Кадрды басқару әдістері

Басқ ару ә дістері дегеніміз– тә сілдер мен адамның іс-қ ызмет аясындағ ы қ андай да болмасын амалдарының жиынтығ ы, белгілі мақ саттарғ а жету тә сілі, белгілі бір міндеттерді шешу жолдары. Тә жірибеде басқ арудың негізгі ү ш ә дісі бар: экономикалық, ә кімшілік, ә леуметтік-психологиялық.

Басқ арудың экономикалық ә дістері – экономикалық қ ұ ралдарды пайдалана отырып ә рбір жұ мысшығ а жә не ұ жымды ынталандыратын, олардың мү дделері мен міндеттеріне сай келетін экономикалық механизмдер арқ ылы ық пал жасау. Ө з бетімен жұ мысқ а негізделген жағ дайда ғ ана басқ арудың экономикалық ә дістеріне кө шуге мү мкін болады. Туристік ұ жым материалдық қ орды, тү скен пайданы, ең бекақ ыны ө зі реттеп, басқ арады жә не ө зінің экономикалық мақ саттарын жү зеге асырады. Экономикалық ә діс жаң а мү мкіндіктердің жә не қ ордың анық талуына себеп болады, ә сіресе нарық тық қ атынастарғ а кө шу мезгілі маң ызды ө ндірістік процестің барлық қ атысушылары экономикалық қ ызығ ушылығ ымен жү йенің материалдық ынталандыруының ө згеруі туралы айтылады. Бұ л бағ ыттағ ы барлық жұ мыстың басты мағ ынасы басқ ару іс-ә рекеттерінің экономикалық салдарын максималды тү рде толық ескеру жағ дайына қ ою. Экономикалық ә дісте ең бек ұ жымын жә не оның мү шелерін жұ мысқ а ынталандыру бір жү йеде болады жә не ә кімшілік қ ысым нә тижесінде емес (бұ йрық, директивалар, жарлық тар) экономикалық ынталандыру нә тижесінде жү зеге асады. Басқ арудың ә кімшілік ә дістері–бұ л басшылардың жә не директивті органдардың ұ жымның мақ сатына жетуі ү шін туристік ұ йымды басқ аруғ а, тікелей ық пал жасауғ а бағ ытталғ ан ұ йымдық -ә кімшілік қ ұ ралдарының жиынтығ ы. Бұ л ә дістер айқ ындылық ты жә не туристік ұ йым жұ мысының тә ртіпке келуін қ амтамасыз етеді. Осығ ан орай бұ л ә дістер шаруашылық заң дар жә не ең бек қ ұ қ ық тық актілермен реттеледі. Басқ арудың ә кімшілік ә дістерінің 3 ә дісі бар: міндетті жазылым (бұ йрық, тыйымдар жә не т. б.) келісімділік тү рі (кең ес, мә мілелердің рұ қ саты жә не т. б.) кепілдеме, тілек (тү сіндіру, ұ сыныс жә не т.б.).

Ә кімшілік ә дістер бір жү йеде болады. Бұ л жоғ ары тұ рғ ан басқ ару мү шелерінің бұ йрық тары, тікелей тапсырмалар, заң дар жә не қ аулылар. Олар туристік ұ йымдағ ы ү рдістерді оптимизациялау мақ сатындағ ы басқ арушылардың жарлық тары мен бұ йрық тарын сақ тауғ а бағ ытталғ ан. Тә жірибеде басқ арудың ә кімшілік ә дістері ереже бойынша 3 тү рлі бағ ындыру тү рлерімен байланысты: амалсыз жә не сырттай кө ндіру–бұ л жағ ымсыз тә уелділік сезіммен қ абаттаса жү реді жә не бағ ынушылардың тү сінігі бойынша «жоғ арыдан» қ ысым болып табылады. пассивті бағ ындыру– бұ ғ ан ө з бетімен шешім қ абылдаудан босатылуғ а байланысты қ анағ ат тә н. ішкі тұ рақ талғ ан–бұ л жетекшіні де, бағ ыныштыны да қ анағ аттандырады. Басқ арудың ә кімшілік ә дістерін қ олдану басқ арылатын туристік ұ йымның дамуына жә не тіршілігіне жағ ымды жағ дайлар жасайды, басқ ару обьектісіне мақ сатты ә сер етеді. Тапсырмалардың қ ойылуы мен ынталандырушы жағ дайлардың тууы арқ ылы жү зеге асырылатын ә кімшілік басқ ару ә дістері ө те нә тижелі.

Басқ арудың ә леуметтік-психологиялық ә дістері– жеке тұ лғ аның жә не туристік ұ жымның ә леуметтік-психологиялық қ асиеттерін пайдалану, адамдарғ а ең бекке деген сана-сезім қ атынасын тә рбиелеу жолымен ық пал жасау тә сілі. Бұ л ә дістерде ең бектің нә тижесі кө п жағ дайда психологиялық факторғ а байланысты екендігі айқ ындалады. Осы факторды ескере білу жә не осы арқ ылы мақ сатты тү рде туристік ұ йымдағ ы жұ мысшыларғ а ә сер ету басқ арушығ а бір мақ сатты жә не шешімді ұ жым қ ұ руғ а кө мектеседі. Ә леуметтік зерттеулер туристік ұ йымды юасқ арушының ісінің табысы 15℅ –оның мамандық ты жақ сы білуіне байланысты да, 85℅ –адамдармен жұ мыс істей алатындығ ына байланысты екенін куә ландырады. Ә р адамның мінезінің ерекшелігін біле отырып, оның мінез-қ ұ лқ ын ұ жымғ а қ ажетті бағ ытта болжауғ а болады. Ә р туристік ұ йымның жұ мысшылар тобына ө зіндік психологиялық климат тә н. Жапон социологтары мынадай пікірге келді: адамның жұ мыс істеуге деген кө ң іл-кү й, тілегі жә не ұ жымдағ ы ө негелік, психологиялық ортағ а байланысты. Осығ ан орай ең бектің ө німділігі шамамен 1, 5 есе кө беюі немесе бірнеше есеге азаюы мү мкін. Басқ арудың ә леуметтік-психологиялық аспектілеріне жеткіліксіз назар аудару туристік ұ жымдағ ы зиянды қ арым-қ атынасқ а ә келеді. Бұ л ө з кезегінде ең бектің ө німділігін азайтады. Ә леуметтік-психологиялық ә дістер туристік ұ жымда пайда болатын тұ лғ алық қ арым-қ атынас пен байланыстарғ а, сонымен қ атар олардың ішінде болатын ә леуметтік ү рдістерге ә сер ететін спецификалық тә сілдер ретінде таныстырылады. Бұ л ә дістерді қ олданудың негізгі мақ саты–ұ жымда оң ә леуметтік-психологиялық климат тудыру. Осығ ан байланысты тә рбиелік, ұ йымдастырушылық жә не эконкомикалық тапсырмалар жоғ ары дең гейде шешіледі. Туристік ұ жымдағ ы жұ мысшылардың арақ атынасы, олардың ең бек қ ұ ралдарына жә не қ оршағ ан ортағ а қ атынасы ә леуметтік-психологиялық басқ ару ә дістерінің негізгі обьектісі болып табылады. Туристік кә сіпорындағ ы қ ызметкерлер ұ йымын басқ аруда басқ арудың дұ рыс стилін таң дай білу ә леуметтік-психологиялық проблеманың ең ө зектісі. Басқ ару қ ызметіндегі ә рбір басшы тек ө зіне ғ ана тә н стильде қ ызмет атқ арады. Адамдардың қ арым-қ атынасында, соның ішінде басқ ару қ ызметін жү зеге асыруда стильге ерекше мә н беріледі. Честерфольд «стиль–ой дү ниесі» десе, Бьюфурон «стиль–адамның ө зі» деп тұ жырымдайды. Басқ арушының жұ мыс стилі–оның басқ ару процесінде пайдаланатын тә сілдерінің, амалдарының, іс-ә рекеттерінің жиынтығ ы. Басшының стилі–бұ л шешім қ абылдау жә не қ ызметкерлерге тапсырма беру ә дісі. Туристік ұ жымды басқ арушының дербес стилі алуан тү рлі обьективтік факторлардың ық палымен қ алыптасады: Іс-ә рекет сипаты; Басшы мен бағ ыныштылар арасындағ ы ө зара байланыс; Психологиялық қ асиеті; Орындау тә ртібінің жағ дайы, т. б. Туристік ұ йымды басқ ару стилінің типі тү бегейлі қ алыптаспағ ан. Сондық тан да отандық жә не шетелдік ә дебиеттерде оның ө зі тү рліше жіктеледі. Мә селен, Х. Кох (Германия) басшы стилін былайша бө леді: Бір жақ ты автократтық стиль; Билікті біркелкі қ олдана отырып басқ ару стилі; Ө ндіріс процесіне немесе тұ тастай жұ мыс процесіне біркелкі қ атыса отырып басқ ару стилі; Парламенттік сипаттағ ы басқ ару стилі; Бағ ыныштылар негізінен дербес, жоғ арғ ы басшылардың тікелей қ атысуынсыз-ақ ә рекет ететін басқ ару стилі. Автократтық жә не парламентарлық стильдер туристік ұ йымды басқ аруда қ олайсыз деп саналады. Себебі алғ ашқ ысында бағ ыныштылар тарапынан ешқ андай дербестік болмайды, ал екіншісінде жұ мыс жоспарсыз жү ргізіліп, бағ ыныштылар мү лдем дербес ә рекет етеді. Туристік ұ йымды басқ арудың ең тиімдісі–«кооперативтік стиль», жақ сы ынтымақ тастық та, ұ йымдасқ ан тү рде ә рекет ету, қ иын жағ дайларда ө зара бірлесе, ынтымақ таса отырып кү ш біріктіру. Туристік ұ йым басшысы жұ мысшыларды мұ қ ият тың дайды, олардың ұ сыныс, пікірлерін ескереді, нақ ты міндеттер қ ойып, шешімді жоспарлы тү рде қ абылдайды. Мұ ндай стильде қ ойылғ ан міндеттер іскерлікпен орындалады, ө йткені дә л осындай жағ дайда ә рбір қ ызметкер ө зін іске қ атыстымын деп есептейді. АҚ Ш-та туристік ұ йымды басқ арудың мынадай стильдері белгілі (басқ ару жү йесі деп аталады): Қ ызметті беру стилі; Міндетті бө лісіп басқ аруі; Ерекшелеу тә сілімен басқ ару; Жү йені ретке келтіру арқ ылы басқ ару. Тә жірибеде кө бінесе туристік ұ йымды басқ арудың классикалық 3 стилі кездеседі: Либеральдық стиль; Авторитарлық стиль; Демократтық стиль. Либеральдық стильде туристік кә сіпорын басшысы ерекше белсенділік танытпайды, іс-ә рекетінде кездейсоқ тық басым, жү йелілік болмайды. Мұ ндай стильді ұ станатын басқ арушы принципсіз мә селелердің ө зінде де ө зінен жоғ ары қ ызметтегілерге қ арайлайды. Мұ ндай стильдегі басқ арушы тә ртіп бұ зушығ а қ атаң талап қ оймайды. Туристік кә сіпорындағ ы қ ызметкерлерінің білімінің тө мендігіне, жұ мысты орындауына жә не ең бек тә ртібіне онша мә н бермейді. Мә селелерді немқ ұ райды талқ ылайды, ашық пікірлесуге, сын-ескертпелерге бара бермейді. Мұ ндай басшы кез келген келіспеушілікті жағ ымсыз қ ұ ьылыс ретінде қ абылдайды. Туристік кә сіпорында мұ ндай басшының беделі онша болмайды, ә рі кә сіпорында тиімді жұ мыс атқ ара алмайды. Соның салдарынан жауапсыздық, берекесіздік, тә ртіп бұ зушылық орын алады. Авторитарлық стильде (батыста мұ ны тиімсіз деп есептейді) шешімді бір адам қ абылдайды. Ол жарлық, бұ йрық тү рінде келеді. Бұ йрық талқ ыланбайды, кү діктенуге ешкімнің хақ ысы жоқ. Туристік ұ йымды басқ арушы автократ бағ ыныштыларының іс-ә рекетін ө з жауапкершілігіне алады.Тек қ ажетті мә ліметтер жө нінде ғ ана пікір алысып, ө з жоспары туралы ә ң гіме қ озғ амайды. Туристік ұ йымның автократ басшылары сырттай тұ йық, ү немі жұ мысты ойлайтын адам сияты кө рінеді, олардың жү зінде жұ мысбастылық, іске ү лкен жауапкершілік сезіледі. Олар туристік кә сіпорын мә жілісін кө бінесе қ ызметкерлерге нұ сқ ау беру тү рінде ө ткізеді. Ө з қ арамағ ындағ ыларды жиі қ атты сынайды. Жалпы, мұ ндай стиль тиімсіз, шығ армашылық белсенділік туғ ызбайды. Дегенмен мұ ндай стиль ө міршең келеді. Егер туристік ұ йым басшысы ө з ісін жетік білмесе, ә рі кә сіби білім дә режесі ө зі басқ арып отырғ ан адамдардан тө мен болса немесе ұ жымғ а кә сіби білімі тө мен адамдар жинақ талса, мұ ндай жағ дайда тә жірибелі басшылардың ө зі де авторитарлық стильді пайдалануғ а мә жбү р болады. Туристік ұ йымды басқ арудың авторитарлық стильінің алуан тү рлі нышандары болады: патриархалдық –барлық «жанұ я мү шелері» басшығ а бағ ынуы тиіс, ал басшы бағ ыныштыларын ә лі жетілмеген деп есептейді; харизматикалық –лидерді ең кө рнекті, дана деп есептейді. Ал оның ө зі бағ ыныштыларына ө те аяусыз, қ атал, ә рі оларғ а қ амқ орлық жасауды қ ажет деп санамайды; автократтық –басшылық ты аппараттағ ы бағ ынышты инстанциялар арқ ылы жү зеге асырып, жанама тү рде автократтық шешімді жү зеге асырады; бюрократтық –тө решілдік, басшының жұ мысты ұ йымдастыруды ө з қ олына алуы, ө з билігін сақ тауы мен нығ айтуы. Демократтық стильде (Батыста кооперативтік стиль деп аталады) мә селенің кө пшілігі туристік ұ йымның жұ мыскерлер ұ жымы арасында талқ ыланып, сонда шешіледі. Бұ йрық тар осындай талқ ылаудан кейін беріледі. Проблеманың кө пшілігі ұ жымда шешіліп, сонан кейін бекітіледі. Демократ басшы ұ жымдағ ы мә селелер туралы, алда тұ рғ ан қ иындық тар туралы туристік ұ йым қ ызметкерлеріне ү немі хабарлап отырады, ө з атына айтылғ ан сын-ескертпелерді дұ рыс қ абылдайды, бағ ыныштылармен қ арым-қ атынас жасауғ а тырысады, ол ешқ ашанда қ ызметкерлерге ү стемділігін кө рсетпейді, ол туристік ұ жымның басшысы емес, соның бір мү шесі ретінде ә рекет етеді. Мұ ндай басшы жақ сы ұ йымдастырушы, ұ сақ -тү йекті елемейді. Басты назарын тү йінді міндеттерін шешуге шоғ ырландырады. Ө зінің қ арамағ ындағ ыларды туындағ ан мә селелерді дербес шешуге баулиды, олардың пікірімен санасады. Кейбір міндеттерді дербес шешеді. Қ арамағ ындағ ыларғ а нақ ты міндет те, нұ сқ аулар да береді. Тиісті жерінде мадақ тай да, жазалай да біледі. Ұ йымдағ ы қ ызметкерлердің жұ мысын ә діл бағ алайды. Ө эіне-ө зі қ атал, жұ мысты қ ұ лшына істейді, қ ұ рмет пен қ ошеметті кү тпейді. Мұ ндай жағ дай туристік ұ жымда белсенділік, шығ армашылық ахуал, ұ йымшылдық, татулық, ауызбіршілік туғ ызады [8].

\