Майлытұқымды дақылдардын ерекшеліктері

Майлытұ қ ымды дақ ылдар ә р тү рлі тұ қ ымдастарғ а жатады. Сондық тан олардың сыртқ ы ішкі қ ұ рылыстары ә р тү рлі болады. Майлы тұ қ ымдастарғ а кү нбағ ыс, қ ытайбұ ршақ, зығ ыр, қ ыша, майкене, мақ та, кенепшө п, анис, тмин тағ ы басқ алар жатады (сурет 1.5.1).

Осы дақ ылдардан тамақ қ а жә не техникалық мақ сатқ а пайдалануғ а жарайтын майлар алынады. Майлы тұ қ ымдастардын ең маң ыздысы кү нбағ ыс. Ол «Кү ннің гү лi» деген ә сем атпен XVI ғ асырдың басында Мексикадан Европағ а ә келінген. Кө птеген жылдар бойы европалық тар оны сә ндік ө сiмдiк ретiнде отырғ ызып келген.

Ресейге кү нбағ ыс XVIII ғ асырда ә келінген. Ол негiзiнен Украинада, Воронеж, Курск жә не Тамбов губернияларында ө сiрiлген. Кө п жылдар ө ткен соң ғ ана адамдар кү нбағ ыс дә нiнiң шаруашылық тағ ы маң ызын білген.

Рапс	Қ ыша	Кү нбағ ыс шемішкесі	Мақ та шемішкелері
Сафлор	Зығ ыр	Соя

1.5.1. Сурет. Майлы тұ қ ымдастар дақ ылдары

Кү нбағ ыстан – аса маң ызды май алады, оны негiзiнен далалы аймақ тың қ ара топырақ тарына себедi. Қ азақ станда кү нбағ ысты негiзiнен тау етегiндегi қ ара топырақ қ а себедi. Кү нбағ ыс майын тамақ қ а, маргарин, лак, сабын жасауғ а пайдаланады, ұ сақ талғ ан дә ндерінен халуа алынады. Майын сығ ып алғ аннан кейiн қ алғ ан кү нжарасы малғ а жем болады

Кү нбағ ыстың сабағ ы жуан, тік ө седі, кейде бұ тақ тайды, сырты тү кті. Гү л шоғ ыры себет. Корзинадан екі тү рлі гү л шығ ады. Шет жағ ында тіл тә різді, ал ортасында тү тікше тә різді гү лдер салады. Тү тікше гү лдер дә н береді. Гү лдерінің тү сі ашық сарыдан қ ызғ ылт сарығ а дейін, кейде кү лгін тү сті болады.

Кү нбағ ыс (лат. Helianthus - кү рделі гү лділер тұ қ ымдасына жататын бір жылдық мә дени ө сімдік. Шық қ ан жері - Солтү стік Америка. Қ азақ станда 2 тү рі бар: жер алмұ рты жә не бір жылдық К. (Н. annuus).

Кү нбағ ыстың биіктігі. 2 м-дей, сабағ ы тік, жуан ө зегі қ уыс, сырты қ алың тү кті, кіндік тамыры тармақ ты, 2 – 3 м терең дікке бойлайды. Ү лкен жалпақ жапырағ ы сабақ та кезектесіп орналасады. Гү л шоғ ыры кө п гү лді себет. Оның сыртын бір немесе бірнеше қ атарғ а орналасқ ан гү л жапырақ тары қ оршағ ан. Бұ лар ө сімдік гү лін сыртқ ы қ олайсыз жағ дайдан сақ тайды. Кү нбағ ыстың себетінде 1000-ғ а дейiн гү л болады. Оларды тү тікше жә не жалғ ан тілше гү л деп екi топқ а бө леді[7].

Тү тiкше гү лдер себеттiң ортанғ ы бө лiгiн алып жатады. Олардың тостағ аншасы екi тү тiктен немесе жарғ ақ шадан, кү лтесi 5 сары тү стi тү тiкке бiрiккен желектерден тұ рады. Осы бiрiккен желектердiң жоғ арғ ы жағ ы 5 тiстi болып келедi. Тү тiктiң ортасында 5 тозаң дық пен бiрiккен аталық тары жә не жоғ арғ ы жағ ы екi телiмдi аналығ ы орналасады. Себетiнiң шетiнде сары тү стi жалғ ан тiлше гү лдерi орналасады.

Тiлшелерi бiрнеше желектердiң бiрiгiп кетуiнiң нә тижесiндi тү зiлген. Бiрақ тiлше дербес желекке ұ қ сас. Бұ л гү лдерде аталық тар да, аналық тар да болмайды. Жалғ ан тiлше гү лдер тү тiкше гү лдердiң аналық тарын тозаң дандыратын жә ндіктерді ө здерiне елiктiредi. Аналық тың гү л тү йiнiнде (жатыныда) жемiстерi (тұ қ ымшалары) пайда болады. Себеттерінің диаметрі 10 – 60 см-ге дейін жетеді.

Себеті кү н кө зі бойымен бұ рылып отырады. Жемісі − тұ қ ымша, онда 22 − 27% май болады. Дә нінен сұ йық кү нбағ ыс майы алынады. Ө сімдік майының 90%-ы осы ө сімдіктің дә нінен алынады, сық қ аннан кейінгі дә ніне қ ант қ осып, сығ ымдап, тамақ қ а қ олданылатын тә тті тағ ам жасалынады. Сары желегін медицинада пайдаланады. Кү лінен кант алады, онда 30 − 36% калий тотығ ы бар.

Кү нбағ ыс кү нжарасында − қ ұ нарлы мал азығ ы, онда 38%-дан астам, ақ уыздық зат, 20 − 22% кө мірсу жә не 6%-дай май бар. Кү нбағ ысты бұ ршақ ө сімдіктерге қ осып сү рлемдік дақ ыл ретінде ө сіреді. 100 кг кө ктей орылғ ан.

Кү нбағ ыс қ ұ рамында 18 азық ө лшемі, 1, 4 кг сің імді протеин бар. Кө ктей шабылғ ан Кү нбағ ыс га-нан 400 − 500 ц балауса азық алынады. Қ азақ станның солтү стік, шығ ыс аудандарында ерте жә не тез пісетін Саратовтық 10; 169, Шортандылық − 41, Костанайлық − 91, т.б. сорттары аудандастырылғ ан. Осы сорттардың 1 га-нан 10 − 12 ц. кү нбағ ыс майы алынады. Кү нбағ ыстың негізгі зиянкестері: сым-қ ұ рт, кү нбағ ыс қ ан кө белегі, т.б.; аурулары: боз шірік, сұ ң ғ ыла, т.б.

Астық жә не бұ ршақ тұ қ ымдастарғ а қ арағ анда барлық майлы тұ қ ымдастарғ а ортақ сипаттама беру қ иын. Майлы тұ қ ымдастардын сыртқ ы жә не ішкі қ ұ рылымы ә ртү рлі. Кейбір дақ ылдардың сырты қ абық пен немесе тұ қ ымдық қ абық шамен қ апталады.

Кү нбағ ыстың жемісінің сырты қ атты қ абық пен қ оршалғ ан, ішінде ядросы бос жатады. Ұ рық тық бү ршігі ө те ү лкен, кауашактын ішін тү гел алып жатады, ал эндоспермі бір катар ғ ана клеткалардан тұ рады. Кү нбағ ыс жемісін қ азақ ша шекілдеуік деп атап кеткен. Оның сыртқ ы пішіні, тү р-тү сі ә р тү рлі. Ұ зыны 5-тен 25 мм-ге дейін, кө лденең і – 5 – І0; қ алың дығ ы – 5–7мм, 1000 дә нінің салмағ ы – 40-тан 2000 г-га дейін болады[8].

Шекілдеуік екі бө ліктен: 1) қ атты қ абығ ынан жә не 2) оның ішіндегі ядродан тұ рады. Ядро тү кымдық жұ қ а қ абыршақ тан эндоспермнен жә не тұ кым бү ршігінен тұ рады. Тұ кым бү ршігі екі жарнақ тан жә не, осы екеуінің арасындағ ы алғ ашқ ы ұ рық ты тамыры мен бү ршіктен тұ рады. Кү нбағ ыстың тұ мшасының кө лденең кесіндісі 3.5 суретте кө рсетілген.

Қ ара тү сті шекілдеуіктік қ абығ ында смоладан тұ ратын қ ара пигмент бар. Оны панцырлы қ абат дейді Ол кү нбағ ысты қ ара кү йесі атты кө белектермен зақ ымданудан қ орғ айды.

Сурет 3.5. Кү нбағ ыстың жемiсi – тұ қ ымша

А - тұ қ ымшаның кө лденең кесіндіс; Б – тұ қ ымшаның тігінен кесіндісі; В – тұ қ ымшаның тангентальды кесіндісі; 1 – ауажү ргізетін куыстық; 2 – прокамбий; 3 – геммула; 4 – жемістік қ абық ша; тұ қ ымдық қ абық ша.

Ботаникалық сипаттамасы: Кү нбағ ыс тегі кү рделі гү лді тұ қ ымдасқ а кіреді. Бұ л текке 80-ге жақ ын кө пжылдық жә не біржылдық ө сімдіктер тү рлері кіреді. Оның тамырында картоп сияқ ты тү йнектер пайда болады. Онда кө птеген қ оректік заттар жиналып, екінші жылы одан жаң а ө сімдіктер ө сіп шығ ады. Ол тү йнектерді мал азығ ына, ал ө сімдіктердің жер бетіндегі мү шелерін сү рлем салуғ а пайдаланады[9]. Кү нбағ ыстың сипаттамасы 1.5.1 кө рсетілген.

1.5.1 кесте Кү нбағ ыстың ботаникалық сипаттамасы