Дәнді дақылдардың сыртқы құрылысы

Дә нді-дақ ылдардың морфологиялық жә не анатомиялық қ ұ рылымы негізінен бірдей, кейбір ерекшеліктері бар. Кез келген дә нді-дақ ылдың морфологиялық ерекшелігі оның формасы, ө лшемі, бетінің қ асиеті, басқ а ерекше белгілерінің сипаттау болып табылады. Бидайдың дә нінің формасы ұ зынша, дө ң гелек-дө ң ес болып келеді. Дә ннің шығ ың қ ы жағ ы арқ а, ал оғ ан қ арама-қ арсы жағ ы бү йірі деп аталады[2]. Бү йірінде кө лденен кескін бар ол бороздка деп аталады. Дә ннің арқ асының тө менгі бө лігінде тұ қ ымша бар. Дә нде ұ зындығ ын, енің жә не жуаң дығ ын айырады. Дә ннің Ұ зындығ ы (а) оның негізі немесе тө менгі бө лігіміне басының арақ ашық тығ ы; ені (б) бү йір жақ тарының кө бірек қ ашық тығ ы, қ алың дығ ы (в) арқ асы мен бү йірінің арақ ашық тығ ы. 1.2.1 суретте бидайдың сыртқ ы кө рінісі (сызбасы) кө рсетілген. Барлық дә нді дақ ылдарды екі топқ а бө леді: 1. кә дімгі нан алуғ а арналғ ан; 2. Тары тә різдес дақ ылдар. Олар бірінен бірі дә ннің сыртқ ы кө ріністері, биологиялық жә не тамақ ө неркә сібінде пайдалану ерекшеліктеріне қ арай айырылысады

1. - тігінен кесінді;

2. - кө лденең кесінді;

а - ұ зыны;

б- ені;

в- қ алың дығ ы;

г – сақ алша;

д- ұ рық тық бү ршік,

е- арқ асы;

ж- ішкі жағ ы;

з- бороздка.

1.2.1.сурет. Бидайдың сыртқ ы кө рінісі

Кә дімгі нандық дақ ылдар - бидай, арпа жә не сұ лы. Олардың дә нінің ішкі жағ ында ұ зынынан орналасқ ан бороздкасы бар. Ал екінші топтағ ы дақ ылдық тар - тары, жү гері, кү ріш, қ онақ жү гері - ішкі жағ ында бороздкасы жоқ, ө нгенде тек бір ғ ана орталық тамыр шығ арады. Олар тек жарма алуғ а пайдаланылады Барлық дінді дақ ылдардың жемісін “дә н” деп аталғ анмен, қ абық ты дә нді дақ ылдарды орыс тілінде жалғ ан дә нді (ложный плод) деп атау кө п тарағ ан.Жаланаш дә нді дақ ылдардың тө менгi шетінде кішігірім тырнақ сияқ ты, сыртқ ы жағ ына қ арай ауыса орналасқ ан ұ рық ты бү ршігі (зародышы) айқ ын кө рінеді. Дә ннің сыртқ ы ұ рық бү ршігі орналасқ ан бү кір сыртын - арқ асы, бороздкасы бар жағ ын - ішкі беті, екі жағ ын – бү йірлері, ұ рық бү ршігі орналасқ ан шетін - тө менгi, оның қ арсысындағ ы сақ алшасы бар шетін - жоғ арғ ы жағ ы деп аталады. Сақ алша тек жұ мсақ бидайда, қ ара бидай мен сұ лыда ғ ана болады. Ол қ ысқ а тү біттен тұ рады.

Дә ннің ішіне ылғ ал ене алмайды. Ұ рық бү ршігі болса, ылғ алды жә не басқ ада қ оректік заттарды ішіне қ арай тартып алуғ а бейімделген. Бұ л ерекшеліктердің астық тың қ оректік заттар қ орының эндоспермде жиналып, кебуіне ө те қ ажет. 1.2.1. суретте бидай дә нінің тігінен кесіндісі кө рсетілген.

1.2.1. сурет. Бидай дә нінің тігінен кесіндісі

а - сақ алша; а, в, г, - жеміс жә не тұ қ ымдық қ абық шалар; д – алейрон қ абаты;

е – эндосперм; ж - ұ рық шитогі; и – ө скін; к - ұ рық тыбү ршігі; л - ұ рық тық тамырша.

Астық шаруашылығ ында жеміс, тұ қ ым, дә н, астық деген ұ ғ ымдар кө п пайданылады. Жеміс деп барлық ауылшаруашылық дақ ылдарының қ оректік заттар жиналатын, гү л шоқ тарының ұ рық тануынан пайда болғ ан кү рделі орынды айтады. Оны дә нді дақ ылдарда дә н, бұ ршақ тұ қ ымдастарда бұ ршақ, ал басқ адақ ылдарда жеміс (кейде дә н) деп атайды. Егер кө пшілік дә ндердің жиынтығ ы болса, онда астық деп атайды.