, бірақ ө лшемі бойынша ә р тү рлі болатын бірнеше белгілерді қ осады.

сурет 14

Локальді диаграммалық тә сілді ү лкен территорияларда жалпы таралуы болатын қ ұ былысты кө рсету ү шін қ олданылады.

Осы тә сілмен картографияланатын қ ұ былыстың жер бетінде жеке нү ктелерінде абсолютті немесе қ атысты ө лшемдерін кө рсетеді. Қ ұ былыстың ө лшемін белгілі шкалада қ ұ рылғ ан жә не алынғ ан нү ктелерде қ ойылғ ан диаграммалармен кө рсетеді.

Бұ ндай тә сілмен барлық қ ұ былыстарды кө рсетуге болады, картографиялағ анда изосызық тар тә сілін қ олданғ анда: температура жә не ауа қ ысымы, қ ар жамылғ ысының қ уаты жә не басқ алары. Локальді диаграммалық тә сілді қ олданады, егер тек қ ана жергілікті жерде нақ ты пунктерді сипаттау ү шін жә не барлық аулан бойынша қ ұ былыстың шамасын кө рсетпейтін. Бұ л тә сіл тағ ы да кейбір мезгіл қ ұ былыстарын кө рсету ү шін қ олданылады. Кейбір атластарда локальді диаграммалық тә іслмен желдің кү ші мен бағ ытын сипаттау ү шін қ олданылады.